Жануарлар экологиясы

3.2.1 
Құрлық жануарларынын ылгал теңестігін реттеу
жолдары
Жануарлар сыртқы ортамен ылғал (су) алмасу аркылы денесіне 
кажетті судың қалыпты дейгейін теңестіреді. Жануарлардың ылғал 
алмасуы ағзаның суды сырткы ортадан қабылдап алуы жэне оны 
сыртқы ортаға бөліп шығаруы деген бір-біріне қарама-қарсы екі түрлі 
үрдістен қүралады.
Суды сыртқы ортадан алудың тікелей бір жолы — оны ішу. 
Көптеген 
жануарлар тікелей 
ішу 
арқылы 
судың 
қажеттігін 
қанағаттандыруға бейімделген. Суда тіршілік ететін жануарлардьщ да 
көптеген 
түрлері 
суды ішу арқылы денесіне сіңіреді. Денесінен 
сыртқы ортаға шыгарылатын су нэжіспен, несеппен бірге жэне булану 
арқылы шығады. Кейбір жануарлар, эсіресе суда тіршілік ететін 
жануарлардың 
көпшілігі суды денесінің сыртқы жамылгысы (терісі) 
арқылы немесе сіңіріп өткізуге бейімделген арнайы үлпалар арқылы 
сіңіреді. Қүрлыкта тіршілік ететін қосмекенділер, бауырымен 
жорғалаушылар, омыртқасыз жануарлар жауынның шықтың суын 
жэне топырақтың, тұманның ылғалын терісі арқылы бойына сіңіріп 
алады. 
.• - 
\ .
Сыртқы ортадан алатын судың тағы бір негізгі көзі — 
жануарлардың қоректік заттары. Қоректік заттарда судың екі түрлі 
көзі бар. Балауса жас шөптің массасының 80-ге таяу пайызын су 
иеленеді. 
Бұл 
- қоректегі еркін су. Одан басқа тағы да химиялық 
қосылыстардың қүрамындагы судың қоры бар. Жануарлар қоректің 
қүрамындағы еркін суды қорекпен бірге тура пайдаланады. Олардың 
жеген қоректік органикалық заттары тотығып ыдыраған кезде (яғни ас 
қорытылган кезде) зат алмасу суы деп аталатын су бөлініп шығады. 
Зат алмасу суы кепкен, қүрғақ, қоректік заттың қүрамында да болады. 
Ешбір сусыз шөлде мекендейтін сарышұнақтар, шөл егеуқұйрыгы, 
қосаяқтар, қоянньщ кейбір түрлері, Сахара шөлінде тіршілік ететін 
феннек 
атты 
түлкі, 
кірпінің 
түрлері 
көптеген 
омыртқасыз 
жануарлардың барлығы да қоректік заттың күрамындагы суды қанағат 
етіп тіршілік етеді. Әсіресе жырткыштардың қоректенетін етінің 
құрамында су көп болады. Мысалы қоянның 1 кг жас етінің құрамында 
692г еркін су, 156г зат алмасу суы бар. Сонда Ікг қоян етін жеген 
жыртқыш 848г сумен қамтамасыз етіледі. Бұдан біз көптеген 
жағдайларда жануарлар өзіне қажетті суды коректен алатынын 
көреміз. Жеткілікті мөлшерде қоректенген жануарлар семіріп денесіне 
майдың қорын жинайды. Жиналған майды қажетті кезінде жануарлар, 
біріншіден жылудың көзі ретіңде, екіншіден, зат алмасу суының көзі
ретінде паидаланады.
22

Құрлықта тіршілік ететін жануарлар өздерінің тіршілігіне 
қажетті судың (ылгалдың) тапшылыгына жиі ұшырайды. Сондықтан 
олар денесіндегі ылгадцы үнемдеуге әртүрлі жолмен бейімделген.
Кейбіреулері ін қазып, көлеңкелі салқын жерлерді паналап, 
сулы жерлерге жақын мекендеп, немесе үзактагы суатқа шүбьфу 
тәрізді мінез-қүлықтық бейімделу арқылы тіршілігіне кажетті судың 
мөлшерін реттейді. Жер бетінде ауа өте қүргак кездің өзінде індегі 
ауанын ылгалдылығы 100%-га жуық болады. Сондықтан көптеген 
жануарлар ін қазьгп тіршілік етуге бейімделген. Олардың көпшілігі 
жаңбырлы, ылгалды күндерде немесе кешкі сапкында, түнде гана 
інінен шығып, белсенді тіршілік етеді.
Жәндіктердің денесіндегі ылгалын буландырмай қапыпты 
деңгейде реттеп үстауга бейімделген морфологиялық қасиеггеріне 
хитин қабықшасындагы су өткізбейтін эпикутикула қабатын, 
бауырымен жоргалаушылардың терісінің сыртын қаптаган қатты 
кабықшасын, қүрлық үлуларының бакалшық сауытын атауга болады.
Ылғалдылығын түрақты сақгау үшін несеп жэне нәжіс айыру 
кезінде денесінен шығатьга судың мөлшерін азайту, зат алмасу 
үрдісінен шықкан суды түтыну, 
несептің мөлшерін азайту, 
ылғалдылыкгың азаюына төзімділігін жогарлату т.б. физиологиялық 
бейімділіктері көмегін тигізеді.

жүктеу/скачать 12,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: