Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған
жүктеу/скачать 6,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Кітаптар 25-36
| мүйіз шығу
деген фразеоло- гизм бар. «Фразеологиялық сөздікте» оның мағынасы «қарық болу, кенелу, дегені орындалу, жетісу (кекесін мағынасында)» деп көрсетілген де, Абайдан мысал келтірілген. Осы мы- салды алып, бұл тіркестің мағынасын «Абай сөздігі» де: «жетісу, дегеніне жету» деп түсіндіреді. Ал байыптап қарасақ, Абай қолданған мүйіз шығу фразеологизмі «күйеуінің көзіне әйелінің шөп салуы» деген мәнде жұмсалғаны байқалады. Бұл тіркес ақынның «Бір сұлу қыз тұрыпты хан қолында» деген өлеңінде қолданылған. Оның мағынасын дұрыс аңғару үшін екі-үш шумақты қатар оқу керек: Есерлер жас қатынды тұтады екен, Жас қайғысын білдірмей жұтады екен... Бай қартайса, малына берер шылбыр, Мал өмірді жаңғыртпас, Құдай ұрғыр...– деп жас әйел алған кәрі адамның хал-жайын айтып алып, әрі қарай: Қатыным қалай деме, ақсақал бай, Сонымен дос боп жүрсің, япырым-ай! Қу қатының майысса, мәз боласың, Шайтанның шәкіртінің қылығын-ай!– деп, жас қатынның қулықпен майысып, кәрі шал күйеуін мәз қылып қоятынын айтады да: Қартаң бай, қатты сақ бол, тілге көнсең, Мүйіз шығар қатынның тіліне ерсең, – 137 деп ескертеді, яғни жас қатынның тіліне (майысып айтқан ал- дауына) көнсең (сенсең), алданғаның – саған мүйіз шыққаны, яғни көзіңе шөп салынғаны, сондықтан қартаң бай – кәрі күйеу, сақ бол дейді. Бұл контекстегі мүйіз шығу, аталған сөздіктер қате көрсеткендей, «дегеніне жету, жетісу» емес, керісінше, «мазаққа қалу, масқара болу». Бұл мүйіз шығу орыс тіліндегі наставить рога кому-либо («жұбайының көзіне шөп салу») де- ген фразеологизмнің аудармасы деп тану керек. Абай өлеңдерінде кездесетін кептерше сүйінісу («ворковать как голубки»), салқын тарту («постывать»), тактісіне билеу («отбивать такт»), бір сағаттан бір сағат («от часу на час») де- ген тіркестер де қазақ тілі үшін жаңа; олар – орыс тілінен каль- калау (сөзбе-сөз аудару) жолымен жасалғандар. Бір ғажабы – бұлардың бәрі тек аударма үстінде емес (олар да бар), Абайдың төл өлеңдерінде де қолданылған! Айталық, салқын тарту деген тіркес Абайда: «Дүниедегі қызықтың бүгін бәрі Саған салқын тартқандай, сен бір кәрі» деген өлең жолдарында кездессе, бұл жолдар – Лермонтовтың: «Пускай теперь прекрасный свет Тебе постыл – ты слеп, ты сед» деген жолдарының аударма- сы. Кептерше сүйінісу (Абай жинақтарының барлық басылым- дарында сүйеніскен деп жазылып жүр, біздіңше, сүйініскен болуы керек, оны Абай орысша варковать дегеннің аударма- сы етіп алған) деген тіркес те аударма өлеңінде кездеседі, ал қалғандары (мүйіз шығу, тактісіне билеу, бір сағаттан бір сағат) – Абайдың төл өлеңдерінде. Бұл – Абайдың орыс тілінің көркемдік дүниесін творчестволықпен игергендігінің белгісі. Абайдың поэтикасын кеңінен сөз еткен ғалым 3.Ахме- тов ақынның аударма өлеңдеріндегі жас бұлт, кәрі жартас, тентек өмір, салқын өмір, қараңғы өмір, өткен күннің улары, көңілдің ауыр жүгі деген тіркестерді қазақ тіліне кәнігі емес, жаңа фразалар деп көрсетеді. Сөйтіп, Абай образды фразеологизмдерді поэтикалық экс- прессияның құралы ретінде молынан жұмсауды өзінің шебер- лік тәсілінің біріне айналдырған, ол үшін: 1) байырғы жалпытілдік образды фразеологизмдерді тұл- ғасын өзгертпей еркін, орынды және молынан пайдаланған 138 (аузымен орақ ору, малына шылбыр беру, басқа шауып, төске өрлеу, атының жалын құшу, қарағайды талға жалғау т. т.); 2) кәнігі фразеологизмдердің тұлғалық құрылымын өзгертіп жұмсаған, мұнда әсіресе контаминация тәсілі мен мағыналық модельді пайдалану амалын жандандырған (қайғы жеу, тілге сөз түспеу, қасиетін төгі, өсекке салу, сөздің майы, қайратсыз тарту, салбыраңқы тарту т.т.); 3) образды жаңа фразеологизмдер жасап, өзінің поэтика- лық қорын молайтқан, соны тіркестердің денін перифраз деп аталатын түрлері құрайды, перифраздық тіркестер бір нәрсені не құбылысты соның бір белгісін не қасиетін көрсетіп, суреттеп атау болса, бұл тәсілді Абай барынша жандандырып, жүйеге айналдырған (жүректің толқыны – «сүю», соқтықпалы соқпақсыз жер – «заманы», көңілдің сызығы – «уайым», өмірдің шыжығы – «қайғы, трагедия», ажары қайтты, ажа - ры тозды, өмірдің өрін тауысты, қайратсыз тартты, бұлар «қартайды» дегеннің перифраздары); 4) жаңа фразеологизмдерді жасауда Абай семантикалық өрісі әртүрлі сөздерді тіркестіреді. Ол сөздердің біреуі нақты зат атауы болса, екінші дерексіз есім болып келеді немесе нақты затқа тән қимыл атауларын дерексіз ұғымдарға жанасты- рады (ұяттың күзетшісі, көңілдің жайлауы, тентек жиын, саңырау қайғы, жабыр-қаңқы сөз, қулық сауу, иман жүзін тоздыру, адам сауу, көңілге ажым салу, көңілге қалың беру, қорлыққа жығылу, ақылға шырақ жағу, көңілдің бәйгеге ша - буы, қайғының иыққа шығуы т. т.); 5) белгілі бір есім сөздерді (жүрек, мақтан сияқты) неме- се етістіктерді (сауу, бағу, табу, күйлеу сияқты) ұйытқы етіп алып, олардың байырғы фразеологизмдердегі моделін пай- даланып жаңаларын жасайды: мал сауу дегеннің моделімен адам сауу, қулық сауу, еңбек сауу, мал бағу дегеннің үлгісімен күлкі бағу, ғылым бағу, ел бағу, өнер табу – ғылым табу, ақыл табу тәрізді соны фразеологизмдерді ұсынған. Мұндайда фразеологизм жасап тұрған сөздердің біреуі метафораланған (мағынасы ауысқан немесе жаңа мағыналық реңк үстеген) бо- лып келеді: асау жүрек, қырық жамау жүрек, үрпейген жүрек 139 дегендердегі алдыңғы компоненттер өздерінің лексикалық мағынасынан айрылып қалып тұр; 6) Абай қолданған жаңа фразеологизмдердің шағын тобы аударма өлеңдерінде орыс тілінен тікелей калька жолымен жасалғандар болып табылады: күнді уақыт итеру (Күнді уақыт итеріп, Көк жиектен асырса – Когда садится алый день За синий край земли), жанының жү гі (Жанының ауыр жүгі жеңілгендей – С души как бремя скатится); 7) фразеология саласындағы жаңалық, өзгерістердің бәрі Абайда стильдік мақсатты өтейтін құрал ретінде таныла- ды. «Сөзі түзелген», поэзиясы жаңа сипат алған Абай... сол «сөзді» әдемілеп көмкеруде жаңа құралдарды іздеп тапқан. Ол құралдары – соны фразеологизмдері, перифраздары, байырғы тіркестерді өзгертіп ұсынған варианттары екенін талдауларымыздың өн бойында көрсеткен фактілер (мысал- дар) дәлелдейді. |