Раушан Абдикулова indd
жүктеу/скачать 2,04 Mb. Pdf көрінісі
|
2016 Абдикулова Жанр
| Жанр және шығарма
Р. Әбдіқұлова 45 ағымындағы экспрессивті, биік теңеулер арқылы жасал- ғанмен, ауыз әдебиетіне тән сипаттама портрет екенін аңғартады. Шынында, ежелгі эпикалық жанрлардың қай-қай- сысында болсын кейіпкердің сырт келбеті оның мінезі мен болашақ іс-әрекетіне сай болып суреттеледі. Жалпы бұндай сәйкестік, типтендіру образдың тұтастығы үшін қажет болғанмен, белгілі бір үлгі-қалыпта бейнелеу заң- дылығы қазақ фольклорында болғандығын академик С. Қасқабасовтың: «Жыршы болмысты, батырдың өмірін суреттегенде, оны белгілі бір схемаға, қалыпқа салады, сөйтіп кейіпкер бейнесін идеалды типтік сипатқа түсі- реді, оның ешбір даралық қасиетін қалдырмайды, бейне- леніп отырған қоғамның түсінігіне, тыңдаушы түсінігіне сәйкес дәріптеп, мадақтайды»/3,31 /, – деген тұжырымы айқындайды. Ал, қазақ эпостарының сюжеттерін мотивтерге бөліп қарастырған белгілі ғалым Ш. Ыбыраев: «Батырлардың жеке басына тән белгілері іс-әрекет үстінде де, қозғалыс- сыз қалпында да мотив-мінездеме түрінде сипатталып, сюжет құрамайтын мотивтің осы түрі композициялық тәсілдермен қызметі жағынан тұтас жүретіндігі бай- қалады»/5,263/, – деп портрет-мінездеменің қызметін көрсетеді. Мотив-мінездемені мотив-ситуацияның бір тобы ретінде таныта келіп, мотив-ситуацияда теңеудің қызметі негізінен кейіпкердің портретін берумен байла- нысты екеніне, сюжеттің динамикалық іс-әрекетті бей- нелейтін сәттерінде де теңеудің дені кейіпкердің тұлғасы мен жүріс-тұрысына қатысты екеніне назар аудартады. Белгілі ғалым Ш. Ыбыраев «Алпамыс» жырының экс- позициясындағы Ұлтанқұлдың портретіндегі әсірелеу тәсілінің де теңеу арқылы жасалғанын көрсетеді/5,270/. Қазақ шешендік сөздеріндегі гротескілік бейненің те- ңеу арқылы жасалғанын, оның халық ауыз әдебиетіндегі портрет үрдісінің интерпретациясы екенін бұрынғы жұ- мысымызда/6,149-151/ пайымдаған болатынбыз. Алай- да, теңеудің әралуан вариацияларының тоғысуы, әсіресе гиперболалық теңеу арқылы жасалған гротескілік бейне шешендік сөздердің баяндау жүйесіне тән ықшамды- лыққа бағындырылады, сондықтан сатиралық сарында- ғы жекелік портреттерде таңбалық белгілерді Ұлтанқұл портретіндегідей түгел санамалап суреттеуге мүмкіндік берілмейді. Шешендік сөздердің баяндау телімдерінде портрет- таңбалар аз емес. Олар адресанттың адресатқа көзқара- сын әзіл немесе кекесінін мегзеу арқылы сипаттауынан да көрінеді. Мәселен, ер Жәнібек Сары Шуаш шешен- мен сөз сайысында оның әлпет-кейпін синекдоха түрін- де әзілмен бедерлеп, қарсыласын сөзден тоспақшы бо- лады: « – Сен кемсек ауыз, жарғақ құлақ, Жылқыға суат болмас ылайсың » /7, 135/ – дегендегі мегзеулер мінездік типтің әлпет ерекшелігін юмор астарында кескіндейді. Алайда Сары Шуаш тапқырлық танытады. Ал, диалог құрылымындағы ирониялық суреттеме- лер халық танымындағы дәстүрлі теңеулер арқылы жасалады: «Көзің көк тұздай, Мұрның істік біздей» /8, 361/. Шешен қарсыласының ұнамсыз мінез-құлқын адам тіршілігінде танымал жағымсыз белгісі бар заттармен салыстырады. Осындай диалог құрылымдарына көбіне- се драматизм тән деуге болады. Тіпті, шешендік толғау,шешендік нақыл сөздерде жақ- сы мінез бен жаман мінез жайы ұждандық-этикалық, фи- лософиялық тұрғыдан ашық тұжырымдалады: «– Жақсы кісі ақылымен тәуір болады, Мінезі қорғасындай ауыр болады, Құлағы естімейтін сауыр болады, Кедейдің жал- 46 МС Р.