358
Мақтанып жүр
тарқылдап...
Елің бұзық болған соң,
Ояз жатыр
шартылдап.
Табаныңнан тозасың
Құр жүгіріп
тарпылдап
(I, 80, 81).
Тек бейнелеуіш сөздер емес, семантикасында «жағымсыз»
реңкі бар өзге сөздер де мәлім. Мысалы,
ыржақтау, далақтау,
бос салақтау, бұтып-шату, Құдай ату
т.б. сөздер «оңған»
қылықты білдірмейді. Абай «Қыран бүркіт не алмайды салса
баптап» және «Байлар жүр жиған малын қорғалатып» деген
өлеңдерінде осы сөздерді ұйқасқа алады. Біреуінде «өзі алмай-
тын, қыранға алдырмайтын» күйкентайын қияға қоса жіберіп
жүрген, «басқа сая, жанға олжа» дәнеңесі жоқ замандастарын
бейнелесе, екіншісінде «сұм-сұрқия, қу, білгіш атанбаққа Құдай
құмар қылып қойған» замандастарын суреттейді. Екеуінде де
ақын образды дәл, әсерлі етіп беруге ұйқасқа алынған сөздерді
қатыстырған.
Әрине, тек жағымсыз образдарды жасауда ғана емес, өзге
көп сәттерде Абайдың ұйқасқа алынған сөздері мен өлең (не-
месе оның жеке бөліктерінің) мазмұны (идеясы) сай түсіп жа-
тады. Мысалы, «единица – жақсысы, ерген елі – бейне нөл,
единица кеткенде, не болады өңкей нөл?» деген идеяны бір
өлеңнің өзегі еткен Абай, алдымен, орыстың осы сөзін
(ноль)
образ-стилема етіп қазақ әдеби тіліне енгізеді, құр енгізіп
қоймайды, оған негізгі ой екпінін түсіруді көздейді, сондықтан
да оны екі рет тармақ соңына шығарып, 36 жолдық тұтас
өлеңнің бастан-аяқ ұйқасын осы сөзге құрады. Сөйтіп,
нөл
сөзі
ерекше таныла түседі, өлең идеясының өзегін таныта түседі.
Тағы бір мысал. Абай философиялық ұғымдарды сөз ет-
кен бірқатар өлеңдерінде
Достарыңызбен бөлісу: