«Қолданбалы биология және топырақтану негіздері»
Топырақ тҥзілу факторлары және жағдайлары
жүктеу/скачать 3,34 Mb. Pdf көрінісі
|
toleubaev-koldanbaly-biologia
| 1.10 Топырақ тҥзілу факторлары және жағдайлары
Аналық немесе топырақ түзуші тау жыныстары. Топырақтың пайда болу ҥрдістеріне едәуір ықпал етеді, себебі топырақтар олардың химиялық, су- физикалық қасиеттерін, минералогиялық және механикалық қҧрамдарын ҧзақ сақтай алады.Химиялық қҧрамы бай тау жыныстарында ӛте қҧнарлы топырақтар немесе керісінше қҧнарсыз топырақтар тҥзіледі. Аналық жыныстарға байланысты ӛсімдік қҧрамы да ӛзгереді. Мысалы қҧмдауыт топырақтарда бҧталар, ал балшықты топырақтарда – шалғындық, шӛптесін дала ӛсімдіктері ӛсуімен қатар, топырақ тҥзілу типі де ӛзгереді. Жер бедерінің (рельефінің) формаларын және олардың даму заңдылықтарын зерттеумен айналысатын ғылымды геоморфология деп атайды. Рельеф формалары оларды қоршаған табиғи жағдайлардан бӛлек тҥрде емес, жер бетіндегі ӛзара генетикалық байланысқан яғни комплекстердің қҧрамдас бӛлігі ретінде қарастырылады. Жер бетінің формаларының осылай қалыптасуы морфологиялық комплекстер немесе морфологиялық ландшафтар деп аталады. Демек, геоморфология рельефтің және морфологиялық комплекстердің даму заңдарын олардың ӛзара байланыстағы кҥйінде зерттейді. Рельеф - литосфераның, қарастырылып отырған, немесе басқа бӛлігін сипаттайтын жер бетінің кӛріністерінің жиынтығы. Ойлар мен қырлардың ара қатынасына қарай жер бедерін-рельефін бес тҥрге бӛледі: Мегарельеф - биіктік ауытқулары нашар немесе айқын кӛрінетін кӛлденең ӛлшемдері жҥздеген километрге жететін рельефтік қҧрылымдар. - микрорельеф – жер бедері жер бӛліктерінде ой-қырлардың бір-бірін ауыстырып отыруымен сипатталады. Ықшам ауданды (бірнеші жҥз шаршы метр) қҧрлық бедеріндегі уақ формалар: тӛбешік, шҧқыр, ойыс т.б., олардың жанамалы биіктігі бір метрден аспайды; Микрожербедерінің тҥрлері: далалық шағын ойпаңдар, таяз сайлар, ҧсақ тӛбелер мен тӛмпешіктер, шҧңқырлар т. б - мезорельеф – орташа формадағы, жердің ең тӛмен және ең жоғары орналасқан бӛліктерінің айырмашылығы бірнеше ондаған метрге жететін, ойпаңдары мен дӛңдері кезектесіп орналасатын (дӛңесті дала, шағыл қҧмдар) жер бедері; Мезорельеф ~ бҧл рельеф формаларының ҧзындығы ондаған метрмен ӛлшенеді, кейде жҥздеген метрге жетуі мҥмкін. Биіктік айырмалары 10-20 м дейін жетеді. Мысалы жоталар, алқаптар, қҧм тізбектері, жыралар -макрорельеф – жалпы жер бедерінің ой-қырлы немесе тегіс аумағындағы ҥлкен кӛлемді (бірнеше жҥз шақырым бӛлігі таулы немесе тегіс ӛлкелер) биіктіктерінің ӛзгеріп отыруы бірнеше ондаған метрден жҥздеген метрге дейін жетеді. Макрорельеф - кӛлденең ӛлшемдері 10-нан 200 км-ге дейін ауытқитын рельефтік форма. Биіктік айырмалары ондаған метрге жетеді. Мысалы, екі ӛзеннің су айрығы, қҧм жоталары, ҥлкен аңғарлардың кең террассалары. Нанорельеф - бҧл рельеф формасының ҧзындығы бір метрден аспайды және шҧңқыр жерлердің ӛлшемдері сантиметрмен анықталады; бҧлар кішкентай шҧңқырлар және тӛмпешіктер. Әдетте мҧндай рельеф формалары жәндіктермен, жануарлармен жасалынады. Жер бедерінің таулық және жазықтық формалары болады.. Мезо- және макрожербедерін бірнеше тҥрге бӛледі: ҥстірт (плато) – су айырықтары арасындағы, жан-жағы кҥрт тӛмендеп кететін беткейлермен кӛмкерілген, теңіз деңгейінен 200 м-ден жоғары орналасқан жазық жер бӛліктері; текше (терраса) – баспалдақ сынды, бір жағы тӛмендеп кеткен, екінші жағы жоғарылап кеткен беткейлермен шектелген, жалпы алғанда жазық болып келетін жер бедері; шоқы –етегінің ауқымы тӛбесінің ауқымынан әлдеқайда кең, ӛте ҥлкен емес дӛңгелектенген қия тӛбе; тӛбе, жота, дӛң – мӛлшері шоқылардан бірталай кіші; жал, жон, адыр, бел, жота тізбектері – созылған биіктер, олардың ҧзындықтары енінен бірнеше есе ҥлкен. Жер бедері элементтерінің кезектесуі жер бетінің әрқилы формасын тҥзеді: жайдақ толқынды бедер – мҧнда етегі кең, жайдақтау белдер мен тура сол сияқты ойлар кезектесіп отырады; толқынды жер бедері – жон беткейлері жақсы білінген, ал су айырықтары жақындау орналасқан жоталы, тізбек жоталы, адырлы бедерлер созылған тҥрде болады, яғни жер бедерінің атауы жер бедерінің формасына қарай беріледі. Жер бедері климат жағдайына, ӛсімдіктер, жануарлар, мкроағзалар тіршілігіне, органикалық заттардың тҥзілуі мен ыдырауы сипаттарына, топырақ ҥрдістеріне ҥлкен әсерін тигізеді. Тауда жер бедері ауа массасының қозғалу бағытына, вертикал климаттық және ӛсімдіктер зоналарының қалыптасуына ықпал етеді. Мезожербедері ылғалдылықтың бӛлінуіне, жер ҥсті және топырақ іші ағыстарына, су режимі мен сонымен тікелей байланыстағы ӛсімдіктерге әсерін тигізеді. Экспозицияға байланысты жылу мӛлшері де ӛзгеріп отырады. Оны теріскей беткейлер аз, ал кҥнгей беткейлер кӛп алады. Жылу мен ылғалдылықтың бӛлінуіне байланысты ӛсімдік жамылғысының қҧрамы да ӛзгеріп отырады, олардың қалың немесе сирек ӛсуі де осыған тәуелді. Микрожербедері келетін ылғалдылық мӛлшерін ӛзгертіп отырады, топырақ ылғалдауына, тҧз режиміне және шӛптесін ӛсімдіктер қҧрамына әсерін тигізеді. |