74
балалық шақтан кәрілікке дейінгі тәрбиеде маңызды рөл атқарады. Қазақ
мақалдарының тақырыбы әлеуметтік өмірдің барлық салаларын қамтиды. Ол
өмірдің барлық қырын құрамына енгізеді: күнделікті тұрмыстан тарихқа,
өмірге дейін, халықтық этика нормаларының кең кодексін қамтиды. Көшпелі
өмір тәртібіне сай қазақ халқының өз еңбек әрекетіне деген көзқарасы
мақалдарда бейнеленді. Бақыттың көзі ретіндегі еңбекке деген көзқарас көп
мақалдарда кездеседі. Мысалы, «таяқпен құлын табасың, құлынмен тұлпар
табасың, тұлпармен бақытыңды табасың». Патриархалды-феодалдық өмір
тәртібін бейнелейтін қазақ мақалдарын зерттеу олардың идеялық мазмұнының
өзегі «жаман адам» мен «жақсы адам» түсініктерінен құралатынын көрсетеді.
Қолдаушы формула « жақсы адам» мен кінәлаушы «жаман адам» отбасылық
өмірде де, қоғамдық өмірде де моральдық нормалардың бүтін жиынтығын
білідіретін қорытындылаушы түсініктер болды. «Жақсы» мен «жаман»
халықтық мораль тұрғысында былайша бағаланады немесе сыналады: «Жақсы
- іске келеді, жаман - асқа келеді», «Жақсыдан қашпа, жаманға баспа». Қазақ
мақалдарында қайырымдылықтың зұлымдықпен күресі мәселесі үлкен орын
алады. Халықтың қолдайтын барлық жүріс-тұрыс нормалары мен принциптері,
жағымды бағаланатын адамгершілік әрекеттердің барлығы қайырымдылық
болып табылады. Ал халықтың кінәлайтын әрекеттері мен қылықтарының,
адамның қоғамдық және жеке өміріне зиян келтіретін нәрсенің бәрі зұлымдық
болып табылады. Сонымен қатар, қайырымдылық ақылмен және біліммен
байланыстырылады, адамгершілік өмірде үлкен мәнге ие болып, зұлымдыққа
қарсы күресте маңызды құрал ретінде бағаланады. Қазақтың халық даналығы
адам абыройын түсіретін моральдық принциптерді қатал айыптайды. Сонымен
қатар керісінше, батырлық, патриотизм, төзімділік сияқты жағымды
адамгершілік қасиеттер бағаланады. «Ер» түсінігі туралы мақалдар өте көп.
Мысалы, «Ерді намыс өлтіреді, қоянды қамыс өлтіреді», «Кездескен адамыңды
сыйла, мүмкін оны соңғы рет кездестірген шығарсың». Қазақтың ақын-
жыраулары ойдың асыл інжу - маржандарын осы мақал-мәтелдерден алып
отырды. Көп ғасырлық халық даналығы адамгершілік-этикалық идеяларға
толы. Тарихтың бүкіл өн бойындағы өзара қатынастарды реттеп отыратын
адамгершіліктің қарапайым нормалары бүкіл халық жинақтаған тәжірибенің
нәтижесі мен қорытындысы болып табылады.
Достарыңызбен бөлісу: