161
Криворучконың сөйлеу әсері жөніндегі (2014) еңбектерінде аталған
теориялық нормаларға сүйендік.
Сөйлеу актісі теориясы бойынша, коммуникативтік актіге үштараптық
ұйымдасу тән. Остиннің (1986)
пікірінше, әрбір сөйлеу актісі шартты түрде
мынадай деңгейлерге бөлінеді:
• локутив акт (пайдаланылатын тіл құралы тұрғысынан);
• иллокутив акт (сөйлеу актісінің белгілі бір контексіндегі мақсаты
тұрғысынан);
• перлокутив акт (адресаттың реакциясы тұрғысынан).
Бұл біздің сөйлеу актісіне қай тұрғыдан қарайтынымызды көрсетіп отыр:
сөйлеу ретінде, адресанттың белгілі бір мақсатқа жету құралы ретінде
немесе адресатқа белгілі бір ықпал жасау құралы ретінде. Сонымен
қатар прагматика сөйлеудің адресанты мен адресаты арасындағы
коммуникатив жағдайларда туындайтын көп мәселені қамтиды (Минина
и Васильева, 2011). Сөйлеу пәні тұрғысынан алсақ, прагматика
сөйлеудің
айқын және жасырын мақсатын (Остин бойынша «иллокутив күшін»);
сөйлеудегі жүріс-тұрыстың типін және сөйлеу тактикасын; сөйлеудің
прагматикалық мағынасын (астарын); сөйлеушінің өзі айтып тұрған
нәрсеге көзқарасын зерттейді. Сөйлеудің адресаты туралы айтар болсақ,
прагматика сөйлеудің интерпретациясын, оның ішінде, сөйлеудің анық
емес мағынасының контексін, прагматикалық жағдайды, пресуппозиция
мен сөйлеушінің ниетін міндетті түрде ескере отырып анықтау нормасын,
хабарламаның адресатқа эмоция, пікір, әрекет, хабардар ету, эстетикалық
әсер және т.б. тұрғыдан әсерін (Остин бойынша «перлокутивті әсер»)
қарастырады. Қарым-қатынасқа түсушілер
арасындағы байланыс
тұрғысынан алсақ, қарым-қатынастың формасын (достық әңгіме, дау,
ұрыс-керіс және т.б.); сөйлеудің әлеуметтік-этикалық аспектісін (жүгіну
формасы, қарым-қатынас стилі), коммуниканттардың әртүрлі сөйлеу
актілерінің өзара байланысы сияқты аспектілерін зерттейді. Прагматика,
бұған қоса, сөйлеу жағдайындағы қарым-қатынастың тақырыбы мен
формасын қарастырады.
Серль иллокутив актілердің арасынан ассертивтерді, комиссивтерді,
директивтерді, экспрессивтерді, декларативтерді бөліп көрсеткен
(Searle, 1976). Ассертивтер – айтылған хабарламаның шын екеніне
сөйлеушіні сендіруге бағытталған сөйлеу. Комиссивтер – тыңдаушыдан
гөрі сөйлеушіні қандай да бір әрекетті жасауға міндеттеу мақсатындағы
иллокутив актілер. Бұл санатқа ант пен уәде жатады. Директивтердің
иллокутивтігі сөйлеушінің тыңдаушыны белгілі бір әрекетті істеуге
мәжбүрлеу талпынысында жатыр. Экспрессивтер – адресаттың бойындағы
қандай да бір сезімді ояту мақсатындағы сөйлеу актісі. Декларативтердің
мәні пропозиционалдық мазмұн мен шындықтың бір-біріне сәйкестігін
анықтауында жатыр. Әлеуметтік шындық тіл арқылы жасалатынына дәл
осы декларатив мысал бола алады (Рябинская, 2002).
Перлокутив әсерді
дискурстың семантикалық, лексикалық,
грамматикалық және синтаксистік тіл құралдары арқылы тудыруға
болады. Криворучко сөйлеу әсерінің осы аталған жүйесіне сүйене отырып
(2014: 54), перлокутив әсерлерді қасақана (жоспарланған) және әдейі
емес (жоспарланбаған) деп бөледі. Перлокутив актінің қаншалықты
сәтті болғаны реципиенттің адресант мақсатына реакциясының қандай
162
болғанына қарап анықталады. Перлокутив сәтсіздік деп сөйлеу әсерінің
мақсаты мен нәтижесі арасының алшақ болуын атаймыз. Ал сөйлеушінің
мақсатынан алшақ
болған және жоспарланбаған, күтпеген реакцияны
перлокутив нәтиже деп атаймыз. Перлокутив салдардың тағы бір атауы
– перлокутив ынталандыру: «сөйлеуші жоспарламаған, бірақ адресаттың
бойында туындаған ой, сезім және реакция» (Криворучко, 2014: 55).
Жоғарыда аталған теориялық негіздерді қолдана отырып 42 500
теңге дискурсының кей ерекшелігін анықтадық. Сонымен қатар сөйлеу
әсері жүйесіне сүйеніп 42 500 теңге дискурсын құрап отырған сөйлеу
актілерінің тиімділігін бағалау үшін Үкімет брифингтеріндегі билік
өкілдерінің сөйлеген сөздерін тыңдаған Қазақстан азаматтарының
пікірлерін перлокутив актінің перлокутив әсерге сәйкес болуы тұрғысынан
брифингтің өз дискурсымен салыстырып шығуға мүмкіндік туды.
Достарыңызбен бөлісу: