Алимхан Жунисбек verstka 19 06 18 indd indd


- кесте. Дауысты дыбыстардың жасалым жіктелімі



Pdf көрінісі
бет28/225
Дата17.11.2023
өлшемі10,2 Mb.
#191772
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   225
Байланысты:
Жүнісбеков

4.1- кесте. Дауысты дыбыстардың жасалым жіктелімі
ҚҰРАМЫ
ЖАСАЛУ ОРНЫ
тіл ортасы
тіл арты
ЕРІН ҚАТЫСЫ
ЖАҚ ҚАТЫСЫ
ез
у(лік)
ерін(дік)
ез
у(лік)
ерін(дік)
жалаң
қысаң
І
Ү
Ы
Ұ
ашық
Ә
А
құранды
Е
Ө
О
4.2-кесте. Дауысты дыбыстардың жасалым белгілерінің жүйесі
ЖАСАЛУ 
ЖОЛЫ
ЖАҚ 
ҚАТЫСЫ
ЕРІН 
ҚАТЫСЫ
ТІЛ 
ҚАТЫСЫ
ҚҰРАМЫ
дауыстылар
ашық
қысаң
езу
ерін
тіл 
арты
тіл 
ортасы
жа-
лаң
құ-
ранды
А
+
-
+
-
+
-
+
-
Ә
+
-
+
-
-
+
+
-
Ы
-
+
+
-
+
-
+
-
І
-
+
+
-
-
+
+
-
Ұ
-
+
-
+
+
-
+
-
Ү
-
+
-
+
-
+
+
-
О
-
+
-
+
+
-
-
+
Ө
-
+
-
+
-
+
-
+
Е
-
+
+
-
-
+
-
+
Егер «бар (+)» белгісі бір бағананың бойында орналасса, онда 
ол ортақ белгі болып табылады. Мысалы, А және Ә дауыстыларына 


41
«ашық» белгісі ортақ. Ал егер «бар (+)» белгісі көрші бағанаға 
ауысып кетсе, онда ол айырым белгі болады. Мысалы, сол А және Ә 
дауыстыларының тіл арты/тіл ортасы белгілері айырым белгі болып 
табылады. Өйткені «бар (+)» белгісі екі бағанаға бөлініп кеткен.
Жалаң дауыстылардың айырым/ортақ белгілерінің мүмкін болған 
реті (саны) әртүрлі болады.
Екі жалаң дауыстының арасында (жалаң белгісі бәріне ортақ 
болғандықтан, оны ескермейміз): - бір ортақ (ортақ белгіні көлбеу 
таңбамен бөлектейміз), екі айырым белгі бар болуы мүмкін:
А
езулік 
ашық тіл арты
І
езулік
қысаң тіл ортасы
Ә
езулік
ашық тіл ортасы
Ы
 езулік
қысаң тіл арты
А езулік ашық
тіл арты
Ұ еріндік қысаң
тіл арты
Ә езулік ашық
тіл ортасы
Ү еріндік қысаң
тіл ортасы
- екі ортақ, бір айырым белгісі бар болуы мүмкін:
А
 езулік
ашық
тіл арты
Ы
езулік
қысаң
тіл арты
Ә
езулік
ашық
тіл ортасы
І
езулік
қысаң
тіл ортасы
Ұ
еріндік қысаң
тіл арты
Ү
еріндік қысаң
тіл ортасы
Ы
езулік қысаң
тіл арты
І
езулік қысаң
тіл ортасы
- үш айырым белгісі бар, ортақ белгісі жоқ болуы мүмкін:
А езулік ашық тіл арты
Ү еріндік қысаң тіл ортасы
Ә езулік ашық тіл ортасы
Ұ еріндік қысаң тіл арты


42
Екі дауыстының арасында үш ортақ белгі болуы мүмкін емес, 
өйткені онда олар бір дыбыс болып кетеді.
Қазақ тілі дыбыстарының таралым кестесінен (4.3-сызба), бір 
жағынан, кез келген дауыстының белгілерін ретімен тізіп шығуға 
болады (мысалы, А дауысты дыбысының белгілерін төменнен жоғары 
қарай тізіп кете береміз: езулік > ашық > тіл арты > жалаң > дауысты 
> дыбыс), екінші жағынан, дауыстылардың қай жерден барып ортақ 
белгіге түйісетінін көреміз (мысалы, А және Ы дауысты дыбыстары 
тіл арты
белгісіне барғанда өзара түйіседі.
Қазақ тілі дауысты дыбыстарын акустика-артикуляциялық 
ерекшеліктеріне қарай бес топқа бөліп жіктеуге болады. Атап айтқанда:


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   225




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет