Г. К. Сатыбалдиева а в т о р л а р

9.1. ІІонаралықбайланыстарды калыптастыру вдістері 
♦ 197
Мысалы. «Бүлшык еггердің жүмысы» деген такырыпта оқу- 
шылар проблемалық мәселелерді ілешуге тура кслсді.
Неге бүшык сттер әртүрлі кимылдар жасаған кезде адам дс- 
несі кызып, жылу бөлінеді? Бүл жердегі шешуіи талап ететін 
проблемалардьщ бірі - химиялык реакциялар - экзотермиялық 
және эидотер.миялық реакдиялар кезінде эиергияның езгеруі жәнс 
физика пәні бойынша, жүмыс істеген бүлшык еттен ағып шыққан 
вена канының те.мпературасынан жоғары болуы.
Ал есімдіктер мен жануарлар жайлы окығанда клеткадағы ор- 
ганикалык заттар тотыққан кезде, тыныс алудың нәтижиесінде 
жылу бөлінетіндігі белгілі. Сондықтан оқушылардың бір тобы 
алғаи білімдеріне сүйенс отырып, практикалық жүмыс кезіндс ет 
талшыктарыиыц жиырылу үдерісінен бөлінген энергия жайлы 
мәлімет алады.
Ал бүлшык ет жүмыс істегенде неге коп энергия бөлінеді, ал 
тұқым тыныс алғанда аз дегеп сүракка окушылар физика курсы- 
нан алған білімін еске алады. Ал бүл жерде механикалық энергия 
кайдан пайда болады деген сүракты былай түсіпдіруге болады: 
ет талшыктарындағы белоктар мен көмірсулардың ыдырауынып 
нотижесінде химиялык байланыстарынын үзілуінен энергия 
бөлінеді, кан плазмасы осынын салдарынан жылуды сініреді, 
сөйтіп. оның температурасы жогарылайды. Адам денесінде пай­
да болған тср буланғанда артык жылуды коса ала кстіп, адам де- 
несіндегі жалпы температураны бір калыпты денгейде үстап тү- 
рады.
Пәнаралык байланыстарды пайдалану аркылы проблемалық 
сүрактардың шсшуінін мысалын келтірейік.
Мысалы: «Организмнің ішкі ортасы» деген такырыпты тү- 
сіндіру кезінде байкауға болады. Окушыларға мынадай сүрақ 
коялык. Егер кан плаз.масында судың күрамы 80 пайызга жакын 
болғанда, сол канға суды күюға бола ма? Бүл сүракка жауап бе­
ру үшін тәжірибе жасауға болады. Картоіггың мөлшсрі бірдей үш 
кесіндісін алып, олардын бірінші индистелденген суга, скіншісін 
0,9 % ас түзы срітіндісіне, үшіншісін 10 % ас түзы срітіндісі- 
не салып, бірнсшс уакыттан кейін олардың мөлшеріндс қандай 
озгерістер болатынын окушылардың өзіне бакылататын болсак,

скінші кесіндіде ешкандай озгеріс болмай, бірінші жонс үшінші 
картон кесінділеріндс молшсрлерініц өзгеретіндігі байкалады.
Сондықтан осыларды дәлелдсу үшін химиядан алған білім- 
дсріне сүйсніп, түз ерітіндісінің концеитраииялары, ал физика- 
дан алған білімдері аркылы сүйыктардың диффузиясы бойынша 
алған тірсктік бөлімдеріне сүйене отырып. картоп кесіндісінің 
көлемі ісініп немссе мөлшері азайып, жиырылып кететіндігіне 
жауап табады.
Осы мәліметтерге сүйсне отырып, кандай суды күюға бол- 
майды деген проблеманың шешуін долелдеп беруге болады. 
Осыпың нәтижесінде организмнін ішкі ортасыпың түрактылы- 
ғын сактайтыи механизмі өз-озімен реттеліп отыратындығын, ал 
судың козғалу бағыты кан плазмасындағы және эригроііиттің кү- 
рамындағы түздардын концентрациясына байланысты болатын- 
дығына козін жеткізу ксрек.
Проблемалық мәселелерді шешумен катар, пәиаралык байла- 
ныс аркылы ксйбір ессптерді де шешуге болады. Оны шсшуге. 
әрине. оқушылардын математикадан, физикадан, химиядан, геог- 
рафиядан тірскті білімі жеткілікті денгейде болуы тиіс.
Оған мынадай мысал келтіруге болады: «Қан тамырлары ар­
кылы канның козғалысы» есепгін шарты «Қанньш колкадағы 
жылдамдығы 0,5 м/с, оньш диаметрі шамамсн 2,5 см, егер куыс 
веналарынып диаметрі шамамсн, 2,5 см-ге тең болса, канның ағу 
жылдамдығын тап».
Осы есепті шешу аркьтлы оған бсрілетін жауабын табу үшін 
баска пондерден білімдерін пайдалана огырын. куыс всналардан 
канның ағу жылдамдығы, ортаға карағанда екі есе аз болуы керек 
(0,25 м/с). Себсбі куыс венасы скеу (жоғарғы және төменгі). кол- 
камен салыстырғанда олардың аумағы скі есе артык.
Тағы да бір мысал. Әрбір окушыларға берілетін есеп. Есептін 
шарты: 1 г/ моль глюкоза / С fH pO 6 тотыккан кезде 2,8 x 10 кДж 
энергия болінсді. Адам жүрегінде орбір минутта 1,5 кДж энергия 
жүмсалатын болса, 20 минут жүгіргснде аяк бүлшык еттері кан- 
ша куб метр огтегі кажет етеді?
Бүл есептің шешімін табу үшін, алдымен, глюкозаның готығу 
реакциясы тендеуін қүрастыру ксрек. Есептегенде Авогадро за-
198 ♦ 
9-тарау. Биология ионінің жаратылыстану жопе гуманнтарлык...

