-ып   жұрнақты көсемше тармақ соңында келіп, көбінесе ұйқас  16  Махмудов Х. Х

48
құрайды, кейде тіпті ұйқас құрай алмайтын жерде де кездеседі. 
Бұл тұста жыршы осал жау емес Қараманның портретін оның 
қимыл-әрекетін суреттеу арқылы көрсеткен. Ал бұл портретті 
жандандырып, қүшейтіп тұрған – сол қимылдың орындалу 
амалын көрсететін сөздер, ол сөздер өткен шақ көсемшемен 
берілген.
«Қыз Жібек» жырында Жібек сұлу алдап сұрап алып мініп 
кеткен Сандалкөгін қуып бара жатқан Қорен қалмақтың күй-
қалпы:
Жөнеді қалмақ, жөнеді, 
Көк қабандай 
арсылдап.
Тебінгісі 
тарсылдап,
Кұйысқаны 
сартылдап. 
Қаз мойынды тұлпардың 
Аузынан аққан ақ көбік 
Омырауда 
балшылдап,
Қаз мойын қара тұлпарды
Сауырға сипай 
қамшылап, 
Көктен құйған тамшыдай 
Борбайынан 
тамшылап,
Кәпір қалмақ жөнеді, 
Каһарланып келеді, – 
деп суреттеледі. Міне, мұнда да ашуға мінген, қаһарланған 
ханды суреттейтін образдар оның тұлпарын қуып, қалай 
жөнегендігін айту арқылы берілсе, бұл қуа аттану – жөнеудің 
орындалу амалын көсемше тұлғасы беріп тұр.
Бұл тұлға қалыпты кездегі іс-әрекеттің амалын суреттеу-
ден гөрі ашу, ыза, шабыт сияқты психологиялық сәттегі іс-
қимылдың орындалу сипатын, сынын білдіруге бейім екендігі 
фактілерден байқалады. Жоғарғы екі мысалдың екеуі де 
қалмақтың батыр хандары (жырларда хандардың өздері әрі 
билеуші, әрі батыр ғой) намысқа шауып, ашу-ыза кернеген 
кездегі қимыл-әрекеттері арқылы суреттеледі. Қобыланды 
батыр да «қатынның сөзінен шыға алмадың» деген Қараман 
құрдасының сөзі өтіп, қырық күндік кемдігі бар Тайбурылмен 
құрдасының қосынын қуып жетпек болып намыспен ызаланып 
келе жатқанда:

49
Астына мінген бурыл ат 
Жауатын күндей 
күркіреп,
Жаңбырдан тері 
сіркіреп, 
Құбылып, ойнап жер басып, 
Дөңгеленіп келеді...
Ал батырдың қимылы:
Садақтың бауы 
сартылдап,
Масатыдай шалбардың
Сала құлаш балағы
Алтынды зермен көмкерген
Жел соққандай 
жалпылдап,
Белеңнен асты 
былқылдап,
Тозаңы шықты 
бұрқылдап...
– деп беріледі.
Махамбет Өтемісұлы көкірегі кекке толып «азаматтар-
ерлерді» күреске шақырған «Ереуіл атқа ер салмай» деп баста-
латын өлеңін бастан-аяқ (17 жолын) болымсыз түрдегі өткен 
шақ көсемшемен (-
май
 
жұрнақты) бергенін білеміз, өйткені 
ақын бұл жерде ерлерді жеңбей тынбайтын үздіксіз әрекетке 
шақырады. Демек, біреуді не бір нәрсені динамизм арқылы 
суреттеу қажет болған тұста қазақ поэзиясы үшін етістіктің 
өзге тұлғалары емес, өткен шақ көсемше тұлғасы қол екендігі 
көрінеді. Оның бір себебі осы тұлғаның іс-әрекет амалын та-
ныту қызметінде. Ал портрет қимыл-әрекеттің өзі арқылы 
емес, орындалу амалы арқылы беріледі. Іс-әрекеттің амалын 
білдіретін сөздерде белгілі бір экспрессивтік бояу болуы керек, 
яғни ол сөздер оқырман сезіміне әсер ететін эмоциялы көсемше 
тұлғалары болуын қазақ поэтикасы сәтті таңдаған.
Абай бұл амалды да жатсынбайды. Жатсынбау тұрмақ 
оның қолданылу сәттерін (ситуациясын) кеңейтеді. Өткен шақ 
көсемше адамның психологиялық жай-күйін, дамылсыз ішкі 
қозғалысты беру үшін де (жоғарыда талданған «Қызарып, 
сұрланып» деп басталатын өлеңді қараңыз), адам портретін 
оның тынымсыз қимыл-әрекеті арқылы көрсету үшін де 
(«Байлар жүр жиған малын қорғалатып» немесе «Болыс бол-
дым, мінеки», өлеңдерін оқып қараңыз), бұрынғы ескі билер 
мен ақындардың бейнесі мен сөзі жаңарған ақынның және 

50
оны тыңдаушының образын таныту үшін де Абай өткен шақ 
көсемшені стильдік, құрал-стилема етіп таңдайды.
«Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы» деп басталатын 
шығармасында:
Бұрынғы ескі биді тұрсам 
барлап, 
Мақалдап айтады екен сөз қосарлап. 
Ақындары ақылсыз 
надан келіп,
Көр-жерді өлең қыпты жоқтан 
қармап. 
Қобыз бен домбыра алып, топта 
сарнап, 
Мақтау өлең айтыпты әркімге 
арнап.
Әр елден өлеңменен қайыр 
тілеп,
Кетірген сөз кәдірін жұртты 
шарлап...
Әрі қарай тағы үш шумақ ескі би мен бұрынғы ақынның 
бейнесін суреттеген, бұлар да ұйқасқа шығарылған 
-ып
 
жұрнақты көсемшемен берілген. Одан кейінгі екі шумақ – 
сөзі түзелген жаңа ақын бейнесі (
Ескі бише отырман бос 
мақалдап, Ескі ақынша мал үшін тұрман зарлап
), келесі 
шумақтар түзелуге шақырғанымен, «ақыл сөзге ынтасыз, 
мақтан қуған мал құмар, терең ой, терең ғылым
іздемейтін» 
замандас тыңдаушыларының бейнесін көрсетуге арналған. Бұл 
шумақтардың барлығында да ақын ұсынған бейнелер қимыл-
әрекеттерімен ғана емес, сол қимыл-әрекеттерінің орындалу 
амалымен берілген: Абайдың айтпағы – бұрынғы ақынның 
көр-жерді өлең қылуы ғана емес, сол өлеңнің не үшін, қалай 
айтылатындығы: жұртты 
шарлап, 
өлеңмен қайыр тілегендей 
болуы, мал үшін тілін 
безеп, 
жанын жалдауы, өз елін бай деп 
мақтап, 
Құдай қарғауы. Тыңдаушылар бейнесі де солайша 
берілген: олардың тек ақыл сөзге ынтасыздығы емес, неге ын-
тасыз екендігін 
шабандап, табандап, жамандап, 
қарағайды 
талға 
байлап, 
алар елдің ебін 
қамдап, 
өсек пен өтірікті 
жүндей сабап 
жүргендері арқылы бейнеленеді. Абайдың сөз 
кестесіне тән ерекшеліктің бірі – адамның ішкі жан дүниесі 
арқылы портретін жасауда 
-ып
 
жұрнақты көсемшені кеңінен 
пайдаланғандығы. «Жайнаған туың жағылмай» деп басталатын 
өлеңінде сүйікті інісі Оспанды жоқтай отырып, оның адамдық 
келбетін көрсетеді. Бұл туындысы, біріншіден, дыбыстық 

51
гармония: анафора және аллитерация (өлең тармақтарының 
ж
дыбысынан басталатын сөздермен келуі) арқылы ақынның 
өзге өлеңдеріне ұқсамайтындығымен көзге түссе, екіншіден, 
16 жолдық тұтас бір өлеңнің бір ғана құрмалас сөйлем болып 
құрастырылғандығымен де айрықша дүние болып тұр. Ал 
үшінші оқшау белгісі – етістіктердің түгелге жуық өткен шақ 
көсемшемен келуі. Бұл жерде Оспанның барлық адамгершілік 
ізгі қасиеттері төгіліп-шашылмай, шоғырланып, бір-ақ 
ұсынылған:
Жайнаған туың 
жығылмай,
Жасқанып жаудан 
тығылмай.
Жасаулы жаудан 
бұрылмай,
Жау жүрек жомарт 
құбылмай,
Жақсы өмірің 
бұзылмай,
Жас қуатың 
тозылмай,
Жалын жүрек 
суынбай,
Жан біткеннен 
түңілмей,
Жағалай жайлау дәулетің
Жасыл шөбі 
қурамай,
Жарқырап жатқан өзенің
Жайдақ тартып 
суалмай,
Жайдары 
жүзің жабылмай,
Жайдақтап қашып 
сабылмай,
Жан біткенге 
жалынбай, 
Жақсы өліпсің, япырмай!
Абайға дейінгі қазақ поэзиясында баяндауышы өткен шақ 
көсемшемен келген бағыныңқы компоненттерді сыйысты-
рып, бүкіл өлеңді бір ғана құрмалас сөйлем етіп құрастырған 
ақын – Махамбет сияқты (әзірге біздің білетініміз). Ол 
«Беркініп садақ асынбай» деп басталатын 12 жолдық өлеңінің 
алдыңғы 11 жолында 
-ып
 
тұлғалы көсемше баяндауышты 10 
бағыныңқы сөйлемді беріп, соңғы бір жолды басыңқы сөйлем 
етіп құрады 
(Ерлердің ісі бітер ме?!). 
Ал эпостық жырлар-
да бірнеше жолдың 
-ып
 
жұрнақты көсемшемен қатар келуі 
және бұл тұлғаның стильдік элемент дәрежесіне көтерілуі 
кәнігі құбылыс екендігін бізден бұрынғы зерттеушілер де 

52
көрсеткен болатын
17
. Етістіктің өткен шақ көсемше тұлғасы 
қазақ поэзиясында белгілі бір поэтикалық міндет өтейтін құрал 
ретінде қалыптасқанын әдебиеттанушы З. Ахметов өте жақсы 
көрсеткен
18
.
Қысқасы, Абайдың негізгі тақырыбы – адам. Ақын әр алу-
ан адам портретін олардың іс-әрекеттерін, қимыл-қылықтарын 
сипаттау арқылы беруді қол көреді және ол әрекеттер мен 
қылықтардың өзін атап қана қоймай, олардың орындалу ама-
лын көрсетуді нысанаға алады. Поэзия болғандықтан, мұндағы 
ақын мұраты – құр көрсету, құр сипаттау емес, оқырманға 
әсер ететін белгілі бір ассоциация туғызатындай етіп, яғни 
түйсігінде әртүрлі әсер беретіндей етіп суреттеу. Ол үшін, 
әрине, ақын сезімге тиетін әсерлі сөздер мен тұлғаларды таң-
дайды және бұл сөздерді белгілі ұғымды атайтын етіп қана 
жұмсамай, оларға мақсатты (стильдік) жүк арқалатады, ғы-
лым тілімен айтсақ, экспрессоидтерді таңдайды, таңдалған экс-
прессоидтерді стилемаға айналдырады.

жүктеу/скачать 6,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: