§2. Фольклордың шағын жанрларының қызметі

132 
болып табылатын ауыз әдебиетінде, оның сан түрлі жанрларында анық 
көрінеді», – деп келтіреді [165, 26-б.]. 
Жазушы Ілияс Есенберлиннің тарихи романдарының идеялық-
көркемдік ерекшеліктері арнаулы зерттеулерді керек ететін күрделі құбылыс. 
Бұл жерде тағы бір мәселеге көңіл аударуды жөн көрдік. Ол жазушы 
романдарында қазақтың ауыз әдебиеті, көркемдік дәстүрі қалыптастырған 
тәсілдердің орын тауып, қызғылықты түрде қалануы. Тарихтың құбылмалы 
сан кезеңдерін шынайы түрде көркемдеп, құбылтып айтушы бейнесі осы 
романдарда кең түрде көрсетілген. Біздің бай эпосымызда сан ғасырдың 
шындығын тұжырымдап, халықтың бүкіл рухани көркемдік жетістігін кейде 
шолып, кейде нақтылап баяндайтын айтушының орны бөлек. Ілияс 
Есенберлин романдарында да осы дәстүр өзінің жалғастығын тапқан.
Тарихтың өзге жұртқа көмескі талай беттерін дана ақындарға, 
Қазтуған, Қотан, Бұқар жырауларға айтқызу тәсілі де жарасымды. Ал, 
жыраудың сөзімен шежірені де, аңызды да, тіпті ертегіні де сөйлету
шындықтың шырқын бұзбайды. Бір есептен алғанда, Ілияс Есенберлиннің 
романдары тарихи эпостың қызметін атқарып тұрғандай. Ал жүздеген 
жылдарда өшпеген эпосымыздың жақсы қасиеттерін бойына сіңіре білу
қазіргі шығарма үшін де маңызды нышан деп қараса болады. 
Баяндаудың тартымдылығы, қызықтылығы және бірінен бірі табиғи 
туындап отыратындығы аталған романдарды қазақ әдебиетінің ең жақсы, 
сұрыпталған өмірімен, дәстүрлерімен үндестіреді. 
Өлген адамды құрметтеп күту, жылына арнап ас беру, қара тігу, сауын 
айту сияқты ырымдар, жол-жоралғылар да фольклорсыз, яғни сөз өнерінсіз 
өтпеген. 
Еуропа эволюциялық мектебінің көрнекті өкілі Г.Спенсердің 
пайымдауынша, діннің пайда болуы тірілердің өлілер алдындағы 
қорқынышынан, яғни ата-баба аруағына сиынуынан туындайды. 
Ас беру әр халықта бар: сарт ас берсе, палау дайындалады, ноғай ас 
берсе, түрлі тағамдар беріледі, қазақ ас берсе, бұл тойдан кем емес, 
былбыраған ет пен уыз қымыз, оған қоса – ат шаптыру, балуан күрестіру, 
ақындар айтысын ұйымдастыру, сөйтіп бәйге беру ұйымдастырылады. 
Ілияс Есенберлиннің «Алмас қылыш» романында Әбілқайырдың 
Маңғыт әйелінен туған тұңғышы Шах-Будақтың қайтыс болғанына арнап ас 
беру рәсімі суреттелген. Ас беру – жерлеу емес, Дәшті Қыпшақ елінің 
дәстүрі бойынша үлкен той. Аста сайыстың түр-түрінен жарыстар 
ұйымдастырылады: ат шаптыру, күрес, түйе жарыс, қатын күрес. 
Қазақ фольклорынан көретініміз – мал баққан халық оны өсірудің де 
әдісімен жете таныс болған, себебі мал бағу – халықтың негізгі кәсібі болған.
Бұл туралы «Алмас қылыш» романында: «Қазақ руларының ерекше, 
ежелгі кәсібі мал шаруашылығы. Көшсе – көлігі, сойса – соғымы. Еті мен 
сүтін – ас, терісі мен жүніні киім етеді. Малы неғұрлым көп болса, соғұрлым 
тіршілігі жақсы. Сондықтан да қазақ «мал ашуы – жан ашуы» деп келеді», – 
делінген [103].