ңын колдану керек. Авогадро заңы бойынша қалыпты жағдайда 
1 м/л газдың көлемі 22,4 х 10 м-гс тен.
Шешуі: 1) С 6Н ,,0 + 6 0 - 6Н ;0 + 6 С 0 :+ 0 ,
0.18 кг.............................2,8 хЮДж
/20 минут жүгіргенде/
X................................................ 3x10 Дж
0,18 кгЗ 10 Дж
X............................................ .......2х 10 кт
-62,8x1 ОДж
2) С 6Н pOr+ 60 - 6Н ,0 + 6 С 0 ,+ 0 ,
6x22,4 10 М --------'-2,8 10 Дж
X...........................................310 Дж
6 22 4 10 м3 10 Дж
X..................................... =1,5 хІО м
2,8x10 Дж
Жауабы: 1,5 хІО м
Осындай есептсрді шешу барысында окушылар өтс күрделі 
біліктілігін пайдалану аркылы әртүрлі есептеу жолдарын табуға, 
ойлауға баска пондерден алған білімдсрін саралап, жаңа жағдайға 
алмастырып және салыстыра, талдай отырып, жалпы қорытынды 
жасап, өз білімін тиянактауға бекітуге тырысады.
Сондыктан пән аралық байланыс бір жүйемен, барлык жағ- 
дайда түрлі тәсілдерді пайдалану аркылы окушылардың шеберлі- 
гін, ойлампаздығын арттыруға үлксн көмегін тиетіндігіне күмән 
жок.
Адам организміндегі көитеген физиологиялық үдсрістср 
физикалық зандарга бағынады. Қан тамырлары аркылы кан- 
НЫЦ 
ағысы гидродинамикалык заңдылығын. кан тамырларының 
серпімділік касиетінің механикалык тербелісте болатындығын 
байкауға болады. Биоиотенциалдыц пайда болуы, электр қоз- 
ғаушы күші тыныс алу аэродинамикалык зандылығына үксас.
Сонғы жылдардағы мектеп программасына информатика нс- 
гіздері мен есептсу техникасын ондіруге байланысты биология
9 .1 .1Іәнаралык байланыстарды калыптастыру әдістсрі 
♦ 199

мен информация тсориясының арасынлағы пәнаралык байла- 
ныстарды пайдалану ироблемаларыиа, әсіресе ауыл мектептсрі 
мұқтаж. Бүл жалпы ғылыми теория биологиялык, техника-эко- 
номикалык жүйеде информацияны қабылдап, оны таратуда най- 
даланып отыр. Осылардыц ішінде ғылыми зерттеуде ботаника 
басты екі батытта дамып келе жатыр.
1. Сигиалдарды өлшеу және кабылдайтын техникалық күрал- 
дар (датчиктер) тірі организмдердің сезім мүшелерінің кұрылы- 
сы мен қызметініи негізінде жасалып жатыр.
2. Автомапы баскару жүйесіндегі күраллардын. информация ны 
саралау, беру жоие сактау адам миы мен шеткі жүйке жүйелерінің 
негізінде жасалып отыр. Тірі организмдердің өз-өзін реттеудегі 
биологиялык принциптерді кең пайдаланудын нәтижесінде ЭВМ 
жасауды іске асыруда. Сондыктан да жүйке жүйесінін күрылысы 
мен қызметінің осыидай ерскшеліктерінің болуын атай отырын. 
бүл моселелерді шешудсгі информатика негізі - есептеу техника- 
сы пәндерімен де тығыз байлаиыста ексндігін көрсеткен дүрыс.
«Адам жоне оның денсаулығы» курсын окытудын жоғары 
дснгейде болуының басты факторларыныц бірі, оны понаралык 
байланысты негізге ала отырып, тазалык сактау (гигиена) жоне 
табиғатты корғау мақсатында тәрбиелік жүмысты күшейтудін то- 
сілдерін пайдалана отырып, өзара байланыстарды аныктап көр- 
сеткен жөн. Осыган байланысты корытынлы сабактардан баска, 
мазмүнына байланысты пәнаралык дәрістер. семинар, тігіті. ар- 
наулы конференциялар да өткізуге болады.

жүктеу/скачать 9,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: