Мекемтас Мырзахметұлы «Қазақ қалай орыстандырылды?»
жөніңде Ильминскийдің қорында жатқан доностар-
да: «...Шоқынғандардың санасын оятып, татар иісін
күшейтуі» себепті (Татар әдебиеті тарихы. Қазан,
2-т.,
1985, 465-6.) ақын Яков Емельянов «қаһар
үрған поптардың» қатарынан бірақ шығады.
Өйткені
ол туған халқының әлеуметтік мұңын жырлап,
Ильминскийдің үміт еткен мақсатының шеңберінен
шығып кетуіне байланысты миссионерлердің қарғыс
таңбасы басылып отырғаны көрініп тұр. Ильминский
Яковтың «Шатасқанның оянуы» деген миссионерлік
сарындағы өлеңінен үлкен үміт күткенімен, өмір
талқысын көрген
ақын туған халқының мұңын
жырлауға ойысқанда, жер сабағандай одан түңіле
үмітін үзген еді.
Міне, татарларды біржолата шоқындырудан
күдер үзген Ильминский енді Орынборға келіп,
қазақтарды шоқыңдыру әрекетін өте сақтықпен
жүргізе бастайды. Оның қазақ даласына оралу
себебін, оның замандастарының
пікірі мен өзінің
де қазақтарды іштей танып білуінен іздемек керек.
Өйткені қазақтардың татарларға қарағанда ислам
дініне осалдығы, оларда діни фанатизмнің жоқтығы
туралы қоғамдық пікір қалыптасып та қалған еді.
Бір ғана мысал: белгілі публицист С. Н. Южаков өз
мақалаларында ислам діні қатты дендеген мұсылман
халықтарын ассимиляциялау өте қиын мәселе екенін
ашып айтады. Қалай болса да олардың жазуын орыс
алфавитіне ауыстыру арқылы әрекет етуді ұсынады.
Бұл үшін мәселені қазақтардан бастаудың жемісті
болатынын
ескертіп, олардың ислам дініне салқын
қатынасын негізге алады. Осы себепті: «...в киргиз-
ских школах необходимо сделать теперь же. Здесь