Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған
жүріп ізденеді екен (177-15). Бұлар зораймай, ғылым зораймайды (205-32). -ып
жүктеу/скачать 6,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Кітаптар 25-36
|
жүріп ізденеді екен (177-15). Бұлар зораймай, ғылым зораймайды (205-32). -ып жұрнақты көсемше ауыз әдебиеті тілінде сөйлемдерді сыйыстыру қызметін жиі атқарады, яғни ауыз әдебиетінің қара сөз бөлігінде мезгілдес істі баяндайтын жай сөйлемдер -ып жұрнақты кесемше арқылы бір сөйлемге сыйыстырылады: Бір сарт базарға келіп, көзілдірік сатып аламын деп, бір дүкенге еніп, қолына көзілдірік алып, көзіне салып, кітапқа қарайды (Терентьев Хрестоматия турецкая, персидская, киргизская и уз- бекская. - СПБ, 1876. - 2-к.). Қатын өлтіруге қызын қимайды, бір алтын әбдіреге салып, ішіне азық салып, аузын жауып, кілтін сыртына байлап, ағып жатқан дарияға салып, қоя берді (Радлов, III, 64). Мұндай сыйыстыру Абайда өте-мөте батыл қолданылған: Біреу – білсе екен, не көрсем екен деп, соған талпынып, жалтыр-жұлтыр еткен болса, оған қызығып, аузына салып, дәмін татып қарап, тамағына, бетіне басып қарап, сырнай- керней болса, дауысына ұмтылып, одан ержетіңкірегенде ит үрсе де, мал шуласа да, біреу күлсе де, біреу жыласа да тұра жүгіріп, ол немене, бұл иемене деп, ол неге үйтеді, бұл неге бүйтеді деп, көзі көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді (104-7). 435 Құрмалас сөйлем жасаудың қазіргі кездегі нормаларымен салыстырғанда, Абай прозасында салалас құрмаластарды жалғаулықтар арқылы байланыстыру тәсілі сирек қолданған. Абай прозасында салалас сөйлемдерді байланыстыратын жалғаулықтардың ішінен да, және жалғаулықтары ғана кез- деседі. Мысалы: Екі ортада дүниенің рақатының қайда екенін білмей, бірін-бірі аңдып, біріне-бірі мақтанып, есіл өмірді ескерусіз босқа жарамсыз қылықпенен, қор етіп өткізеді де, таусылған күнде бір күндік өмірді бар малына сатып алуға таба алмайды (159-1). Ал қалған жалғаулықтар ( бірақ, сондықтан, себебі, ал т.б.) Абай прозасында қолданылмағанға жуық, бірақ бір ерекшелігі сол – Абай сөйлемдерді осы жалғаулықтарға әдейі орын тастап кеткендей етіп құрады. Контекске қарасақ, тиісті жалғаулықтың орны айқын сезіліп тұрады: Бағар едім, [бірақ] қалайша бағудың мәнісін де білмеймін (152-1). Жоқ, ғылым бағарға да ғылым сөзін сөйлесер адам жоқ, [сондықтан] білгеніңді кімге үйретерсің, білмегеніңді кімнен сұрарсың (151-1). Мына төмендегі сөйлемдерде де сондықтан деген жал- ғаулықтың орны ойсырап тұр: Жоқ, ол да болмайды, оған да тыныштық керек, не көрген күнінде бір тыныштық жоқ, [ ] осы елде, осы жерде не қылған софылық (152-1). Әрбір орынды харакет өзі де уайым қайғыны азайтады, [ ] орын - сыз, күлкіменен азайтпа, орынды харакетпенен азайт (158- 4). Баланың жақсысы – қызық, жаманы – күйік, [ ] не түрлі боларын біліп сұрадың (169-10). Балаларымның өзіне ілгері өмірінің, білімінің пайдасын тыныштықпенен көрерлік орын тапқаным жоқ, қайда бар, не қыл дерімді біле алмай отыр - мын, [ ] не бол деп бағам (152-1). Мына сөйлемдерде де ал, және деген жалғаулықтардың орны айқын сезіліп тұр: Бірақ жас бала қызыл ошақтан қорқушы еді, [ ] жүктеу/скачать 6,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|