Раушан Абдикулова indd
жүктеу/скачать 2,04 Mb. Pdf көрінісі
|
2016 Абдикулова Жанр
| Р.Әбіқұлова
Жанр және шығарма Жанр және шығарма Р. Әбдіқұлова 53 ды, фактілерді талдау мен бағалау, теориялық білімдерді пракиткада қолданудың мүмкіндіктерін қарастыру мәсе- лелері. Лекцияның қорытындысында тақырып деңгейінде тұжырымдар беріледі, семинар және лабораториялық са- бақтарға, СӨЖ орындауға арналған әдебиеттер ұсыныла- ды, сұрақтарға жауап беріледі. Алайда, қазіргі риторикада лекцияның көптеген жаанр- лары бар: теориялық лекция, шолу лекция, негізгі лекция, ағартушылық лекция, үгітшілік лекция, қорытынды лек- ция және басқалар. Олардың әрқайсысы оқу курсы бағ- дарламасында өз алдына белгілі бір міндеттер атқарады. Мысалы, шолу лекцияның мақсаты нақты бір пән бойын- ша студенттердің алған білімін жүйелеу және тереңдету болса, негізгі лекция пәннің мазмұнына құрылады. Әдетте, лекция не баяндау (нақты бір ақпаратты хабарлау), не тал- дау (концепциялар, теориялар, көзқарастар және т.б) неме- се өзара әңгіме (қойылған мәселені талқылау) сипатында құрылады /6,87/. Лекцияның тартымды, қызықты оқылуының сыр-сипаты аз емес. Ол, ең алдымен, лекцияға мұхият дайындық жұ- мыстарын жүргізуден басталады. Оның да қазіргі заманға сай қалыптасқан мынадай талаптары бар: мәселен, тәжі- рибелі лектор аудиторияның психологиясын, көңіл-күй ауанын, жас ерекшелігін, білім деңгейін барлайды, соған сәйкес материалды жүйелеп, жоспар құрады, ұсынылатын әдебиеттер тізімін жасайды, лекцияның ғылыми мазмұны айқын болуын қадағалайды, тақырыпты игеруге қатысты дидактикалық методикалық құралдарды белгілейді, негізгі оқулық болмаған жағдайда жаңа курс үшін лекция мәтінін жазады, көрнекі құралдарды таңдап, әзірлейді. Сондай ақ, риторикада оқытушыға мынадай талаптар қойылады: 1) пәнді оқытушы оқу курсының деңгейінен артық білуі ке- рек. 2) сөйлеу мәдениеті жоғары болу керек. 3) студенттер- ге қарым-қатынасы жақсы болуы керек. 4) өз пәніне жан – тәнімен берілген болуы керек...Лекцияның тиімділігінің негізгі шарты педагогтың аудиториямен контакт орна- та алуы болып табылады. Контактының үш түрі болады: логикалық (оқытушы мен студент ойлауындағы контакт); психологиялық (студенттердің ақпарат мазмұнына назар тігуі, баяндалып отырған материалға қарым-қатынасын білдіруі); адамгершілік (оқытушы мен студенттің өзара түсінушілігі) 6,88/. Бұларға қоса, риторикада лектордың аудитория алдында өзін ұстауы, киім киісі, жүріс-тұрысы- на-сырт келбетіне үлкен мән беріледі. Бұл жөнінде кеңінен ой толғаған Поль Л. Сопер асқақ тұлғалы шешеннің сырт келбетінің мінсіздігін сөз ете келіп: (Скромность в одежде предпочтительное назойливого шика. Не вызывайте удив- ления и зависти – это помешает слушать, что вы говорите» /7,147/, – деп жазады. Әрине, оқытушы-лектордың ізденіс әрекеттерінің бәрі де лекция оқудың ежелден қалыптасқан дәстүрлі тәртібі- не айналғанын көреміз. Дегенмен, қазіргі заманға иннова- циялық оқыту жүйесі интерактивтілік әдістемені кеңінен қолдана бастағанын айтуға болады. Алайда, бұл жаңаша оқыту лекция оқудың дәстүрлі қалпын бұзбайды, керісін- ше оның мазмұндық – құрылымдық сапасын түрлендіріп, дамытады, білім берудегі тиімділікті арттырады. Ал, оқытудың қазіргі заман талабына сәйкестігі басты мәсе- ле болып қала бермек. Солай болғанмен де, зерттеушілер көрсеткендей, білім берудегі жетістік – ұста-лектордың біліктілігімен, өз ісінің шебері болуымен, оның қыры мен сырына қанықтығымен (компетентность) анықталады «өз пәніңді жетік, жан-жақты терең білсең шешен сөйлеуге даңғыл жол ашасың», – деп жазады профессор С. Негимов /2,34/. Оқытушы әрі педагог, әрі ғалым, әрі шешен болу ке- рек. /6,88/. Бұның бәрі риторикада ежелден қалыптасқан тұжырымдар екені рас. Алайда, «кез келген тәжірибелі лектор шешен бола алмайды» /5,93/. Өйткені, шешенді- өнер, кез келгеннің маңдайына біте бермейтін тума қасиет. Әйткенмен, ол қажырлы еңбекпен, үздіксіз дайындықпен 54 МС Р.Әбіқұлова Жанр және шығарма Жанр және шығарма Р. Әбдіқұлова 55 ұштасып жатуы тиіс. Сондықтанда, әйгілі оқымысты М.В. Ломоносов «шешендік дегеніміз ғылым» деген кітап жаз- ғаны мәлім. Ал, нағыз ғалым, оқу дегеніңіз «инемен құдық қазғандай» азапты еңбекті тілемей ме?! Риторика қайта жаңдана бастаған кезден бері зерттеуші- лер лекция тілінің «жатықтығы» («суость» – ауд. Р.Ә.) не- месе «қарапайымдылығы» («сдержанность» – ауд. Р.Ә.) жөнінде айта келіп, оның сол ерекшеліктерінің өзінен өр- битін эстетикалық «көркемдігі» («художественность»-ауд. Р.Ә.) және «сахналық өнерге тән сипаты» ретінде лекция тілінің жүйелі баяндауға құрылған сыртқы «жағымдылы- ғы» («изящество» – ауд. Р.Ә.), лектордың еркін суырып салып айту (импровизация), тыңдаушыларды баурай алу, олардың қиялын қозғай алу ерекшеліктері танылып жүр- гені белгілі. Ал, осылардың ішінде импровизацияның да орны бөлек. Ол жөнінде Чеслав Далецкий: «Речь оратора в большей части-импровизация, а импровизация-это не что иное, как спешная мобилизация раннее накпопленных зна- ний» /8,187/, – деп жазады. Риторикада лекцияның «көркемдігі» туралы идеяны ал- ған ұсынған Н.В. Гоголь (1934 ж.) екені айтылады /5.93/. Шынында, академиялық шешендікке тән сипаттардың баршасы лекцияның «көркемдік» мәні меңзейтінін түсіну- ге болады. Өйткені, ақпараттық толымдылықтан шынайы- лық пен айқындықтан туындайтын қысқалық пен нақты- лық ғылми қара сөздің қуатын арттырып, оған көркемді пен сұлулық дарытады. Сондықтан, ғылым тілі нәрсіз, көркемдіктен ада деп ойлау дұрыс болмас еді. Ғылыми сөздің көрскемдігі оны сырттай көзге ұрып тұратын эпи- теттермен, метафоралармен, әртүрлі риторикалық айшық- тармен безендірілуінде емес /9,188/. Ғылыми проза тілінің көркемділігі мен сұлулығы – сөздің ең жоғары ақпараттық толымдылығы арқылы ойға қуат, сөзге қысқалықпен нақ- тылық беруі. Әрине, ерте дамыған орыс педагогикалық риторикасы шешендік сөздің бұл тегінің негізгі мақсаты тыңдаушының ғылыми көзқарасын қалыптастыру екенін айқындай оты- рып, оның түрлі сипаттарын ашып, міндеттерін белгілеп береді. Лектордың шеберлігін шыңдайтын талаптар қоя отырып, осы тұрғыдан оның ой өрбітіп, сөз сақтауында- ғы ешкімге ұқсамайтынын сара қасиеттерін суыртпақтай- ды. Олардың лекциялары немесе оған негіз болған акаде- миялвқ еңбектерін талдай келіп шешендік қасиеттерінің бір құписы- терең білімділікте, кең дүниетанымда екенін көрсетеді. Ресейде XVII ғасырдың басында-ақ риторика оқулықта- ры жазыла бастағаны белгілі. Ол ғажайып оқулықтардың авторы да М.В. Ломоносов, И.С. Рижаский, А.Ф. Мерзля- ков, М.М. Сперанский, А.И. Галич ( А.С. Пушкиннің ұста- зы), А.Ф. Кони сияқты шешен лекторлар еді. Бұл – табиғи заңдылық. Орысттың әйгілі оқымыстылары, орыс физигі А.Г. Столетовтың, орыс әдебиетшісі, біртуар тұлға Ф.И. Буслаевтың, атақты физиолог К.А. Тимирязевтің, әйгілі сыншы А.В. Луначарскийдің ауызша шешен сөйлеу ше- берліктерінің әлемге танылуы, ғылым тарихында сақталуы академиялық шешендікті тануға, бағалауға о бастан ден қойылғандығын аңғартады. Дегенмен, қазақ академиялық ғылымы мен әдебиетінде де білімпаз лекторлардың шешендік шеберлігін пайымда- ған ой-пікірлер жоқ емес. Бірақ, З. Қабдоловтың М. Әуе- зов, С. Негимовтың Қ. Сәтбаев, Г.Қосымованың З. Қабдо- лов, Р. Сыздық, М. Қозыбаев сынды ғұлама ғалымдардың шешендігі жайлы толғаныстарын, ұлтық кітапханадан тауып оқуға болатын Ә. Болғанбаев, А. Қыдыршаев сияқты бірен-саран авторлардың алғашқы қадам іспетті шағын ең- бектерін айтпағанда, лектордың шеберлігі мен шешендігін арнайы зерттеп жазылған татымды еңбек жоқтың қасы екенін (басқа жұрттың танымал еңбектерін көре отрып) мойындауымыз керек. Тек тіл, әдебиет қана емес, басқа да 56 МС Р.Әбіқұлова Жанр және шығарма Жанр және шығарма Р. Әбдіқұлова 57 жүктеу/скачать 2,04 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|