Ұлы дала тұЛҒалары қҰдайберген
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Pdf көрінісі
|
fccc01431d3e67547942d7aa722f633c
| Рас, біз формашыларға қарсымыз: тіл
құбылыстарын жалаң түр жағын ғана зерттеумен біліп болмайды. Бұл – сөзсіз сыңаржақтық. Сонда да жоғынан бары игі. Түр – форма деген тілде жоқ белгі емес, бар нәрсе. Бар қасиетін көрсетушілік қашанда пайда болмаса, зиян келтірмейді. Бірақ жеткіліксіз, өйткені түр (форма) тілдің бар тарауы емес, бір тарауы . ... « Тілде жалғыз мағына ғана емес, форма да бар. Дұрысын айтқанда, әр мағына әр түрлі формаға түсіп отырады. Оның үстіне бір мағынаның формасы біреу ғана болмай немесе бір форманың мағынасы біреу болып қоймай бұлардың арасында қайшылықтар болып отырады. Сондықтан, грамматиканы тек мағына жүйесіне негіздесе де немесе тек форма жүйесіне негіздесе де, тілдің табиғатын көрсете алмайтын сыңар езулік болады. Грамматиканың қай жерінде болса да мағына, форманың екеуін де естен шығармай отыру керек болатыны осыдан. Бұл, әрине, қиынырақ, бірақ осылай етпесе, дұрыс шықпайды ».Бұл сілтемеден біз «мағынадан тұлғаға» және «тұлғадан мағынаға» қарайғы зерттеу әдісін қолданып, функционалды зерттеуге бастау болды деп жүрген О.Есперсеннің ХХ ғасырдың 60-жылдары ғана айтылған тұжырымдарын Қ.Жұбанов осы ғасырдың 30-жылдары-ақ айтып кеткендігін аңғарамыз. «Түркологиялық грамматикалар ішінде шақты жіктеуде функционалды бағытты ұстанған профессор Қ.Жұбанов етістіктің үш шағын және әрқайсысының мағыналық топтарын атап көрсетеді. Ғалым шақ көрсеткіштерін жіктеуде олардың мағыналарына баса назар аударған. Ғалымның шақ түрлерін саралаудағы бұл жіктемесі «мағынаға баса назар аударатын» функционалды грамматиканың зерттеу мақсатымен үндесіп жатыр», – дейді филология ғылымдарының докторы А.Жаңабекова (49, 128- 131). Шынында да, Қ.Жұбановтың, мысалы, шақ категориясын жіктеуін («Сөз материалы» тақырыбын қараңыз) ғалымның тек тұлғаны ғана ұстаным етіп қоймай, қазіргі функционалды грамматикадағы тұлғадан мағынаға және мағынадан тұлғаға қарайғы зерттеу әдісін қолданғандығын байқатады. Қ.Жұбанов көмекші етістіктердің мағыналық құрылымын саралап талдай отырып, олардың қимылдың өту процесіне қатысты түрлі мағынаны білдіретінін: 1) қимылдың созылыңқы жасалуы, 2) қимылдың үзіліспен жасалуы, 3) қимылдың жасалу процесінің үдеуі, күшеюі, 4) қимылдың жасала бастауы, 5) қимылдың қайталануы, 6) қимылдың бірнеше субъекті арқылы жасалуы және т.б. деп жіктеуі және отыр, тұр, жүр, жатыр етістіктерінің көпқырлы мағыналарын табудағы әдістері қазіргі функционалды грамматиканың зерттеу әдістеріне сай келуімен қатар, 193 аспектуалдық функционалды-семантикалық категориясының табиғатын ашудағы алғашқы ұмтылыстар деп есептеуге болады. Қимылдың өту сипаты категориясы қазақ тілінде алғашқыда «сыпат категориясы» тұрғысынан зерттелген. Қимылдың өту сипаты категориясы арнайы қарастырылмағанмен, бұл категорияның мағыналық аясы туралы мәселелер қазақ тілінің негізін қалаушы ғалымдар назарынан тыс қалмаған. Қимылдың өту сипаты категориясын функционалды-семантикалық аспектуалдылық категориясы тұрғысынан докторлық диссертация қорғаған М.Жолшаева: «Біз қазақ тіл білімінің негізін қалаушы аса көрнекті тұлғалар А.Байтұрсынұлы мен Қ.Жұбановтың етістік сөз табына қатысты мәселелерге білдірген тұжырымдарына ерекше тоқталамыз. Өйткені бұл тұжырымдардың қимылдың өту сипаты категориясын дұрыс тануға тікелей қатысы бар», – деп ұлы ғалымдар еңбектерінің маңызын ерекше атап көрсетеді (52, 65). Қимылдың өту сипаты категориясына қатысты ой-тұжырымдарды Қ.Жұбановтың «Заметки о вспомогательных и сложных глаголах» атты мақаласынан кездестіреміз. М.Жолшаева Қ.Жұбановтың қимылдың өту сипаты категориясына қатысты ой-пайымдауларын былайша түйіндейді: «Қ.Жұбанов отыр, тұр, жатыр, жүр етістіктерінің бірнеше мағыналық реңктерінің бар екендігін және бұл олардың көмекшілік қызметіне де әсер ететіндігін айта келе, нақты мына мәселелерді қарастырады: қандай көмекші етістік тұлғасының қандай жетекші етістікпен тіркесетіндігі және олардың қандай мағына беретіндігі. Бірінші кезекте, төрт етістіктің басын қосатын ортақ морфологиялық белгілерді көрсетеді; екінші кезекте төрт етістіктің жетекші етістікке тіркесіп, көмекшілік қызмет атқаратындығы шақ мағыналарын беру ерекшеліктеріне тоқталады. Төрт етістіктің көмекшілік қызметте келу арқылы күрделі осы шақ түрін жасау ерекшеліктерін төртке бөліп қарайды: 1) Әмбебап осы шақ (форматив – жатыр ) 2) Үздіксіз емес созылыңқы осы шақ (форматив – жүр ); 3) Нақ осы сәттегі үздіксіз созылыңқы қимыл (форматив – тұр); 4) Нақ осы сәттегі белсенді қимыл (форматив – отыр ) (8). Ғалым қазіргі функционалды грамматикадағы категориялардың атын атап, түсін түстемесе де, болашақ зерттеулерге ой салатын пікірлер келтіреді. Мысалы, ғалым шақ категориясын қарастырғанда тек грамматикалық формаларды ғана зерттеу нысаны етіп қана қоймай, оның басқа да тіл деңгейлерімен өзара әрекеттестігін көрсетеді: « Бір айдан бері сөз тіркесі іс- әрекеттің қанша уақытқа созылғанын нақтылайды. Әмбебап осы шақ осындай ұзаққа созылған іс-әрекетті де білдіруге қабілетті» (52, 69). Қ.Жұбановтың бұл пікірінен темпоралдылық функционалды-семантикалық категориясын білдіретін шеткері (перифериялық) тілдік құралдарды сипаттағанын аңғарамыз. Проф. Қ.Жұбановтың: « Сөйлеу – бір оқиғаның жайын хабарлау. Ондай хабар әр адамға әртүрлі әсер етеді: қуантады, ренжітеді... біз өзіміздің хабарымызға тиісті өң бере сөйлейміз. Тыңдаушыға айтар хабарымызбен 194 бірге өз көңіліміздің мейірін қоса білдіреміз... Тілде жүктеу/скачать 3,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|