133 
Қазақ халқы көшпелі өмір сүрсе де, едәуір заман бойына зергерлік 
өнерін дамытып отырған. Олардың негізі – халық шеберлігі, халық 
даналығы. Тоқыма өнері, неше түрлі сауыт-сайман, ер-тұрман, ақ берен, 
наркескен, дулыға, қанжар секілді құралдар жасауды да сырттан біреу 
үйретпеген, өздері ел болып ұйымдасу идеялары ұсынған. Көрнекті 
фольклортанушы ғалым С.Қасқабасов «Қазақ фольклорындағы ұлттық 
киімдер» туралы зерттеуінде «киімге қарап бір адамның ғана емес, бүкіл 
халықтың эстетикалық, этикалық, тұрмыстық ерекшеліктері жайлы түсінік 
алуға болатынын» атап өтеді [166, 93-б.]. 
Деректі мәліметтер беру үшін «Алмас қылыш» романынан бірнеше 
мысал келтіре кетейік: 
«Басында қошқар мүйіз етіп ойған алтын тәжі, тор көз жеңіл қорасан 
сауыт сыртынан киген алтын зерлі, Герат шеберлері тоқыған қызғылт торқа 
шапаны күн сәулесіне малынып, Әбілқайыр қара орда есігін ашты. Төр 
алдында басына қара құндыз бөрік, үстін жағасын қара құндызбен көмкерген 
қара мақпал шапан киген алтын белбеулі Керей мен Жәнібек сұлтан отыр» 
[103, 236-б.]. 
«Әрқайсысында кем дегенде екі садақтан. Кейбір көрікті киінгендердің 
тақымдарында, бір жақ ұшы пышақтай өткір найза. Жебелерінің ұшы екі 
жүзді қанжардай өткір, сүйір. Ысылдап келіп қадалса, егер тәнің тастан 
жаралмаса, ар жағынан бір-ақ өтері хақ. Белге байланған қорамсалар, қазақ 
батырларынікіндей емес, талдан иіп тоқылған. Жауынгерлерінің басына 
киген темір, қола дулығалары анадайдан күнге шағылысып жарқ-жұрқ етеді» 
[103, 245-б.]. 
Ал «Қаһар» романында Табын Жоламан батырдың көшін суреттегенде: 
«Адамдарының киімдері де Арқа өңірінікінен басқаша. Бастарына кигендері 
кеуделеріне дейін жабатын түйе жүн далбағай, етек жағы айбалтаның 
жүзіндей қайқиып келген әшекейлене кестеленген оқшима қалпақ... 
Тымақтары да бөтен. Үстін барқытпен тыстап, етегін терімен көмкерген 
киіз. Шошайған төбесінің құлақ тұсынан бастап жоғары қарай алты салалы 
етіп оқа ұстаған. Жарғақ шалбар, түйе жүн шекпен, кең құлаш етік, ақ 
таңдақ, арша не болмаса тобылғы түстес етіп боялған жұмсақ тонның, шолақ 
сәнді пешпенттердің етек, өңіріне оқалап зер салған... Ал әйелдерінің киімі 
Арқа тектес. Оқалы қамзол, зерлі шапан. Кәмшат бөрік, күміс тізген үкілі 
сәукеле. Оқамен зерлеген, күміс теңге қадаған жер сүзген мол қос етекті 
барқыт, бәтес көйлек. Анда-санда шетіне ши барқыт тұтқан, белі қыналған, 
жібін жіңішке етіп иірген шекпен қамзол, пешпент. Күміс шолпы, алтын 
жүзік, меруерт алқа, сом білезік, сәнді сырға – бәрі де бүкіл қазақ әйелдеріне 
жарасты дүние. Дегенмен, әйелдерінің де киімінде өзгешеліктер бар. Кіші 
жүзде кимешек орнына күнгейлік киеді. Жас келіншектер осы бір 
кестеленген сәнді жаулықтың кейде құлақ тұсына, төбесіне де үкі тағады. Ал 
қыздары Орта жүздің қыздарындай аш белін қынар күміс белбеу, үкілі 
тақияға әуес емес» [33, 514-б.]. 

134 
Қазақ қай уақытта да келген қонаққа төрін ұсынып, қорадағы соңғы 
қойын сойып, қазанына салатын қонақжай халық қой. Қазақтың 
қонақжайлығын жазушы «Алмас қылыш» романында былай сипаттайды: 
«Рабиу-Сұлтан-бегім Мұхамет-Жөкінің келуіне арнай қыз-келіншек, 
бозбалалар жинап, ұлан-асыр той істеді. Ат шаптырылды, балуан 
күрестірілді. Жігіттер жамбы атып, сайысқа түсті. Шырқалған ән, тербелген 
алтыбақан... Айлы түндерде, бетегелі құрақты сай ішінде хан қонағы талай 
сұлуды құшып, күндіз сұңқар, қаршыға салып, арқаның қызыл түлкісі мен 
кіші-гірім лақтай қоянын алдырды» [103, 256-б.]. 
Қонақжайлылық құт боп дарыған халқымыздың тарту-таралғы, сый-
сыяпат жасау үрдісі де өзінше бір салтанат-сәні келіскен ғұрып. Жазушы 
«Қаһар» романында Қасым төренің балалары Есенгелді мен Саржанның 
Ташкент құшбегіне әкелген бір тоғызын жазушы келістіре суреттейді: «қазақ 
елінің дәстүрі бойынша ер-тоқымы, жүген-құйысқаны күміс, жал-құйрығы 
төгілген, Арқадан келген тоғыз қара жорға, тоғыз боз жорға, әр ер басына 
байланған тоғыз қара құндыз, тоғыз қоңыр бұлғын әкелген» [33, 550-б.].
Ал этнографиялық детальдар фольклор жанрларына бай көркем 
туынды «Алмас қылыш» романында көп кездеседі. Мұнда фольклорлық 
жанрлардың ең көне түрлері мифтер, аңыздар, әпсана-хикаяттар, ертегілер, 
ғұрыптық фольклор түрлері, фольклордың адам өліміне байланысты мұң-
шер жырлары (өлімді естірту, көңіл айту, жоқтау) көптеп кездеседі.
Романдағы өлімді естірту үлгісі әлем әміршісі деп есептелген Шыңғыс 
хан мен Ұлы Жыршының диалогы арқылы шебер өрнектелген. Қаһарымен 
әлемді тітіреткен атақты Шыңғыс хан сүйікті ұлы Жошыны өлтіртуге кісі 
жібере отырып, оның өлімін естірткеннің басын аламын деп айтады. Сонда 
бұл хабарды естіртуге ешкімнің батылы бармағанда, Ұлы Жыршы 
салтанатты кеште ханның сұрауымен жырын бастайды:
Теңіз башынан бұлғанды, 
Кім тұндыра, а ханым? 
Терек түптен жығылды 
Кім тұрғызар, а ханым? – дейді. Сонда Шыңғысхан: 
«Теңіз баштан бұлғанса, 
Тұндырар олым Жошы дұр. 
Терек түптен жығылса, 
Тұрғызар олым Жошы дұр, – дейді. Сонда Ұлы Жыршы алғашқы 
өлеңін тағы қайталайды, бірақ бұл жолы көзінен жасы парлап ағады. Ананың 
жылап отырғанын көрген Шыңғысхан: 
Көзің жасын төгілтер, 
Көңілің шерлі болғай ма? 
Жырың көңіл үркітер 
Жошы өлген болғай ма? – деп сұрайды. Сонда Ұлы Жыршы түркі 
жырымен: 
Сөйлемеске еркім жоқ, 
Сен сөйледің, а ханым! 

135 
Өз жарлығың өзіңе 
Жөн ойладың, а ханым! – деп Жошының өлгенін естіртеді. Сонда 
жаратылғалы көзінен жас шықпаған Шыңғысхан еңкілдеп жылап: 
Құлын алған құландай 
Құлынымнан айрылдым! 
Айрылышқан аққудай 
Ер ұлымнан айрылдым! – деп теріс қарап, бүк түсіп жатып алады [33, 
175-б.].
Бұл естіртуде Ұлы Жыршы Жошы секілді қадірлі ұлдың өлгенін 
естірту үшін «теңіздің былғануы», «теректің құлауы» секілді ауқымы кең 
ұғымдарды пайдаланып, жыршылық шеберлігін байқатады. Ханды 
мазмұнды диалогқа шақыра отырып, өзінің психологиялық іс-қимылы 
арқылы Жошының өлгенін алдымен ханның өзіне айтқызып, жазадан 
құтылады.
Романға ден қойсақ, үш жүздің басын біріктіре бастаған кездің
бірінде Абылай баласы Жанайдың жау қолынан қаза тапқанын
естірткенде «аһ» ұрып жатып алған оған Қазыбек би мен Тәтіқара
жыраудың тоқтау айтқандығы былайша келтірілген: 
«Сонда Қаз дауысты Қазыбек: 
– Уа, Абылай, үш жүзің үш аққан өзен еді, солардың табысқан
жеріндегі сен бір бәйтерек едің. Бәйтеректі дауыл ұрмас па, жапырағы
оның түспес пе, бұтағы оның сынбас па? Құдай ма едің тетігін ұстаған
бұл жалғанның, бұның не бір балам өлді деп жатып алғаның? – десе,
Тәтіқара жырау: 
үш жүздің баласы 
Ақылдасып, сырласып, 
Хан көтерсек деп еді 
үш жүздің баласын 
Бір баласындай көрмейді 
Ат құйрығын үзіңдер 
Аллалап атқа мініңдер 
Хан талау етіп алыңдар», – деп ашулана айтады [103, 225-б.]. 
Келтірілген осы үзіндіде Абылай Қазыбек би мен Тәтіқара
жыраудың сөзіне ден қойып, өз ісінің дұрыс еместігін түсінеді. Бұл
секілді үзінділер шығарма желісінде көптеп кездеседі. Бұдан
халқымыздың сөзге тоқтаған, сөз қадірін түсінген дана халық екендігін
аңғарамыз. 
Жазба әдебиет мұрасын көркем әдебиетке негіздеп қолдануда
автор реалистік әдебиетке тән тәсілдерді пайдалана білген. 
Романдағы қаралы үйдің сипаты мен жоқтау жырының классикалық 
үлгісі Қара Қыпшақ Қобыланды батырдың қолынан мерт болған Ақжол 
бидің ордасында отырған әкесі Қотан жырауға тән: 
«Орданың сырты қандай болса, іші де сондай қан жылаған екен. 
Алтын, күміспен зерлеген қара сырлы уық, кереге, бақан. Абажадай қара 

136 
шаңырақтан жерге салбыраған қара шуда жіптен өрген шашақты тұжырма. 
Үй іші адамның зәресін алып, құтын қашырғандай… 
Жырау сыбырлай зарлап, «Қара Қыпшақ Қобыландыда нең бар еді, 
құлыным!» жырын айтып, ұзақ сарнайды. Біресе өзі тоқтап, кәрі қобызын 
аңыратты. Әлден уақытта қарт жырау «Аһ» ұрып әзер тоқтады», – деп 
жазушы көкірегі қайғыдан қарс айрылған жыраудың бейнесін сөзбен, іс-
қимылмен, психологиялық толғаныспен шебер бейнелейді [33, 86-87 бб.]. 
Мұндай детальдарды «Қаһар» романында да жиі кездестіруге болады. 
Мысалы, қаралы ауылдың кейпін бейнеленген жазушы: «Әйтеуір түйелі 
жүктің жанында әбігерленген жұрт. Тек әлі жығылмаған үлкен үш ақ 
орданың есгінің алдында бұл үйлерде өлік бар екенінің белгісі ат құйрығына 
жалау байлаған сойылдар мен үй үстін айқыш-ұйқыш етіп таңған қара 
басқұрлар көрінеді (өлік бар үйді бұлай білдіру кей руларының ежелгі 
дәстүрі). Үрген ит, өрген мал көзге түспейді. Тек көшке арналған түйе мен 
бірен-саран ырдуан, пәуеске байқалады. Бірақ ауыл іші жыбырлаған адам» 
[103, 522-б.]. 
Сонымен қатар қаралы кедей үйінің бейнесі бейнеленген. «Бұлар 
ауылға кіре шеткі қараша үйден қарлыққан кәрі дауысты жоқтау естіді. Өлік 
бар жерде бата оқымай кетпейтін қазақтың ескі дәстүрі, Есіркеген қараша 
үйге қарай беттеді. Қасындағы жендеттері де қарсы болған жоқ, сыртта 
тұрып қалды. Ол үйге кіріп келгенде ең алдымен көргені шоқпыт тымақ, 
жыртық шекпен, жылап-сықтап отырған кілең кедей болды. Сол жақта 
сұлайып қыр мұрынды, мұрты жаңа тебіндей шығып келе жатқан жас жігіт 
жатыр. Түрі өлген адам тәрізді емес, жаңа ғана ұйықтап кеткен секілді. 
Басында екі бүйірін таянып, ақ шашын жайып, кәрі шандыр бетін жоса-жоса 
қылып тырнап тастаған шүйкедей қара кемпір: 
Атаңа нәлет, хан Кене, 
Басыңа түссін ойран-ай, 
Суалдырдың көзімнің, 
Қарашығын ойбай-ай! – деп қарлыққан дауыспен зар еңірейді. 
Өліктің кеуде тұсында қарындасы ма, әлде жұбайы ма, бір келіншек 
отыр. Жүзі ақ шүберектей, жасқа толы тостағандай қара көзі шарасынан 
шығардай боп керегеге қарап қатып қалған. Есіркеген бата оқыды да шығып 
кетті. Бірақ әлгі сурет көз алдында тұрды да қойды» [103, 523-524 бб.]. 
Қазақта өлгенге ас беріп, ат шаптыру абыройлы іс саналып, жоғары 
деңгейде өткізіледі. Кісі қайтқаннан кейін үй тігіліп, жақын-сыйластарға 
хабарланады. Төре болса «хан ием», болмаса «бауырым» деп дауыс салып 
көріседі. 
Туды байлап берген соң әйелдер шылаушын (қаралы әйелдің 
басындағы орамалды айтады) шарт байлап, қыздары дауыстап «жоқтау» 
айтады. 
Ілияс Есенберлиннің «Қаһар» романында Есенгелді мен Саржанның 
өлімін естіген Күнімжан басындағы үкілі сәукелесі мен күлгін торғын 
шәлісін жұлып алып, қара шашын жая, екі белін таянып жоқтау айтады: 

137 
Қапыда кетті қос арлан, 
Жау сөзіне бос налып. 
Аямады қас дұшпан, 
Батырып қанға кек алып [103]. 
«Көшпенділер» трилогиясы осы күнге дейін көмескі жатқан 
тарихымыздың бұралаң, шырғалаң жолдарын айқынырақ түсінуге 
көмектеседі, өткен өмірдің даңқты да, қасіретті де белестерімен 
таныстырады, оқушының өз елінің тарихы, оның белгілі қаһармандары 
туралы ұғымын ұлғайтады, тарихтың опық жегізген өкінішті құбылыстары 
мен ілгерішіл нұрлы дәстүрлері туралы аса пайдалы сабақтар береді. Бұл, 
сонымен қатар, ауыз әдебиетінде, шежіреде қаламгер қаламын шақырып 
тұрған тақырыптар мен көркемдік мүмкіндіктер мол екенін де аңғартады. 
Яғни тарихи романдардың халықтық белгісін білдіретін салттық, 
ғұрыптық фольклор шығарманың мазмұндылығын, айшықтылығын одан әрі 
дамыта түседі. Бұл туралы академик Р.Бердібай өзінің зерттеуіне: «Салттық 
поэзияны халықтың ежелгі наным-сенім ғұрыптарымен байланыстыра 
зерттегенде ғана оның түп негіздері ашылмақ. Фольклор шығармаларында 
байырғы анимизм, тотемизм, антропоморфизм, фетишизм, магия 
қаншалықты, қалай қабысып жатқанын аңғармай, көне жанрлар табиғатын 
сенімді ашу мүмкін емес... Ауыз әдебиеті жанрларындағы салт пен ғұрыпқа 
қатысты ақындарды этнографиялық мәнбелер (источник) көмегімен ғана 
айқындауға болатыны кәміл», – дейді [167, 345-б.]. 
