Раушан Абдикулова indd
жүктеу/скачать 2,04 Mb. Pdf көрінісі
|
2016 Абдикулова Жанр
| Р.Әбіқұлова
Жанр және шығарма Жанр және шығарма Р. Әбдіқұлова 65 телінетіндігі ауыз сақталып, ауызша таралғандығымен байланысты екендігі дәлелдеуді қажет етпесе керек. Жамбыл мен Абайдың ақындық қасиеттеріндегі үн- дестіктер аз емес. Екеуіне ортақ мүдде – ұлт мүддесі. Екі ақын ел ішіндегі әлеуметтік қайшылықтарға жаны күйзеледі. Тығырықтан шығар жол іздейді. Қытымыр байдың қылықтарына күйініп, кедейдің мүшкіл халі- не жаны ауырады. Рас, Жамбылдың бұл өлеңі қазақ кедейінің жайын күйттеген Ыбырай, Сұлтанмахмұт, Бейімбет сияқты көптеген ақындардың, әсіресе Абай өлеңіндегі кедей мен байдың бейнесін көбірек еске түсіретін реминисценция болып табылады. А.Ахма- тованың «Белая стая» (1915) өлеңіндегі «қайыршы» реминисценциясы Бунин, Горький, Блок шығармала- рындағы «қайыршы» сөзінің тарихи мәнімен, олар- дың «қайыршы Ресейге» деген сүйіспеншілігін айғақ- тайтын азаматтық үнімен қалай ассоциацияланса [7, 267], Жамбыл мен Абай өлеңдерінің әлеуметтік мәні де солай шендеседі. Ақынның «Әлемде бір жұлдыз бар» өлеңінде: «Үміт алыс, өмір шақ» деген интермәтінді шеберлікпен сыналап енгізгенін де көруге болады. Ақындық пен шешендік егіз өнер екенін Жамбыл айтыс өлеңдерінде ерекше танытқаны белгілі. Жам- был шешендік өнері қанат жайған, фольклоры аса бай әлеуметтік ортадан өсіп шыққандықтан, оның ақындық әлемі бұлардың екеуімен де астарлас жатқанын дәлел- деудің қажеті болмас. Дегенмен, Жамбыл поэзиясында суырыпсалмалық өнер,ойға жүйріктік, халықтық қағи- даларды қанат ету, нақыл сөздерді жаңғырта қолдану, өзінше афоризм түю, шешендік айшықтар түрінде көз- ге түседі. Әдебиет туындыларының баяндау жүйесіндегі ин- тертекст телімдерін айқындау мүмкіндіктері болған- мен, фольклорлық шығармалардан интертекст ком- поненттерін іздеудің шарттылығын түсінуге болады. «Фольклорный текст в буквальным смысле образуется из анонимных, неуловимых и вместе с тем уже слы- шанных цитат без кавычек. Литературный тексты ци- тирует фольклор (или даже стилизует его), как пра- вило, подчеркивая факт цитирования, демонстрируя свой фольклоризм («сигнализируя» фольклорность, по выражению П.Г. Богатырева). А в казахской литерату- ре фольклорный интертекст в силу активности фольк- лорного сознания является базовым» [8, 445], Расында да, қазақтың XV-XVIII ғасырлардағы ақын-жыраулары, шешен-билері ғана емес, тіпті XIX-XX ғасырлардағы ақын-жазушы, өнерпаздардың қайсысы да өз халқы- ның тарихы мен дәстүр-салтынан, айтыс, ақындық-жы- раулық өнерінен мол хабардар болғаны, ел аузындағы аңыз-жыр, өлеңдердің шығармашыл тұлғалардың сана- сынан ірге тепкені айқын. Көрнекті ғалым Е.Турсынов фольклор жанрларының туу тарихы мен оларды таратушылардың типі жөнін- де: «Это родовые поэты и песенники-композиторы акыны, «вещие» поэты и создатели эпических произве- дении жырау, исполнители бытовых рассказов, преда- ний и легенд ангимеши, исполнители перенятых произ- ведений жыршы,шаманы-баксы, поэтызатейники сал и сэри, поэты и предсказатели-физионмисты сыншы и другие» [9, 6], Ауыз әдебиеті жанрларын тудырушы импровизатор ақын-жыраулар мен шешендер өнерінде ортақ тақырыптар бар екені белгілі. Солардың бірі ел мен жер жайы десек, бұлар туралы ақын-жыраулардың, 66 МС Р.Әбіқұлова Жанр және шығарма Жанр және шығарма Р. Әбдіқұлова 67 би-шешендердің де танымы да ұқсас болуын да интер- текст құбылысымен түсіндіруге болады. Дәстүрлі ше- шендік сөздерді есте сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу мақсатымен қайталап айтып отыру ауызша дамыған қазақ шешендік өнерінің шарты да, салты да болған. Сол сияқты ақын-жыраулар да дәстүрлі қолданыстарды тіркес оралымдарды қайталап отырған. «Біреудің айт- қанын келесінің, одан үшінші бір жыраудың айнытпай келтіріп отыруы – мін емес, біреудің меншігін еншілеу емес. Оял жырау поэзиясының ерекшелігі, міндетті шарты» [10, 52]. Десек те, жырау поэзиясындағы не- месе шешендік сөздердегі бұндай дәстүр жалғастығы принципін бүгінде интертекст поэтикасы мен ұштасты- руға болады. К.