Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған
Абайдың прозалық шығармаларындағы
жүктеу/скачать 6,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Кітаптар 25-36
| Абайдың прозалық шығармаларындағы
күрделі ойдың берілуі Күрделі ойдың синтаксисте көрінісі (берілуі), бір жағынан, ауызекі тіл мен әдеби тілде бір-бірінен едәуір өзгешеленетін болса, екінші жағынан, әдеби тілдің өзінің әр дәуірінде тағы да түрліше болады. Мұны қазақ тілінің фактілерінен көре аламыз. Ауызекі сөйлеу нормасында, әсіресе әдеби тіліміз қазіргідей қырланып, нормалары орнығып, ауызша тілге әсер ететіндей дәрежеге жетпеген кезіндегі сөйлеу норма- сында, күрделі ойды беруде жай сөйлемдерді ешбір лексика- грамматикалық элементтерсіз жапсарластыра айту тәсілі ба- сым болып келді 65 . Мұны «паратаксис» деп жүрміз. Бұл тәсілді прозаның ауыз әдебиетіндегі үлгілерінен, әсіресе ертегілерден көруге болады: Хан Шентай тұрды, жалмауыздың ішін жар - ды (В.В.Радлов, Образцы... III, 267-бет). Ежігелді қашты, ал - дынан бір түйелі кісі келе жатыр, келіп амандасты, сөйлесті (Сонда 283-бет). [Махтым] бұл бізге лайық қыз екен деп, Кел - мембет деген шабарын шақыртып алды, сен Әзімбайға бар, – дейді, – қасыңа тоғыз қалмақ ерт, дейді («Қамбар», 1957, Алматы, 19-бет). Әрине, паратаксис тәсілі жай сөйлемдердің ешбір заңды- лықсыз, дәнекерлеуші элементтерсіз тіркесе салуы емес. Қазақ тіліндегі паратаксис тәсілі – біздің байқауымызша, белгілі бір амалдармен жүзеге асырылған, бұл амалдардың бірі – құрмаласушы жай сөйлемдердің баяндауыштарының шақ жағынан үйлесіп келуі деп ойлаймыз, яғни етістіктеп жасалған баяндауыштардың шақтық тұлғасы біркелкі болады. Бұл елде қалмақтың ханы Махтым деген хан бар екен, «Әзімбайдың Лазым деген сұлу қызы бар» деген Махтым ханның құлағына түскен екен («Қамбар», 1957, 19) [Төлеген]... шатырдың есігіндегі жігіттерге бұлай тұр деп айтады, іргеден Қаршығаны көріп далаға шығады («Қыз Жібек», 1957, 13). Ертеде бір бой болыпты, ұлы да жоқ, қызы да жоқ болып - ты (Радлов... III, 309-бет). 65 Сауранбаев Н.Т. Еще раз о сложном предложении // Известия АН КазССР. - Серия лингвистики. - Вып. V. - 1948. - С. 37. 431 Сондай-ақ құрмаласып тұрған сөйлемдердің баяндауышта- ры бір шақтың әр түрімен беріледі, ондайда, мысалы, бұрынғы өткен шақтың 66 әуелі болжалды түрі ( - жүктеу/скачать 6,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|