Фольклор үлгілерінің барлығы дерлік Ілияс Есенберлиннің 
«Көшпенділер» трилогиясында кездеседі, мұның арасында мақал-мәтелдер, 
қанатты сөздер, бата сөздер, шежірелер, айтыс үлгілері, жырлар, шешендік 
толғаулар бар. 
Халықтың магиялық ұғымдарының біріне жататын бата сөздері тілек 
түрінде айтылып, оның сиқырлы күші болады деп есептеледі. С.Қалиев пен 
М.Оразаев бата сөздерге былай деп анықтама береді: «Бата сөздер – шағын 
ғана сөзбен халықтың ұлттық келбетінің негізгі белгілерін сипаттайтын 
идеялық және этикалық-моральдық талаптарын, ішкі ұмтылыстарын, ізгі 
тілектерін білдіре алатындай жанрлық ерекшелікке ие фольклор туындысы» 
[168, 154-182 бб.]. Ал «Қазақ ауыз әдебиетіндегі бата сөз жанры» атты 
диссертациясында зерттеуші З.Б.Үмбеталина бата сөздері туралы: «Бата 
сөздер – шағын ғана сөзбен халықтың ұлттық келбетінің негізгі белгілерін 
сипаттайтын идеялық және этикалық-моральдық талаптарын, ішкі 
ұмтылыстарын, ізгі тілектерін білдіре алатындай жанрлық ерекшелікке ие 
фольклор туындысы», – деп айтады [169, 13-б.]. Ел аузында күні бүгінге 
дейін маңызы зор ғұрыптардың бірі – бата сөздері. Негізінен бата беруге, 
бата алуға біздің түркі халықтары, соның ішінде қазақ халқы аса зор мән 
береді. Бата сөздері ырғақты ұйқасқа құрылып, тілек сөздерден тұрады. Бата 
сөздер кез келген жерде айтыла бермейді, бата беру рәсімі де кез келген 
адамға тапсырылмайды, сондықтан бата тілектер жеке адамның атынан 
айтылмай, көбіне көптің атынан беріледі. Бата сөздері белгілі бір жағдайға 

138 
байланысты қолданылады, мысалы, ұрпақ қалдыру, ерлік көрсетіп, жеңіспен 
оралу, ақ жол тілеу, т.б. Сондай-ақ бата тілектері орындалатын 
болғандықтан, олар магиялық сипатқа ие болып табылады. Мысалы, 
халықтың ауызекі шығармаларында баласыз жандар Бабай түкті шашты 
Әзиз, Қыдыр ата, т.б. аруақты, әулие адамдардың ақ баталарын алып, ол
қабыл болып, ұлды болады. Ұлдары батыр, ер азамат болып өседі. Соғыс, 
жаугершілік кезінде бұл батырларды пірлері қорғап жүреді. Осыған орай, 
бабалар тағылымынан тектілердің тура жолын таңдауға, Отанын, елін 
қорғауға негізделген бата беру туралы көп айтуға болады. Батырлық 
жырларының қайсысын алып қарасаңыз да, бата жөнінде көп айтылады. 
Қазақ халқының асыл қасиеттерінің бірі – отаншылдық, туған жерге деген 
үлкен ілтипат, ыстық сүйіспеншілік. Дәстүрлі бата сөздерінің негізгі түйіні – 
өскелең ұрпақты батыр, өжет, адал, ел намысын қорғайтын намысшыл 
болуға үндеу болып табылады. Сайып келгенде бата беру, бата алу ерлік 
дәстүрдің оңды іске асуына халықтың өз батырларының аман болуына, 
мұрат-мақсатқа жетуіне және жеңіспен оралуына септігін тигізетін халық 
мұрасы. Сондықтан болар, халқымыз: «Батамен ер көгерер, жауынмен жер 
көгерер», – деп бекер айтпаған.

жүктеу/скачать 1,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: