Сулейменов Пиримбек Муханбетович

54 
жыл ғұмыр кешкені жөнінде әртүрлі деректер бар. Бір деректе 73 жыл, 
келесілерінде 85 жас деп берілген. Ж. Аймауытов ақынның 149-шы 
хикметіне сүйеніп, Яссауиді 125 жас жасаған дейді. Оның бүгінгі ұрпаққа 
жеткен көлемді шығармасы - «Диуани Хикмет» (Даналық кітабы) қыпшақ 
диалектілерімен көне түркі тілінде жазылған. Өкінішке орай, туындының 
түпнұсқасы біздің заманымызға жетпеген. Бізге жеткені XV-XVI 
ғасырлардағы көшірмесі ғана. Мұндай нұсқалары өте көп. Олардың көбі 
Ыстамбұл, Қоқан, Ташкент, Мәскеу, Алматыда сақталған. Бұл шығарма 
алғаш рет 1878 жылы жеке кітап болып басылып шықты. Содан кейін ол 
Ыстамбұл, Қазан, Ташкент қалаларында бірнеше қайыра басылды. Соның 
бірі 1901 жылы Қазанда Тыныштықұлының қазақтарға арнап шығарған 
нұсқасы болатын. Төрт тармақты өлеңмен жазылған бұл шығармада ақын 
өзінің бала күнінен пайғамбар жасына келгенге дейінгі өмір жолын 
баяндайды, тіршілікте тартқан азабын, көрген қайғысын айтады, бұқара 
халыққа үстемдік жүргізуші хандардың, бектердің, қазылардың жіберген 
кемшіліктерін, жасаған қиянаттарын сынайды, бұл фәнидің жалғандығын 
білдіреді.
Қожа Ахмет Яссауи түркі тілінде жатық әрі бейнелі жыр жазудың 
үлгісін жасап, түркі тілдерінің көркем шығармалар тудыру мүмкіндігінің мол 
екендігін дәлелдеді. Оның жазба әдебиет үлгісіндегі шығармалары түркі 
топырағында ертеден қалыптасқан суырыпсалмалық дәстүрдегі әдебиетке 
жаңа серпін, тың мазмұн алып келумен қатар, оны түр жағынан көркейтіп, 
кемелдендіре түсті. Фольклор мен жазба әдебиеттің өзара жақындасуының, 
толысып, көркеюінің дәнекері бола отырып, Шығыс әдебиетінде ертеден 
қалыптасқан, Құран Кәрімде баяндалатын тарихи аңыздар мен пайғамбарлар, 
әулие-әнбиелер жөніндегі әпсаналарды хикметтерінде ұтымды пайдаланды. 
Оның жолын ұстанған шәкірттері мен сопылықты уағыздаушылар 
түркістандық ғұламаны күллі әлемге танытты. Қожа Ахмет Яссауи түркі 
халықтарының жаңа исламдық өркениеттегі халықтық ағымының арнасын 
анықтап берді. Ол жаңа діни идеологияны тәңірлік шамандықпен, 
зорастризммен біріктіре отырып, қоғамдық-әлеуметтік санаға сіңіруде көп 
еңбек етті. Түркістан қаласында жерленген Қожа Ахмет Яссауи әзіреті 
сұлтан аталып, басына XIV ғасырдың аяғында атақты Ақсақ Темір күмбез 
орнаттырды. Бұл жайында жергілікті халықта мынадай аңыз бар: «Қожа 
Ахмет Яссауи мазарын тұрғыза бастағанда қара дауыл қабырғаларын 
ұшырып әкетеді. Осыдан кейін Ақсақ Темірдің түсіне Қызыр еніп, ең 
алдымен Ахметтің ұстазы Арыстанбабқа мазар тұрғызу жөнінде аян беріпті. 
Темір Қызырдың айтқанын екі етпей орындап, содан кейін барып қана өзі 
ойлаған жұмысына кіріскен екен».
Ахмет Яссауи сопылық-философиялық дүниетанымдарын өзінің 
"Диуани хикмет" ("Даналық кітабы") еңбегінде баян етеді. Бұл өлеңдер 
жинағы түркі тілді халықтардың ХІІ ғ. сақталған ескерткіштерінің бірі 
саналады, сонымен бірге ол қазақ әдебиетінің ортағасырлық мәдени 
нұсқасы болып табылады. Өйткені "Диуани хикмет" – оғыз-қыпшақ тілінде 
өмірге келген әдеби туынды. Кезінде ол өлеңдер өте қарапайым, 

55 
көпшілікке түсінікті тілмен жазылған, бірақ бертін келе жинақты 
көшірушілер оған өз тарапынан көптеген араб-парсы сөздерін қосып 
жіберген деген болжам бар. Қожа Ахмет Яссауи 63 жасқа келгенде қылует 
(қылует – арабша оңашалану деген сөз, жарық дүниеден қол үзіп, жер 
астында жеке дара өмір сүру арқылы бұл дүниенің күнәларынан бойын 
аулақ ұстау, тазалану, сөйтіп, Хаққа жақын болудың бір түрі ретінде 
Яссауидің өзі енгізген амалы болып табылады) жасап, жер астынан жай 
тұрғызып, жарық дүниемен тек шәкірттері арқылы байланысып, сол жер 
астында осы кітабын жазған. Яссауи бұл қолжазбаны 63-73 жас 
аралығында жазғаны, сөйтіп, өзінің өмір бойы жинап, жазып жүрген 
ойларын өлең түрінде бір жүйеге түсіргені туралы пікір ақиқатқа жақын. 
Барлығы - 149 хикмет-жыр, ғалымдар оның 70-тен астамын ақынның 
өзінікі, 
басқасын 
шәкірттері 
кейін 
қосқан 
дейді. 
Яссауидің кітабын тақырыбы жағынан екі топта жіктеп қарастыруға 
болады. Біріншісі – сопылық ілімнің мазмұнын өлең түрінде жырлаған 
хикметтер тобы. Бұған уағыз – насихат, өсиет үлгісінде жазылған тәлім-
тәрбие сипатындағы хикметтер жатады. Ал екінші тобы – ақын өз кезіндегі 
дәуір, қоғам бейнесін жасайтын лирикалық шығармалары. Бұл, жинақты 
бір жағынан, философ Яссауидің дүние танымының мазмұнын баяндаған 
және екінші жағынан, сопылық ілімнің әдеби нұсқасын берген өлең-
жырлар ұстаздың шәкірттеріне, болашақ ізбасарларына, оқушыларына
арнаған сөзі деуге болады: 
Бісміллә деп баян етіп хикмет айтып, 
Тәліптерге дүр уа гауһар шаштым, міне, – 
деуі содан. Мұндағы тәліптер деп отырғаны – шәкірттер деген сөз. 
Жинақта бүкіл адамзатты толғандырған "Тіршілікті жаратушы кім?", "Өмір 
дегеніміз не?", "Адамның өмір сүрудегі мәні мен мұраты не?" деген 
сұрақтарға Яссауи да жауап беруге тырысады. Яссауи хикметтері бойынша 
ғаламат ғарышты, шексіз өмірді, рух дүниесін жаратқан – құдірет пен хақ 
тағала. Ал адамның өмірінің мәні мен мұраты Алланың аманат етіп 
тапсырған рухани жанын дүние күнәсінен ада, таза түрінде алланың өзіне о 
дүниеде қайтарып беру парызында деп түсіндіреді. Сөйтіп, адам Алланың 
тұтастығынан бөлініп жаралған тағдыр бола отырып, енді қайтадан сол 
тұтастыққа, Алламен рухани бірігуге дайын болуға тиіс деп табады. Хақ 
тағала сеніммен, рухани бірлікпен суарылған махаббаттың мазмұны жеке 
құлқынның ләззаты емес, қайта өзін-өзі дүние қызығынан шектеу дейді. 
Сондай махаббат қана нағыз пәк, берік болмақ деп, оның небір керемет 
поэтикалық бейнелерінің түркі халықтары ұғымындағы махаббат 
ғажайыптары суреті арқылы көркем үздік образдар жасайды. Ғылым мен 
ілімге (сопылыққа) тек махаббат жолымен ғана жетуге болатынын айтады: 
Махаббаттың дариясына шомылушы 
Ғылым, амал қыл, қалар көп үлгісі, – дейді. 
Мұндағы амал деп отырғаны – сопылықтың шарттарын орындау әрекеттері. 
Жинақта хақ жолынан тайдыруға итермелеуші шайтан, нәпсіхауа образдары 
махаббатқа қарсы қойылады. Адам өмірінің мәні өз бойын, өз рухын сол 

56 
шайтан мен нәпсіхауаға алдырмауда дейді. Ғашықтықтың шын азабын 
тартқандай, "өлмек бұрын жан бермектің дертін тарттым" деп, бар өмірін 
Алла жолын таза күйінде ұстау үшін күреске арнауды насихат етеді. Қожа 
Ахмет Яссауи философиялық мазмұнға құрылған хикметтерінде көбіне 
ойшылдығын танытса, өз ортасын суреттеуде әр құбылыстың мәнін көре 
білетін реалист суреткер ретінде көрінеді. Әр оқиғаға өзінің бағасын ашық 
айта білетін, әркімге тиесілі анықтамасын бере алатын шыншылдығын, 
сыншылдығын байқаймыз. 
"Диуани хикмет" – сыншылдық дәстүрдің басы. Өз заманының 
дағдарыстарына дауа іздеуде Яссауи өз көзқарасы тұрғысынан мынадай 
тұжырымдар айтады. Алла сыйлаған жарқын өмірдің қасіретке толып, азып-
тозып азғындауына адамдардың өздері кінәлі. Адамның ниеті, пиғылы, 
құлқы, жүріс-тұрысы, мақсат-мүддесі заман қайшылықтарын туғызады деп 
табады. 
Біліңдер достар, Хақ Расулдың елшілері, 
Замана күннен күнге азар болды... 
Патшалар әділдікпен үкім қылмас, 
Қазылар пара алмай арыз алмас... – 
деп Яссауи заманның азуына әділетсіз патшадан бастап, тағдырына 
қанағатшылық етпеген пиғылы нашар пақырлардың бәрін кінәлі етіп 
айыптайды.
Ақын өз шығармаларында, әсіресе ислам дінін таратушы, 
уағыздаушы, шариғат сөзін сөйлеуші, сақтаушы болуға міндетті ишан, 
молда, мүпти, сопы, дәруіш сияқты дінбасыларды қоғамдық сана-сезімнің 
алдыңғы өкілі ретінде қарастырып, олардың іс-әрекетінің, мінез-құлқының, 
адамгершілік қасиеттерінің рухани биіктікте көрінуін талап етеді. Сондықтан 
да қоғам қаймағы, рухани жалауы болған сол топтың азғындыққа түсуі заман 
азғындауының себепшісі екенін айтады. 
Ишан, шейх, қожа, молда дүние іздер, 
Сырын білмес топ халықты келіп алдар, 
Аят, хадис сөзін қойып малды іздер... 
Шейх деп салар сарай, жинар дүние, 
Алла үшін қылған зәре амалы жоқ... 
Ғалымдардың айтқан сөзін дұрыс білмес, 
Нағыз дәруіштерді көзге ілмес, – деп ашынады. 
Мұнда заманда әділеттікті, Хақ істі жақтаушылар қуғындалып, ал 
мансап үшін пара беріп, дүние үшін арсыздыққа барғандар қоғам басшылары 
болып, билік құратынын әшкерелейді. Яссауи өз заманынан сонда да күдер 
үзбей, адамгершілікке шақырады, жақсыны үлгі тұтып, ізгілік нышанына 
қуанады. Ол өз уақытының бейнесін жасап кеткен ақын әрі сол қоғамның 
белсенді қайраткері де болды. 
Сопылық "мистикалық" ағымның түркі-тілдес тармағының негізін 
қалаушы Ахмет Яссауи шығармалары тек қазақ еліне ғана емес, бүкіл түркі 
тілдес халықтарға ортақ рухани мұра екені бәрімізге мәлім. Тарихтан бізге 
белгілі, ислам дініндегі сопылық ағым VII—VIII ғасырлардан басталады. 

57 
«Диуани Хикметте», негізінен, төрт нәрсеге аса көңіл бөлінеді. Олар: 
шариғат, тарихат, хақихат, мағрифат.
«Шариғат» ислам дінінің заңдары мен әдет-ғұрыптарының жинағы 
«тарихат» сопылықтың идеясы, сопылық мүддесіне жеткізген жол, «хақихат» 
құдаймен бірігу оған жақындау, «мағрифат»— дін жолын танып, оқып білу. 
Ахмет Яссауидің пікірінше «Шариғатсыз», «Тарихатсыз», «Мағрифатсыз» 
«хақиқат» болуы мүмкін емес. Ақын мұны өз өлеңінде былай деп өрнектейді: 
Ути ғұмырым шарғатқа неталмадым,
Шариғатсыз тарихатқа уталмадым, 
Хақиқатсыз мағрифатка баталмадым,
Катиг иуллар пырсыз ничук утар достлар.
Өтті өмірім шариғатқа жете алмадым, 
Шариғатсыз тариқатка өте алмадым, 
Хақихатсыз мағрифатка бата алмадым, 
Қиын жолдар пірсіз қайтіп өтем достар...
Міне, түсініп отырсыздар, мұнда Яссауи сопылық ілімдерінің өте 
күрделі екенін, діни мистикалық сарындағы бұл төрт қағиданың арғы 
жағында үлкен философиялық арналардан бұлақ көздері бітеліп жатқанын 
меңзейді. Яссауи өз хикметтерінде сопылық дін ілімі туралы өте көп әрі шын 
беріле айтады, ол бұл шын мәніндегі білім деп айтады, ал сопылықтың 
барлық ұсақ-түйегін білмейтін адамды ол «надан», «түк білмейтін», «жалған 
сүюші», «жалған сопы деп есептеді. «Менің асыл хикметімді жаны 
ауырмасқа айтпағым, Баға жетпес інжуімді құнын білмеске сатпағын», — 
деп, бар жан-дүниесімен сопылыққа берілген Яссауи, - "егер мен басымнан 
айырылсам да, бұл жолдан маған жалт беру жоқ», - дейді. Ахмет Яссауи 
арқылы сопылық түркі-тілдес халықтардың рухани танымында шешуші 
орын алды. Сопылық философиялық жүйе ретінде адамдардың дүние-
танымының қалыптасуына үлкен ықпал жасады. Бұған дәлел Яссауиден 
кейінгі 
көптеген 
қазақ 
ақын-жырауларының 
шығармаларынан да 
сопылықтың 
тікелей 
әсерін 
байқаймыз. 
Қазақстан мен Орта Азия халықтары арасында сопылықтың кеңінен және 
табыспен таралуына мына жағдай да әсер етті. Ол өз ілімін жеңіл және 
түсінікті тілмен, әсем бояулы өлең, жырларымен баяндайды, сопылық 
идеяларды жергілікті салт жырларымен үйлестіре дәріптейді. Ахмет 
Яссауидің Орта Азия мен Қазақстанның түркі-тілдес халықтары арасында 
зорбеделге ие болуы Яссауидің ислам заңдарын Шығыс сопылық ілімдік 
лангейзммен және бақсылық жыры элементтерімен икемді үйлестіре 
алуынан еді Яссауи былай дейді: «Кімде-кім құдайды есіне алса, ол онымен 
табысқанын көре алады». Сондықтан да Яссауи үшін құдайды тану өзін-
өзі танумен бірдей. Сопылықтағы доктрина құдайды мистикалық сүю 
болып табылады. Яссауи ілімінде бұл доктрина оның «таным» 
теориясының бөлінбес бөлігі бола тұрып, ерекше орын алады.
Яссауиден бұрын түркі нәсілдері Тәңірге табынатын болса, енді олар Аллаға 
сйынатын болды. Яссауи сопылығы арқылы бүтін шығыс философиясымен, 
әлемдік діни философиямен хабардар боламыз. Сопылықтың ықпалын,

58 
Яссауиден кейін өмір сүрген көптеген ақын, ойшыл ғұламалардың
еңбектерінен кездестіреміз. Ахмет Яссауи өмірінің ақырғы он жылын жер 
астында жасалған мінәжатханада өткізеді. Сопы «алпыс үшке келдім, енді 
былайғы өмірім күпірлік, пайғамбардан аспақ күнә» деп өзіне бір тоқтам 
жасайды. Қылуетте тіршілік еткен ақын өмірдегі жиған-терген, естіген, 
көрген, оқыған білгендерін сарапқа салып, қияли күй кешеді. Осы фактінің
өзі, нақ сол сопылық Мұхаммедті жаратылыстан тыс адам ретінде көрсетіп,
оны құдай қатарына қосты және ол Мұхаммед заманына оралуды уағыздады. 
Ахмет Яссауи өзінің ұзақ өмір жолын түйіндей келіп:
Қожа Ахмет, басынды елге ие біл, 
Ақиқатты таза сүйе біл.
Дүниеқорлар кетсін бықсып өзімен
Халық қана дүниеге ие бұл, - деп, Ахмет Яссауи тек насихатшысы 
емес, XII ғасырда өмір сүрген философ, ұлы ғұлама мейірімді, кішіпейіл 
ойшыл ақын ретінде түркі жұртына танымал болды. 
Тарихи тұрғыдан түркі ислам философиясының қалыптасу процесі 
ұзаққа созылды. Тарихта түріктер Аббаси, Самани, Қарахан, Селжұқ және 
т.б. мемлекеттік жүйелерде ислам өркениетінің кең таралуына, өркендеуіне 
жан-жақты үлес қосты . Бұл үлестерді мемлекеттік басқару, моральдық 
құндылықтар, жауынгерлік-соғыс өнері, дін ғылымы, философия, 
астрономия, математика, тіл, мәдениет, дін және әдебиет салалары бойынша 
талдап көрсетуге болады. Әр сала бойынша түрік-ислам өркениетіне жол 
салған тарихи тұлғаларымыз Фараби, Ибн Сина, Матуриди, Баласағұни, 
Қашқари, Иүгнеки, Яссауи және т.б. сияқты даналарымыз болатын. Бұл 
өркениеттің негізінде Құран жатыр. Мысалы, Фараби Құрандағы болмыс, 
Алланың заты, сипаты, саналар әлемі, мемлекеттік жүйе, кемел адам мен 
кемел қоғамның мәнін рухани арылу мен рухтың дамуына негіздейді. Ибн 
Сина да Құрандағы рухани хәлдер мен махаббат және құдайлық ғашықтық 
мәселесін сөз еткен. Матуриди болса, тауил және тафсир, ақыл мен нақыл, 
амал мен ой теңдігін, негіздері мен ұстанымдарын реттеді. Баласағұн 
Құрандағы құт-хикмет мәселесі төңірегінде ой толғады. Қашқари Құран 
аяттарын түркі тілінде сөйлетті. Иүгнеки мен Яссауи Құран хикметін 
моральдық-этикалық тұрғыдан түсіндірді . Құран арқылы ойлау жүйеміз 
жалпы қоршаған әлеміміз болмыстық, мазмұндық, құндылық тұрғысынан 
қайта түлеп, толықты. Құран мен хадисті негізгі танымдық өлшем деп білетін 
түркілік сопылық мектеп, Алланы оның аяттары мен сипаттары арқылы 
білуге тырысатын ислам дінінің ішкі мәні болып табылады. Қазақ 
даналығының негізі сопылық философиямен тікелей байланысты. Даналық, 
хикмет, терең ой, сарын, сыр сияқты категориялар қазақ ойлау жүйесінің 
негізгі іргетасы. 
Жалпы, түркілік даналықтың, сопылықтың бастауы осы Орта Азия, 
оның ішінде Түркістан, Сыр бойында кең тараған Яссауийа мектебінен 
бастау алатындығы тарихтан белгілі. Орта Азияда ислам, фикх, 
философиялық мектептер де кеңінен дамығандығы мәлім. Ислам өркениеті 
тұрғысынан бұған сай келетін интеллектуалдық дәстүрлер теология-кәлам, 

59 
ислам философиясы және сопылық-даналық болды. Әрбір сала өзара бір-
бірін толықтырып тұратын танымдық, әдістемелік табиғаты мен 
ұстанымдары 
арқылы 
ерекшеленді. 
Ислам 
дін 
ғылымдарының 
қалыптасуының нәтижесінде олардың танымдық ерекшеліктеріне қарай 
ғылым сыныптамасы жасалды. Бұл сыныптамалар бойынша ғылымдар нақли 
(аяндық) және ғақли (адамдық) болып екіге бөлінді. Тафсир, хадис, фикх, 
кәлам, сопылық сияқты ғылымдардың міндеті, негізінен, Құран мәтінін 
түсіну және түсіндіру болғандықтан, нақли ғылымдар қатарына жатады.
Исламдағы әрбір ғылымның зерттеу нысанына қарай қарастыратын 
мәселелері мен сұрақтары да, ұстанымы мен идеясы да өзгеріп отырады. 
Кәламның мақсаты негізінен ғақли әдістерді қолдана отырып, қалыптасқан 
сенім (доктрина) негіздерін қорғау, анықтау және негіздеу болып табылады. 
Алайда әдістер қаншалықты рационалды болса да, негізгі мақсат иманның 
қорғалуы болатын. Кәламды нақли ғылым қылған оның Құранмен 
доктриналық байланысы, ал рационалдық қылған философиялық, логикалық 
әдістерді жоғары деңгейде қолдануы болатын. Кәлам ғылымы Алла, әлем 
және адам ретінде тізбектелген болмыс түрлерін Алланың Бар және Бір 
екендігін дәлелдеу логикасымен топтастырса, ал сопылық Алланың 
болмысын, оның Бар екендігін (мағшуқ) Алланың махаббатына жету 
идеалымен ауыстырды. Ислам ғылымдары жүйесінде хикмет маңызды 
орын алады. Кәлам ғылымының даму процесінде қарастырған мәселелерінің 
оны өздігінен философияның зерттеу аясына тартқандығын, бұл 
проблемалардың уақыт өте келе философияның қарастыратын мәселелерімен 
параллель болғандығын және сол себепті де кәламды философиямен 
байланыстырғандығын көруге болады. 
Бұған қоса ислам философиясына діни ақиқат ұғымы тұрғысынан 
қарағанымызда осы дәстүрдің хикмет ұғымына жақын екендігін көруге 
болады. Философияның көзқарастар желісі бір мәдени кеңістіктерден асып, 
келесі бір мәдениетке үздіксіз еніп отыратын мұра. Ол ақиқат теориясы 
шеңберінде пайғамбарлық таныммен үндесіп, философиялық хикметке 
байланысты интеллектуалдық ой желісі, діни мәтіндердегі хикметтің 
мағынасына ауыстырылуы нәтижесін туғызған. Бұл түсіну формалары 
хикмет ретінде философия пайғамбарлықтан пайда болғандығы үшін 
(мишкат-ул нубууа) яки пайғамбарлық танымның философиялық ақиқатты 
қамтитындығынан философия діни негіздегі интеллектуалдық әрекет ретінде 
қабылданды. Бұл қабылдау формаларына мысал ретінде әл-Фарабидің 
“Мадинат-ул-фадила" (Парасатты ел) теориясын “миллату-ул фадила" 
(парасатты дін) теориясымен тұтас қарастырғандығын айтуға болады. 
Сонымен, кәлам, философия мен сопылықты өзара байланыстырушы 
негізгі фактор исламның қасиетті кітабы Құран және Құрандағы Алла, әлем 
және адам туралы терең ойлы рационалдық негіздердің болуы дер едік. 
Жоғарыда көрсетілгендей, Құранда Алланың өзін танытуы, біртұтас әлем 
туралы мәлімет беруі және адамды болмыстардың ішіндегі маңызды орынға 
қоюы, ислам өркениетіндегі осы үш ғылым жүйесінің тақырыптары мен 
мәселелерінің ортақ болуы өзара байланысты күшейтті. Алайда бұл 

60 
байланыстың тарихи себептері де бар. Кәлам, философия мен сопылық әр 
бірі өз салаларында қалыптасу, даму сатысын аяқтап, нәтижесінде тарихи 
үлкен мұраларды дүниеге әкелді. Осы мұраларда интеллектуалдық 
тәжірибелер әдіс, сөйлем мен ұғыну мәселелерін шешу үшін өзара диалог 
жасауға мәжбүр болған. Осы диалогтар нәтижесінде үш түрлі таным яки 
көзқарас өзара ықпалдасты. Кәлам ғылымы өзінің зерттеу объектісіне "қай 
сенім?" сұрағымен қараса, философия "қай дәлел?", ал сопылық негізінде 
"қай адам?" сұрағымен қатынас жасайды. Берілетін жауаптар да ретімен 
сүннет және жамағат, дәлел (бурхан) және толық адам (инсан-и камил) болып 
келеді. Тақырыптары бір және ортақ болғанымен Алла, әлем және адам 
қатынасын әрқайсысы өзіндік сұрақтар мен ұстанымдар арқылы 
әдістемелік негізде тұжырымдаған. Таным және әдістемелік мәселе сопылық 
танымның ислам философиясы тарихындағы орнын ашып көрсетуге 
жарайды. Дегенмен кәлам, философия мен сопылық салаларындағы 
ойшылдардың 
Алла 
туралы 
тұжырымдарын 
тарихи 
тұрғыдан 
салыстырғанымызда сопылардың Алла түсінігі жоғары тұрғандығын 
көреміз. Сопылардың адам мен Алла арасындағы байланыс орнату, онымен 
үйлесімді болуы үшін жасаған теорияның негіздері мен практикалық 
психотехникалық әдістері кейінгі ислам философтарына терең ықпал етті. 
Сонымен, ислам философиясы тарихындағы кәлам, сопылық және хикмет 
арасындағы өзара әдіс, таным және ойлау жүйелері арқылы қалыптасқан 
Алла, әлем және адам қатынастары арқылы қоғамдағы танымдық 
басымдылықты да көрсетуге болады. Санадағы ақиқат - өмірдегі 
қолданыстардың кескіні. Сондай-ақ үш саланың да негізгі өлшемі құдайлық 
аян екендігі белгілі жайт.
Сопылық - құт ілімі, даналық. Ал даналық - хикмет. Барлық хикмет 
атаулының иесі - Алла. Сопылыққа осы жолдың өкілдері өздерінің хәлі мен 
мақамдарына қарай әртүрлі анықтама береді. Сопылықта ең басты 
ұстаным - хәл. Ол тікелей рухани, психотехникалық тәжірибе арқылы 
дамыды. Сондықтан сопылық философия категориялық, ұғымдық 
құбылыстарды анықтаудан басталады. Ал сопылық категориялық 
ұғымдардың мазмұны да суфидің мәні сияқты әрбір сопылық ағымдар 
(тариқат) шеңберінде құбылып, өзгеріп отырады. Сонымен сопылық 
тәжірибе - құралсыз тікелей жүзеге асырылатын тәжірибе. Демек, бұл 
тәжірибеде адамдық ешқандай сезім немесе ақылдың көмегінсіз, Тәңірмен 
тікелей байланысқа түседі. Бұл бірлік, тұтастық тәжірибесін тілмен жеткізу, 
мүмкін емес. Бұл байланыста субъект пен объект арасындағы айырмашылық 
жойылады. Мұндай хәлді жеткізуде тіл, ойлау құралдары дәрменсіз. Сөзбен 
түсіндірудің мүмкін еместігі өз алдына, суфидің тәжірибесі - субъективті хәл, 
оның басқаларға түсіндірілуі, жеткізілуі мүмкін емес. Бұл хәл - 
трансцендентті табиғатта болғандықтан сөзбен айшықтау, бұл хәлді басынан 
өткізбеген кісіге түсіндіру тағы мүмкін емес. Сондықтан суфилер хәлдерін 
түсіндіру үшін символдарға, антропоморфты ұғымдарға, метафора, теңеу 
сияқты жабық ұғымдар мен символдық, образды терминдер қолданады. 
Иасауи хикметтеріне қарасаңыз, Қасиетті Құраннан, Хз. Мұхаммед 

61 
пайғамбардан, Али Шерден, Мансұрдан және Арыстан баптан бері келе 
жатқан сара жолды көруімізге болады. Міне, Қожа Ахмет Яссауи жолы - осы 
сопылық жол. Осы жолдың басты пірі - Әбул-Муғис Хусейн бин Мансұр әл-
Халлаж әл-Байдауи аты аңызға айналған әулие. Қазақ мұсылмандық 
түсінігінің негізі - осы сопылық, Халлаждан бастап Яссауи арқылы жалғасып 
мәнге айналған. Осы мәнді Иасауи мәдениеті мен жолының жәдігерлерінен 
де көруге болады. Иасауи дүниетанымында бұл мән тұтастық негізде 
қарастырылады. Сопылық мәдениеттің ең негізгі өкілдері мен мектептері 
туралы мәліметтер «Диуани Хикметте», Жауахир ул Абрарда, Мират-ул 
Қулубта және т.б. Яссауиге қатысты дерек көздерде қамтылған. 
Яссауи тариқаты - түркі сопылық дүниетанымының негізгі ұстындық 
ерекшеліктерін бойына сіңірген жалпы ислам сопылығының ажырамас 
бөлігі. Тариқаттың қалыптасу кезеңінің алғашқы тарихи, діни, саяси 
алғышарттары XІ ғасырларға дейінгі түріктердің мұсылман кеңістігі ішіндегі 
әртүрлі ағымдардың пайда болуымен қатар жүріп жатқан Ислам Аббаси 
халифатынан тәуелсіз жекелеген саяси биліктердің (хандықтардың) 
қалыптасу дәуіріне сай келеді. Бұған қоса сол дәуірдегі ислам өркениетінің 
материалдық-рухани тұрғыдан басқа мәдениеттерге қарағанда үстемдігі, 
ислам дінін қабылдаудағы түркілердің дәстүрлі дүниетанымындағы Көк 
Тәңірі сенімі, құрбан шалу ритуалдары, рухтың мәңгілігі, этикалық-
моральдық 
түсініктеріндегі 
алып-ерендік, 
батырлық, 
әділет 
құндылықтарының ескі түрік төресіндегі орны, олардың жуынгерлік рухы 
сияқты құбылыстар мен ұғымдардың Яссауи іліміндегі тек Тәңірі, құрбан, 
рухтың өлімсіздігі, ақырет түсінігі, исламдағы жауанмәрттік ахлақы, әділет, 
және ішкі жиһад ұғымына формалық жағынан ұқсас болатын. Түріктер 
мұсылман болған соң тарихын, салт-дәстүрін, қысқасы мәдениеттерін 
исламдық 
рухпен 
қайтадан 
қалыптастырды. 
Дәстүрлі 
түркілік 
дүниетанымның негізі сыршылдық (мистикалық) дін екендігін ескерсек, 
сопылық дүниетанымның түрік мұсылмандығының ең маңызды 
ерекшелігін қалыптастырудағы себептерін ұғыну қиынға соқпаса керек. 
Қожа Ахмет Яссауи тариқатының негізгі ерекшелігі туралы Хазини өзінің 
"Жауаһир ул Абрар мин Амуаж-ил Биһар" (Теңіз толқындарындағы ізгіліктің 
гаухарлары-сөздік аудармасы, ал мағынасы "Хақ жолындағы әулиелердің 
сырлары") деген еңбегінде мәлімет қалдырған. Онда Яссауиийа тариқатының 
негізгі он этикалық (адаб) ұстанымды қамтылған. 
A) Ұстаз бен шәкірт арасындағы қатынас: Ә) Тариқат жолының 
түпкілікті (аһкам) үкімдері, Б) Шайх болудың шарттары, В) Тариқаттың 
міндеттері, Г) Тариқаттың дәстүрлі жолы (сунна), Ғ) Тариқаттың алты 
ерекше қасиеті (мустаһаб), Д) Тариқаттың алты этикалық тәртібі, Е) 
Тариқатқа кірген муридтің кемелдікке жетуінің төрт шарты бар: Кеңістік 
(макан), заман (уақыт), бауырмалдық-өзара ынтымақтастық (ихуан), 
мемлекет басшысына риясыз беріктік (рабт-и Султан), Яссауи тариқатында 
зікір мен қылует рухты арылтудың негізгі әдістері, яғни, құрал мақсат емес. 
Яссауи философиясынан сөз қозғау - оның дүниетанымдық ұғымдары 
мен категориялық құбылыстарын анықтаудан басталады. Ал сопылық 

62 
категориялардың мазмұны сопының хәлі сияқты әрбір сопылық тариқат 
шеңберінде құбылып, өзгеріп отырады. Сопылық тәжірибе - "адамдық 
меннің" ешқандай сезімнің немесе ақылдың көмегінсіз, Тәңірмен тікелей 
байланысқа түсу тәжірибесі. Оны тілмен жеткізу қиын болғандықтан, анализ 
жасау да мүмкін емес. Мұндай хәлді жеткізуде тіл, ойлау құралдары 
дәрменсіз. Сөзбен түсіндірудің мүмкін еместігі - сопының жеке тәжірибесі, 
басынан өткен хәлі болуында. Бұл хәл трансцендентальдық мәндегі құбылыс 
болғандықтан, оны сөзбен айшықтау, бұл хәлді басынан өткізбеген кісіге 
түсіндіру одан да қиын. Сондықтан сопылар хәлдерін түсіндіру үшін 
символдар, антропоморфты ұғымдар, метафора, теңеу, сияқты ауыспалы 
мағынадағы символдық-бейнелі терминдер қолданады. Сопының хәлі - 
үздіксіз процесс. 
Яссауи философиясы бойынша болмыстың жаратылуы мен тіршілігінің 
себебі - адам. Адам әлемнің тірегі, орталығы. Ол сырттай халықпен, іштей 
Хақпен біртұтас. Негізінен алғанда Яссауи көзқарасы адамның рухын 
арылтып, еркіндікке жетелейтін, өзіндік ерекшеліктері бар сопылық 
дүниетанымға негізделген. Бұл дүниетанымның мақсаты - жүректің пәктігі 
мен тазалығы. Иасауидің "Көңілдің айнасы" атты рисаласы да тікелей адам 
және оның көңіл әлеміне қатысты жазылған. Көңіл руханилығы жағынан
ақиқаттың көрінісі. Ақиқаттың көрінісі болуды оған Алла жүктеген. 
Дегенмен мына дүние сынақ алаңы болғандықтан көңілді жатсынуға, 
шарттануға мәжбүрлеп, алдауына түсіре алады. Көңіл алданса, болуы тиіс 
биіктіктен көріне алмай да жатады. Бұл жағдайда көңіл (жүрек) иесін бұл 
дүниеде, ақиретте бақытқа жеткізуші емес, керісінше сорға батырады. 
Сондықтан көңілді (қалб) өзінің жаратылыс мақсатына сай бағыттап, 
бақылап, құдайлық мақсатпен үндестіру үшін оны дамыту, тәрбиелеу өте 
маңызды мәселе болып қала бермек. Яссауидің көзқарасы бойынша, дүние 
- сынақ, кедергі асулар көп, ал нәпсі - шайтан адамға өз дегендерін оңай 
қабылдатуға шебер. Яссауи философиясында болмыс мәселесі Тәңірдің 
хикметімен тығыз байланыста қарастырылады. Оның дүниетанымы 
бойынша болмыс - адамның мәнін тануда арнайы ұстанымдар мен
концепцияларға негізделген нақты категориялық негізі бар, біртұтас хикмет 
ілімінің басты мәселесі. Сопылық дүниетанымда болмыс дегеніміз - сынақ. 
Яссауи философиясында Алланың жаратуы - "Мұхаммед нұрының"
ақиқатын паш ету. Исламда жарату жоқтан бар ету ретінде түсіндіріледі.
Ислам философиясы бойынша адам өзіндік мақсаты бар, мойнына парыз 
міндеттелген, жауапкершілік жүктелген, яғни еркіндікке ие болмыс ретінде 
жаратылған. Демек, адамның жаратылуында мақсат бар. Яссауи бұл 
мәселені "Сізді, бізді Хақ Жаратты тағат (ғибадат) үшін"-деп түсіндіреді. 
Мұндағы "тағат" ұғымы "шынайы құлдық" дегенді білдіреді.
Демек, адамның жаратылыс мақсаты - құлдық. Құлдық махаббатпен 
және ықыласпен жасалғанда ғана мәнді болады. Тағат пен махаббат адамды 
Тәңірді тану (мағрифат) жолына ұластырады. Сопылық дүниетанымда 
нәпсінің әуейілік пен еліктеушілік қасиеттері, ал рухтың ақыл мен қайрат 
қасиеттері бар деп есептелгенімен, бұлар ақылдың тиянағы үшін жасалған 

63 
анықтамалар. Адам адамдық мәнге жету үшін рухты арылтып, оны ақыл 
сипатымен сомдағанда ғана Тәңірдің "Ғылым" сипатының шынайы көрінісі 
болып, адамдық санаға қауышады. Құранда "нәпсі" сөзі "Тәңірдің заты," 
"адам жаны", "қалб", "көкірек", "адам тәні", "тәнмен біріккен рух", "адамды 
азғыратын күш", "жыныс" секілді сегіз түрлі мағынада қолданылған . Яссауи 
үшін нәпсі - ақиқатқа, мәнге барар жолдағы кедергі немесе асуды білдіретін 
символдық ұғым. Оның ілімінде нәпсі адамның адамдық санатын жоятын 
ішкі психологиялық аурудың сыртқы, қоғамдық өмірдегі көріністері түрінде 
берілген. Яссауи ілімі теориялық-философиялық доктриналар жиынтығы 
емес, ар түзейтін ғылым болғандықтан нәпсіні практикалық тұрғыдан 
танытады. Яссауи көзқарасындағы нәпсіні тыю - дүниеқұмарлық және 
махаббат арасындағы тепе-теңдік пен өлшем мәселесі.
Қожа Ахмет Яссауи бабамыз Хз. Мұхаммед пайғамбарды өзіне үлгі 
қылып, соған еліктеген. Түріктерге пайғамбарын, дінін танытып,
ұғындырған, сүйдірген, пайғамбардың жолымен жүріп, өзі де түріктерге жол 
басшы рухани ұстаз болған тұлға. Міне, Құрандағы "үлгі алу", "сондай 
болуға тырысу" деген үкім Құранда Ахзаб сүресі (33), 21-ші аятта "сіздер 
үшін Алланың елшісі ең көркем, кемел мысал, үлгі" ретінде берілген. Ал енді 
пайғамбарға ұқсап бағу үшін мұсылманның оның ісін, сөзін, амалы мен 
мінезін, парасаты мен кемелдігін, яғни тұлғасын тануы шарт. Өйткені "Сен 
болмағанда әлемді жаратпас едім" хадисіндегі барлық әлемнің жаратылу 
себебі де осы "Мұхаммет нұры" болатын. Ахмет Яссауи "Диуани Хикмет" 
атты еңбегінде өзінің де алғашқы рух әлемінде "Мұхаммет нұрынан" үлес 
(файиз) алғандығын баяндайды. Соңында Яссауидің Хз. Мұхаммедті 
танытуындағы мақсат пайғамбарлық нұрды барлық момын-мұсылмандар 
тапсын, тіршіліктің зұлматынан нұрдың жарығы арқылы Алланың
рахметіне жетсін деген ниет, түсінік, ой жатыр. Яссауи адамның мәнін 
"рух" деп танып, оның психологиялық ерекшеліктерін Құранның аяттарымен 
үндестікте, ал рухани жетілу концепциясының практикалық ұстанымдары
мен моральдық ұстындарын адаммен және қоғамдық өмірмен тұтастықта
қарастырғандығын оның йақин философиясынан айқын аңғаруға болады.
Яссауидің көзқарасы перде-әлем-мақам-йақин-мужахада-инаят-
махаббат еңберінде тұжырымдалады. Оның "...бірінші мақам - малакут, 
екіншісі - лаһут, үшіншісі - насут, төртіншісі - жабарут" деп, әлемдерді
рухани кемелденудің мақамдары ретінде ұсынып, "Жабарут мақамы - 
шариғат, Малакут мақамы - тариқат, Лаһут мақамы - мағрифат, Насут 
мақамы - хақиқатқа сай келеді" деу арқылы абстрактілі-категориялық
әлемдерді хәл іліміндегі шариғат, тариқат, мағрифат, хақиқат 
мақамдарымен тұтастықта қарастырып, теориялық-категориялық деңгейдегі 
метафизикалық әлемді қоғам өміріндегі моральдық-рухани жетілудің 
сатылары ретінде танытқан. Яссауи ілімінде осы мақамды ашудың сатылары 
бар. Олар - шариғат, тариқат, мағрифат және хақиқат. Осы мақамдарға сай 
иман да дәрежелерге жіктелген. Шариғат сатысындағы иманды "иман-и 
бостан", тариқат иманына"иман-и гүл", хақиқат иманын "иман-и нұр", 
мағрифат иманын -"иман-и сыр" деп иман дәрежелерін ажыратып көрсеткен. 

64 
Демек, Яссауи іліміндегі "иман-и нұр" дәрежесі жоғарыда келтірілген 
"Мират-ул Қулуб" рисаласындағы хақиқат иманы болып табылады. Ал 
"иман-и гүл" түсінігі тариқат мақамының, яғни ғашықтық жолының иман 
категориясын көрсетеді. Бұл шариғаттың "иман-и бостан" дәрежесінен 
жоғары 
тұр. 
Өйткені 
"иман-и 
гүл" 
сопылық 
дүниетанымда
"жаратылғандарды Жаратқан (Тәңір) үшін сүю" ұстанымына негізделген. 
Демек, "иман-и гүл" категориясы Абайдың ауадан ала салған түсінігі немесе 
ойлап тапқан символы емес, Яссауи жолындағы сопылық мәдениеттің
негізгі түсінігі болып табылады. Жоғарыдағы Яссауи көзқарасындағы
жетпіс мақам, жетпіс мың перде, он сегіз мың әлем, жеті йақин, қырық 
мақам, төрт негізгі элемент: топырақ, су, от және ауа, төрт саты: шариғат, 
тариқат, мағрифат, ақиқат; жеті рухани мәртебе; төрт дария, елу дәреже 
сияқты сан мен сапаның тұтастығын көрсететін философиялық ойлау 
жүйелері негізінен өз алдына жеке зерттеуді талап етеді. Яссауи ілімінің 
мәніне жету үшін бірінші мәселе ретінде терминология тұр. Терминология 
мәселесін шешу үшін алдымен сопылықты зерттейтін мамандар қажет. 
Әрбір сопылық жолындағылар өзара арнайы тіл қалыптастырған, 
нәтижесінде сопылық терминология пайда болды. Адамның өзін-өзі дамытуы 
оның ішкі және қоршаған әлемінен алған тәжірибелер арқылы жүзеге асады. 
Демек, адамды тану үшін оны қоршаған ортасы, өткені, дүниетанымы 
тұтастай бірге қарастырылуы керек.
Бұл тұтастық бұзылса, адамның тұтастығы да бұзылады. Яссауиді түсіну 
тарихтың үш кезеңін тұтас қарастыруды қажет етеді. Өткен тарихта, бүгінде, 
келешекте де Яссауиді түсінудің жолы өте нәзік діни мәселелерді сала 
мамандарының қоғамға дұрыс жеткізуіне байланысты. Яссауи өзінің 
психотарихын бір жасынан бастап алпыс үш жасқа дейінгі өсу сатысын 
хикметтерінде көрсетіп кеткен. Яссауидің де осы ілім жолында шәкірттік, 
дәруіштік, муридтік, ұстаздық шағы болғаны белгілі. Міне, осы кезеңдердегі 
оның айтқандарын тұтас қарастыруымыз керек. Сонымен қатар Яссауи 
мәдениетіне тән еңбектерді де көшіргендер өз ойларын қоса қабат жазып 
қалдырған. "Диуани Хикметте" де Яссауиден кейін өмір сүрген 
ізбасарларының хикметтері енген. Бұларды анықтап, нақтылап көрсету 
қажет. Яссауи көзқарасының мәнін өзіндік методологиялар арқылы түсінуге 
болады. Негізінен алғанда, Яссауи ілімінің мәні мен мақсаты, өзіндік әдісі 
шынайы ғашықтыққа негізделген. Шынайы ғашықтық - кемел сұхбаттың 
(Яссауи ілімінде кемел сұхбат адам мен адам; адам мен қоғам; адам мен 
табиғат; адам мен Тәңір; мәдениет пен өркениет; өркениет пен өркениет, 
т.с.с. арасындағы үйлесімділік пен тұтастыққа, бірлікке жетудің бірден-бір 
әдісі. Сопылық дүниетанымның негізгі категорияларының бірі болып 
табылатын сұхбат, хәл іліміндегі "өлу мен түлеуді" (трансформацияны) 
анықтайтын құбылыс) жүзеге асуына ықпал ететін ең басты үндестік себеп. 
Қорыта
келе, Яссауи философиясы ислам діні негізінде қалыптасқан
ғылымдар жүйесімен тығыз байланыста дамыды. Әсіресе танымдық,
болмыстық, психологиялық және моральдық қағидалары мен ұстанымдары 
да ислам философиясымен параллель бағытта болды. Айырмашылығы 

65 
танымдық негізі мен әдістерінде жатыр, яғни Яссауи философиясы ішкі 
танымға, интуитивті қабылдау және тауил түсіндірмесін негізге алады. 
Негізгі мұраты хақиқат, Алланың дидары болса, оған жету үшін өзін өзі тану 
және рухани арылту ұстанымдарын таңдайды. Алланың Бар және Бір 
екендігін дәлелдермен емес, ішкі сезіну арқылы онымен үндесуді ғибадаттың 
негізі деп санайды. Алла, әлем және адам арасындағы тұтастық пен бірлікті 
айқын таным арқылы негіздейді. Айқын таным - Құранмен үндестікке, 
Алламен тұтастыққа, әлеммен үйлесімділікке жетелейтін иман арқылы мәнге 
айналудың жолы. Ол үшін танымның көзі жүректі пәк, қалби сали, яғни 
әлімсақтағы күйге жеткенше бақылап, тәрбиелеу шарт. Яссауи философиясы, 
рух туралы сыр. Оны түсіну үшін ұғымдар немесе категориялармен 
бағындыру, талдау мүмкін емес, ол жолды рухымен сезіну және сол жолда 
жүру шарт. Яссауи философиясы, хикмет. Танымы - сопылық. Қабылдауы 
тауил. Қазақ даналығының негізгі желісі. Бүгінгі ойлау жүйеміздегі, 
құндылық әлеміміздегі, мәдениетіміздің және өркениетіміздің арнасын 
нақтылайтын тұғырлардың бастауында Яссауи философиясы жатыр. Түркі 
дүниетанымы тарихында ислам негіздерін өзіндік ілім арқылы 
қалыптастырған тарихи тұлға, әулие дана ретінде орын алады. 
Қ.А.Яссауидің хикметтерін Қазақстан халқы, сондай-ақ, Орта Азия 
жұртшылығы ерекше бағалайды. Көптеген көнекөз қариялар тәрбиелік мәні 
бар хикметтерін жатқа оқиды. Бұл хикметтер ислам және моральдық 
түсініктерді уағыздаудың ауызша үлгісі. Ол екі жүзге жуық хикметтің 
болашаққа берер тәрбиелік маңызы ұшан-теңіз. 

жүктеу/скачать 2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: