425
осы «Букварьда» Ыбырай Алтынсариннің 1879 жылғы «Ру-
ководствосында» бар «Школда» деген текст берілген. Осы
текстегі Ыбырайда
молда
деп берілген сөздің бәрі
үйретуші
деп өзгертілген.
Соған қарағанда, үкімет мектептері мен
училищелері мұғалімдерін ескіше
молда
да демей, орысша-
лап
өшетіл
де демей, жалпы атпен –
ұстат (ұстаз)
та демей,
қазақша жаңа терминмен атау тенденциясы сол өткен ғасырдың
соң кезінде-ақ басталғанын көреміз. Тіпті соңғы оқу құралында
(«Букварьда») бір-ақ жерде
оқытушы
дегенді де ұшыраттық
(44-бет). Мұнда
ч
әрпін үйрететін бетте
учить, учитель
деген
екі орыс сөзін білдіру үшін біріншісін
оқытады,
екіншісін
оқытушы
депті. Бірақ бұл жаңа туынды сөз осы «Букварьдың»
басқа жерінде кездеспейді.
Оқытушы
сөзінің ол
кезде тілде
орын тебе коймағанын көреміз. Сөйтіп, Абай тұсында жаңа
типті орыс-қазақ мектептерінің оқытушыларының атауы
ретінде бір термин қалыптаспаған:
молда
(сирек),
учитель
(өшетіл
– жиірек)
ұстат
(Ыбырайда),
үйретуші
сөздері
қатар қолданылған. Дегенмен осы тұстың өзінде-ақ бұларды
мұсылман мектептері педагогтарынан да,
орысша аталуынан
да ажыратып, қазақша жаңа сөзбен атау бағыты басталған
(ұстат, үйретуші,
сирек –
оқытушы).
Ал
мұғалім
деген терминнің тілімізге актив түрде енуі жаңа
әдісті (жәдид) мектептер тұсында, XX ғасырдың бас кезінде
болғанға ұқсайды. Жаңа әдісті
мектептер мен медреселердің
оқытушылары Татария мен Орта Азияда
муаллим
аталған,
бұл сөз қазақ тіліне татар тілі арқылы келсе керек, өйткені
қазақтың жаңа әдіс мектептері алғашқы кезде татар тілінде
жазылған «Мүһаллим әввел» (Алғашқы мұғалім») және
«Мүһаллим сани» (Екінші мұғалім) атты оқулықтарды пайда-
ланған және бұл мектептерді
жақтаушылар мен олардың
оқытушыларының көбі Қазан, Орынбор және басқа Волга
бойындағы татар медреселерінде оқыған адамдар болған.
63
Сондықтан жаңа әдіспен қоса келген оқыту ісіндегі көптеген
жаңалықтар мен құбылыстардың іс-әрекеттердің нәрселердің
жаңа атаулары,
біздіңше, қазақ тіліне татар тілінен еніп,
63
Достарыңызбен бөлісу: