«Қолданбалы биология және топырақтану негіздері»
жүктеу/скачать 3,34 Mb. Pdf көрінісі
|
toleubaev-koldanbaly-biologia
|
Жаздық бидай. Жаздық бидайдың адам ӛмірінде алатын орны ерекше, себебі, ол - негізгі тағамдың дақыл. Жаздық бидай ҧнынан жоғары сапалы нан пісіріледі. Оның дәнінде ақуызы кӛп, қатты бидай ҧны макарон ӛндірісінде пайдаланылады және одан ҧнтақ жарма жасалады. Бидайдың тазаланғаннан кейінгі қалдығы малға жемазық болады. Жаздық бидай негізінен Қазақстанның солтҥстік, батыс, сонымен қатар орталық және шығыс облыстарында кеңінен тараған. Республикада ӛсірілетін жаздық бидайдың 70 пайызынан астамы Солтҥстік аймақтарда ӛсіріледі.. Жаздық бидай бір жылдық ӛсімдік. Оның ӛсіп даму дәуірі сортына байланысты 70-130 кҥн аралығында болады. Бидайдың ӛсіп даму фазалары (кезеңдері) тӛмендегідей: 1) тҧқымның ӛнуі; 2) ӛскіннің «тебіндеп» шығуы; 3) ҥшінші жапырақтың пайда болуы; 4) тҥптенуі; 5) тҥтіктенуі; 6) сабақтануы; 7) дақылдың бас алып масақтануы; 8) Дәннің сҥттенуі; 9) қамырлануы; 10) дәннің толық пісуі . Бидай тҧқымы кӛктеп шығу ҥшін бойына ылғал сіңіріп бӛртуі қажет, ол ҥшін ӛз салмағының 50-60% ылғал қабылдайды, ал қатты бидай тҥрлері 50-70% -дан да кӛп ылғал сіңіріледі, себебі оның қҧрамында бӛлек мӛлшері мол болады. Ӛсімдіктің ӛсуі кезінде ылғал қабылдау жағдайына қарап бірнеше сатыға бӛлінеді. Ӛсіп ӛну кезеңі бойында жалпы қабылдайтын суды 100% деп алғанда жаңадан кӛктеп шығу кезінде 5-7%-дың, тҥптену кезінде 15-20, сабақтану және масақтану кезінде 50-60, сҥттеніп жетілу кезінде 20-30 және қамырланып толық пісу кезінде 3-5 % жҧмсайды. Сонымен, жҧмсақ бидайдың транспирациялық коэффиценті -415, ал қатты бидай кӛрсеткіші -406. Жалпы жаздық бидай, әсіресе қатты бидай тҥрі топырақты жақсы талғайды. Қҧнарлы, структурасы ҧсақ тҥйіртпекті, ылғалы жеткілікті, арамшӛптен таза, яғни экологиялық жағдайы жақсы жерлер бидай ӛсіруге ӛте қолайлы болып есептеледі. Жаздық бидай тҧқымы 1-2 0 С жылы кезде ӛсе алады. Бірақ тҧқымның кӛктеп шығуы 4-5 0 С жылылықты қажет етеді және ӛскіні 3-5 0 С жеңіл суықты кӛтере алады. Жаздық бидайдың гҥлденуі және дән салуы кезінде 1-2 0 С суық болса ҥсіп кету қаупі бар. Жаздық бидай тҥрлері, әсіресе қатты және қуатты бидайлар алғы дақылдарға жоғары «талап қояды». Қазақстанның солтҥстік облыстарында, жалпы тәлімі жерлерді қара парға орналастыру керек. Басқа экологиялық аймақтарда отамалы дақылдардан соң және дәнді бҧршақ дақылдарынан кейін орналастырып мол ӛнім алуға болады Жаздық бидайдың ӛнімінің мӛлшері мен дәнінің технологиялық сапасы ӛндіріске енгізілген сорттардың генетикалық ерекшеліктеріне тікелей байланысты болғанымен , жоғары және сапалы ӛнім белгілі бір топырақ – климат жағдайына сәйкес сорттық агротехниканы қолдану нәтижесінде қалыптасады. Дән қҧрамында белок пен клейковинаның кӛп жиналуына азот тыңайткыштарының әсері ҥлкен, ал клейковина сапасы - ӛсу кезеңіндегі, әсіресе масақтану фазасынан кейінгі кезеңдегі ауа райына, яғни гидротермиялық коэффициентке (ГТК) және сорт- NPK-ГТК факторларының ӛзара әсеріне байланысты. Жҧмсақ бидай полиморфты, бейімделгіш, ӛсу дәуірінің ҧзақтығы бойынша әртҥрлі (70-130 кҥн) мерзімде пісетін дақыл болғандықтан Еуразия аймағында ҥлкен территорияда және әртҥрлі топырақ-климат жағдайында ӛсіріледі. Қазақстанда жаздық бидай кӛлемі мен маңызы жағынан барлық дақылдардың ішінде бірінші орында тҧр,оның ақуызы 16-18% шамасында, ал қатты бидайдікі 20% -ға жетеді. Соңғы кездерде Қазақстанда жаздық бидайдың мынандай сорттары егілуде;-Саратов-29, Саратов-39,Саратов-42, Саратов-55, Иртышанка-10, Интенсивная, Казахстанская раннеспелая, Казахстанская-4, Казахстанская-10, Омская-9, Скала,Целиниая-26, Целинная, Юбилейная, Павлодарская-93, Ақмола-2 және, т.б. Қатты жаздық бидай сорттары: Алмаз, Алтайка, Безенчукская-139, Оренбургская-2, Саратовская-40, Светлана, Харьковская-46, Омский рубин, Наурыз-2 және т.б. жүктеу/скачать 3,34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|