­Ғы­лым­та­ри­хы­мен­фи­ло­со­фиясы­ның­

11
1.2. ғы лым та ри хы мен фи ло со фиясы ның әдіс те ме лік не гіз де рі
Ғы лы ми әдіс тің си пат ты бел гі ле рі: объек тив ті лі гі, қал пы на 
кел ті ру мүм кін ді гі, эв рис ти ка лы лы ғы, қа жет ті лі гі мен нақ ты лы-
ғы. Әдіс тің бас ты қыз ме ті – әре кет тің не қыз мет тің та ным дық жә-
не бас қа да фор ма ла рын іш тей ұйым дас ты ру жә не рет теу. Адам 
әре ке ті нің көп түр лі лі гі әдіс тер дің де алуан түр лі бо лып ке луіне 
әкеп со ға ды, олар ды әр түр лі не гіз де топ тас ты ру ға бо ла ды.
Ғы лы ми та ным әдіс те рі олар дың ор тақ бел гі ле рі не сәй кес үш 
топ қа бө лі не ді:
1. Жал пы ор тақ (не ме се әм бе бап) әдіс тер, яғ ни жал пы фи ло-
со фия лық. Бұл әдіс тер «жал пы адам ойын си пат тайды жә не адам-
ның та ным дық әре ке ті нің бар лық са ла сын да қол да ныс қа ие».
2. Жал пы ғы лы ми әдіс тер, бұл әдіс бар лық ғы лым дар да ғы та-
ным үде рі сін си пат тайды. Зерт теу дің жал пы ғы лы ми әдіс те рі не 
сон дай-ақ ке ле сі лер жа та ды: жүйе лік, құ ры лым дық, ық ти мал дық 
әдіс тер мен рә сім деу лер. Не гі зі, әдіс тер дің топ тас ты ры луы ғы лы-
ми та ным ның дең гейле рі не ті ке лей бай ла ныс ты. 
Фор ма ли за цияға жар қын мы сал ре тін де ғы лым да ке ңі нен 
қол да ны ла тын объек ті лер дің ма те ма ти ка лық си пат та ма сын, яғ ни 
сәй кес ке ле тін маз мұн дық теория лар ға не гіз дел ген құ бы лыс тар-
ды кел ті ру ге бо ла ды. Бұл рет те қол да ны лып отыр ған ма те ма ти-
ка лық бел гі лер жүйесі зерт те лі ніп отыр ған объек ті лер, құ бы лыс-
тар ту ра лы бұ рың ғы бі лім дер ді бе кі ту ге кө мек те сіп қа на қой май, 
олар ды әрі қа рай та ну үде рі сін де гі құ рал ре тін де де қыз мет ете ді.
3. Же ке ғы лы ми әдіс тер, яғ ни же ке ғы лым са ла сы не ме се бел-
гі лі бір нақ ты құ бы лыс ты зерт теу ая сын да ға на қол да ны ла тын 
әдіс тер. Бұл әдіс тер дің ерек ше лі гі же ке жағ дайға не гіз дел ген, 
объек тив ті әлем нің нақ ты аума ғын зерт теу ге ар нал ған жал пы ғы-
лы ми та ным дық әдіс тер ді қол да на ды.
Қол да ны ла тын әдіс тер ге сәй кес, жа ра ты лы стану ғы лым да-
рын шарт ты түр де екі не гіз гі топ қа бө лу ге бо ла ды: 
– қол дан ба лы бо лып са на ла тын си пат тау шы ғы лым дар, олар 
не гі зі нен фак ті лер ді жи нақ тау жә не олар дың ара сын да ғы 
бай ла ныс ты зерт теу мен айна лы са ды;
– теория лық си пат та ғы тү сін ді ру ші ғы лым дар, олар бай ла-
ныс тар ды қа ғи да лар ға, заң дар ға жә не жал пы заң ды лық-
тар ға бі рік ті ре ді.
Жал пы ғы лы ми әдіс тер дің жиын ты ғы зерт теу дің эм пи ри ка-
лық жә не теория лық дең гейін де қол да ны ла тын эм пи ри ка лық жә-
не теория лық та ным әдіс те рі не топ тас ты ры луы мүм кін. 

1-бө лім. ғы лым тарихы мен философиясы – философия лық бі лім нің саласы ре тін де
12
Та ным ның эм пи ри ка лық дең гейі – бұл се зім дік де рек тер ді, 
яғ ни се зу ор ган да ры ар қы лы алы на тын ақ па рат ты ойша жә не 
тіл дің кө ме гі мен өң деу үде рі сі. Бұл әре кет ба қы лау нә ти же сін де 
алын ған ма те ри ал ды тал дау, топ тас ты ру, жал пы лау үде ріс те рін де 
орын алуы мүм кін. Осы жер де ба қы ла нып отыр ған зат тар мен құ-
бы лыс тар ды бі рік ті ре тін ұғым дар пай да бо ла ды, со ның ар қа сын-
да бел гі лі бір теория лар дың эм пи ри ка лық ба зи сі қа лып та са ды.
Та ным ның теория лық дең гейіне тән нәр се «мұн да бі лім нің 
та ғы бір кө зі ре тін де пай ым дау қыз ме ті ке ліп қо сы ла ды: ба қы ла-
нып отыр ған құ бы лыс тар ды тү сін ді ре тін, жа ра ты лыс заң ды лық-
та рын аша тын теория лар құ ры ла ды. Та ным ның эм пи ри ка лық 
жә не теория лық дең гейле рін де қол да ны ла тын ғы лы ми әдіс тер ге 
тал дау, жи нақ тау, үй лес ті ру жә не мо дельдеу әдіс те рі жа та ды.
Жал пы ғы лы ми әдіс тер ге қа тыс ты айт ар бол сақ, мұн да жал-
пы қа был дан ған топ тас ты ру жоқ, ол әр түр лі не гіз дер де жүр гі зі-
луі мүм кін. Жал пы ғы лы ми әдіс тер дің құ ры лы мын үш дең гейге 
бө ліп топ тас ты ру ға бо ла ды («жо ға ры дан тө мен ге»): жал пы ло ги-
ка лық, теория лық жә не эм пи ри ка лық. Ұқ сас ты ғы мен әре кет ету 
са ла сы бой ын ша жал пы жә не же ке ғы лы ми әдіс те ме лік амал дар-
ды бө ліп көр се ту ге бо ла ды. Кей бір жал пы ғы лы ми әдіс тер ді қа-
рас ты рып өтейік.

жүктеу/скачать 1,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: