«ҚҰпия шежіре» – МӘдени мұРА
жүктеу/скачать 1,41 Mb. Pdf көрінісі
|
524-1-1003-1-10-20180915
| «ХІІ ғасырда
монғолдар көптеген руларға бөлініп, түрлі диалектілерді пайдаланды. Олардың ортақ тілі болмады. Моңғолдармен еншілес отырған керейттер мен наймандар Орта Азиядағы халықтармен тығыз байланыста болды және өздері христиан-несториандар еді» (Владимир - цов 1929:19-20]. «Құпия шежіренің» бізге жеткен нұсқасы 282 баптан тұрады. Олардың 166 бабы моңғолдардың өз тарихына арналған. Мұнда Тэмужин-Шың- ғысханның 22 атасының тарихи шежіресі тара- тылған жəне оның өзінің туғанынан 66 жылғы өмірінің басты оқиғалары қамтылған. Сонымен қатар, ІХ-ХІІІ ғасырда Моңғол үстіртін мекен ет - кен түркі тайпаларының қарым-қатынастарына қатысты 97 бап берілген. Оның ішінде ке - рейттерге қатысты – 21, татарларға қатысты – 18, наймандарға қатысты – 13, қоңыраттарға қатысты – 10, жалайырлардың тарихи шежіре- сіне қатысты – 8 бап берілген. Меркіт жəне Оңғұттардың əр қайсысына қатысты – 9 баптан бар (Қинаятұлы 2008а:10). Моңғол ғалымдарының пікірінше, «Моңғол- дың құпия шежіресі» – «Мəдениет пен шешендік тірегі», «халық даналығының інжу-маржаны», «ата-баба салт дəстүрі мен этнографияның төл энциклопедиясы» (Оловинцов 2013в:25). «Құпия шежіреде» ХІІІ ғасырда моңғол мемлекеті орнаған кездегі елде болған оқиғалар суреттелетіндіктен, аса маңызды мəдени-тарихи дерек болып есептеледі. Бұл шығармада моңғол əскерлерінің шетелдерге шабуылы туралы толық жазылмаса да, олардың бастыстағы ел - дерге жасаған шабуылы жəне т.б. деректерді сол кездегі Иранның үлкен шахы əрі ғалымы Рашид ад-Диннің «Жылнамалар жинағы» еңбегі толықтырары сөзсіз. Бұл жерде «Құпия шежіренің» алғаш қай тіл- де жазылғаны туралы заңды сұрақ туындай ды. Моңғол ғалымы Ц. Дамдинсүрэн «Моңғолдың құпия шежіресі» кітабының алғысөзінде шежіре- нің «көне моңғол тілінде» жазылғандығы жəне қазіргі моңғолдар ол тілді мүлдем ұмытқандығы туралы айтады. Я. Шмидт, А.М. Позднеев, В.Я. Владимир - цов, ХІІ-ХІІІ ғасырлардағы көне моңғол əдеби тілінің негізі сол кездердегі іргелі ұлыстар – керей - лер мен наймандардың тілі деген болжам айтқан. Н. Поппе, Э. Хейниш, Г.Д. Санжеев жəне т.б. ғалымдар қолдады. Н. Поппе былай дейді: « Жазба моңғол тілі алдымен кереиттердің жазуы ретінде қалыптасты жəне кейін бүкіл Шыңғыс хан импери - ясында басымдыққа ие болды (Poppe 1937:13). Ал тарихшы, ғалым Зардыхан Қинаятұлы бұл шежіренің көне түрік-моңғол жерінде ISSN 1563-0307 Journal. Philosophy series. Cultural science series. Political science series. №2 (60). 2017 169 Шамахай С. жазылған деген қорытындыға келеді: «Құпия тарихтың» құрылымында түрік-моңғолдық сти - листикасы бекем сақталған. Егер шежіре алғаш қытай тілінде жазылып, соңынан моңғол тіліне аударылса, онда моңғол-түрік тілінің ХІ-ХІІІ ғасырдағы сөйлемдік құрылымы бойынша жа - зылмас еді. Біз, осы жайларды сараптап келіп, «Құпия тарих» алғаш ежелгі түрік-моңғол тілінде ұйғыр жазуымен жазылып, кейін Құбылайдың Юань əулеті орда тарихшыларының күшімен қытай тіліне аударылып, реттелген деген қорытындыға келеміз. Өйткені Құбылайдың тұсында ата-баба тарихына үлкен мəн берілді жəне бұл істің басында қытайлық ғұламалар тұрды. Сондықтан біз «Моңғолдың құпия та - рихын» ежелгі түрік-моңғол жазылымы ретінде қараймыз». (Қинаятұлы 2008б:10). «Құпия шежіренің» шетелдегі зерттелуі ХІХ ғасырдың 60-жылдарынан басталған. Еуропалықтар алғаш орыс ғалымы И. Кафаров- тың қысқаша аудармасы (1866) арқылы таны - ды, кейіннен неміс зерттеушісі Хейниш (1937), кеңес тарихшысы С.А. Козин (1941), француз ғалымы П. Пеллио (1949) толықтай аударып, ба - стырды. Ц. Дамдинсүрэн, Ш. Гадамба, Д. Цэрэн - содном секілді моңғол ғалымдары құнды зерт - теулер жасады. 1969 жылы «Моңғолдың құпия шежіресі» қазақ тілінде М. Султанияұлының тəржімалауымен Баян-Өлгий қаласында жарық көрді. 1998 жылы Алматыда, 2002 жылы Улан- Баторда қазақ тілінде қайта жарияланды. Осыған дейін жапонша, орысша, немісше, мажарша, ағылшынша, французша, моңғолша, түрікше, чех жəне қазақша аудармалары жасалды. Жапо - ния, Франция, Германия, бұрынғы Кеңес Одағы, Венгрия сияқты елдер латынша дыбысталуы бойынша транскрипциясын жасап, баспадан шығарды. жүктеу/скачать 1,41 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|