С. Бузаубагарова фольклор мен әдебиеттің өзара ықпалдастығы проблемасын, фольклор дәстүрлерінің жемістілігін қарастыра келіп: «Именно в соотношении с литературой особенно ясно становится, что фольклор – искусство слова. Близости к фольклору объязана ка- захская литература своими лучшими художественными ценностями» [8, 444]. К.С. Бузаубагарова интертекстуалдық теориясы тұр- ғысынан қазақтың ұлы ақыны Шәкерім Құдайбердіұ- лының «Қалқаман-Мамыр» поэмасын жазуда «қазақ халқының эстетикалық, тарихи және этикалық тәжі- рибесіне сүйенгенін» сөз етеді. Демек Еңлік Кебектегі поэмасындағы кейіпкерлердің тағдырлары, есімдері «Қалқаман-Мамырдағы» кейіпкерлерге ауысады. Ав- тор эпостық негізді сақтай отырып өз шығармасына «өзгелік» сипаттар дарыта отырып, жаңа туындыны жазып шығады. Фольклорлық сюжет-архетип Шәкерім өңдеуінде әлеуметтік адамгершіл жаңа сипатты иеле- неді. Шәкірім поэмасына фольклорлық интертекст айтарлықтай ықпал еткенмен автордың тек өзіне тән қолтаңбасы да ерекше. Сондықтан Шәкәрім шығарма- ларындағы фольклорлық дәстүрді зерттеуші: «В поэ- мах Шакарима много недосказанного. Герои всю боль, все муки уносят с собой. Но это уже сюжет для дру- гого произведения. А физическая среда фольклора не знает сопротивления. Этой особенностью фольклор- ной поэтики интертекстуально характеризуются поэмы Шакарима. Особенности фольклорного мира как цент- ральной категории в поэтики жанрово-обусловленного эпоса демонстрируют фундаментальную рольфольк- лорного интертекста» [8, 448]. Белгілі қазақ ғалымы Ш.Елеукенов «Мағжан» атты зерттеуінде мынадай бір жайтты аңғартады. Қазақ ақынының орыс символизімі өкілдерінің бірі Д.С.Ме- режковскийдің бір шумақ өлеңін «Пайғамбар» атты шығармасына эпиграф етіп алғанын жазады: Мұнда- ғы мақсат – шығарма тақырыбына сілтеме жасау ғана емес, Эпиграф Күншығыс идеясының әлемге кең тара- ғанына айғақ есебінде де келтірілсе керек. Орыс ақын Шығыстан Христосты, яки Айса пайғамбарды күтсе, Мағжан Күннен туған Гун келеді, деп жар салады» [11, 195]. Интертекст поэтикасының осыған ұқсас ерек- шеліктері тек Мағжаннан табылады деп айту ағаттық болар. Демек интертекстуальдық теориясы төңірегінде дәстүр мен жаңашылдық, ұқсастық туралы да ой қоры- туға мүмкіндік бар екенін пайымдаймыз. Бұнымен қоса қазақ әдебиеттануы романдық поэти- калық интертекст мәселесіне де назар аударғанын ай- туға тиіспіз. Зерттеушілер (З.Ахметов, А.Жақсылықов, Е.В.Лизунова) қазақтың алғашқы романдарындағы 68 МС Р.Әбіқұлова Жанр және шығарма Жанр және шығарма Р. Әбдіқұлова 69 («Несчастная Жамал», «Печальная Мариям», «Смотри- ны») халықтық поэтикалық дәстүрлерді көрсетеді [12, 132-138]. Бұл жаңа қалыптаса бастаған қазақ прозасын- дағы оқырманды роман мазмұнын эмоциональдық қа- былдауға дайындайтын поэтикалық экспозициялардан көрінеді. Сондықтан көптеген поэтикалық интекстер қазақ романдарының көркемдік телімдерінің қатарында саналады. Роман жүйесінде кездесетін өлеңдер кейіп- керлердің сөздері мен ой сезімдеріне экспрессивтік мән жүктейді. Сондай-ақ зерттеушілер З.Ахметов, Е.Лизу- нова «Абай жолы» роман-эпопеясының авторы М.Әуе- зовтың Абай өлеңдерін тура мәнінде де, келтірінді мәнінде де пайдаланғанын көрсетеді. Демек фольклор- лық поэтикалық интертекстер мен цитаттарды қолдана отырып, қазақ жазушылары өз шығармаларына ұлттық сипат береді, мотивтерді шығармашылықпен жаңғыр- тады, оның мазмұнын көркемдікпен байытады. Қорыта айтқанда, бүгінгі қазақ прозасы мен поэзия- сына фольклордың бай қазынасы негіз болып, интер- текст поэтикасының дамуына ықпал етті деуге болады. Басқа елдердің мәдениетінде сирек ұшырасатын,имп- ровизацияға негізделген шешендік өнері мен жыраулық поэзиядағы және авторлы ауызша әдебиеттің өзге үлгі- леріндегі интертекстуалдық байланыстар ұқсастықтар, үндестіктер, жаңғырулар, жаңашылдықтар туғыза оты- рып, қайталанбас поэтикалық құндылықтарды құрай- тынына көз жеткізуге болады. жүктеу/скачать 2,04 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|