Әбіқұлова Жанр және шығарма Жанр және шығарма Р. Әбдіқұлова 47 ғыз керіндей Құйрығы шолақ, арқасы жауыр болады» /7, 76/. Бұндай семиотикалық құрылымдарда тұтастай ал- ғанда адамгершілік идеясы объективтендіріледі. Мүсіндеу өнерінің халықтың ұждандық-этикалық дискурстармен байланысы да жоқ емес. Ондай портрет- тер семиотикалық, символикалық рәуіште сипатталады. Мәселен, Жиембет жырау семиотикалық мәндегі авто- портрет жасайды: «Менің ерлігімді сұрасаң, Жолбарыс пенен аюдай, Өрлігімді сұрасаң, Жылқыдағы асау та- йындай, Зорлығымды сұрасаң, Бекіре менен жайындай, Періктігімді сұрасаң, Қарағай менен қайыңдай» /9,81/. Жыраулар поэзиясында жалпылау мәндегі портрет үлгісі де кездеседі. Ол – зар замандағы қазақтың сырт кейіптемесі, демек, жалпылық мәндегі пішіндеме қата- рына жатқызуға болады. Қазақ дегенде нақты бір қазақ адамының кескін-келбеті жоқ, жырау зар замандағы қа- зақ халқын тұрмыстық, эпистемологиялық бағдары бо- йынша тұтастықта суреттеуді мақсат тұтады: «Сақалына сары шіркей ұялап, Миығына қара шыбын балалап, Жа- зыда мал іздеген қазақтың Басы қайда қалмаған» /9,71/. Жырау қазақтың қыспақ замандағы азапты тұрмысын, жан күйзелісін сырт кейпіндегі ерекшеліктерді града- ция арқылы: «Сақалына сары шіркей ұялап, Миығына қара шыбын балалап...» деп үдете сипаттап, оны рито- рикалық сауалмен түйіндейді. Бұл толғаудағы публис- тикалық -риторикалық стиль ізін аңғартады. Сондай-ақ: «Еңсегей бойлы ер Есім, Есім сені есірткен Есіл де менің кеңесім»/9,81/, – деген толғауда жыраудың Есім ханды «Еңсегей бойлы ер» деп сипаттауындағы реалистік ұста- нымы антропометриялық өлшемнің тарихи, физиогно- миялық дерекпен сәйкестігінен аңғарылады. Жоғарыда сөз еткен эпостық жырдағы сұлудың кескін-келбеті Ақтамберді толғауында өзгеше интерп- ретацияға түседі: «Бұлттан шыққан ай бетті, Мұнардан шыққан күн бетті Айттырса бермес сұлуын Аппақ қы- лып маңдайын, Бұғақ қылып таңдайын, Қиылдырып қастарын, Төгілдіріп шаштарын, Күніне аламанға Тегін олжа қылар ма екенбіз!?»/9,88/. Әлбетте, алғашқы екі жол синтаксистік параллелизмге құрылған 7-8 буынды жыр өрнегі болғанмен, портретік таңба «бет» дәстүрлі сұлулық символдары ай мен күннің анықтауыш мағы- насындағы күрделі эпитет арқылы жасалған сапалық белгілерімен шендескендіктен қатыстық сын есім жұр- нағын қабылдайды. Бұл метонимиялық әліптеме «Ат басты, Арқар мүйізді. Бөрі кеуделі, Бөкен санды» деген қарапайым жұмбақ құрылымының өзгеше интерпрета- циясы екенін аңғартады. Сондай-ақ, таңбалық белгілер «қиылдырып», «төгілдіріп» тәріздес қимыл-сын пысық- тауышпен тіркесіп, сұлудың қимыл-қозғалысы сәтінен елес беріп, экспрессивті-эмоционалды мағына иелен- генімен жазба әдебиеттегідей «тілдік бояулар эпикалық каноннан пластикалық көрнекілікке ауысып» /2, 60/ кете алмайтындығы жанрдың тарихилығын аңғартады. Алайда, жырау суреттеуіндегі кескіндеме қазіргі жазба прозадағы «адамды мүсіндеудегі кеңістік, жарық, түс,- субъект» ұғымдарынан да ада емес екенін пайымдауға болады. Осыған қарағанда, фольклор мен авторлы ауыз әде- биетінде қазіргі көркем прозадағыдай «іс-әрекет бары- сындағы адамның жан әлемі мен оның сыртқы көрінісінің авторлық эмоциялар арқылы қабыса суреттелуі» /2,33/, баяндау ағымында түрлі көркемдік-стилистикалық тәсілдер арқылы толысатын динамикалық портрет үлгісі жоқ десек те, оның алғашқы бастау көздерін, жалпы ал- ғанда эпикалық жанрдың даму, жаңғыру үдерісін тану- ға болады. Көркемдік-стилистикалық тәсілдер де жоқ 48 МС Р.Әбіқұлова Жанр және шығарма Жанр және шығарма Р. Әбдіқұлова 49 жүктеу/скачать 2,04 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|