)Қазақстан аумағындағы қола дәуірі мәдениеттерінің шығу тегі мәселесі

Рулық қатынастар ыдырап, қуатты тайпалық бірлестіктер құрыла бастады. 
Андронов тайпалары Қазақстанның барлық аймағын мекендеген. Негізгі қоныстанған ауданы – 
Орталық Қазақстан. Бұл өңірден көптеген мекендер, қорымдар, көне кен орындары, тастағы 
суреттер-петроглифтер, 30-дан аса қоныстар мен 150-ден аса қабір табылып зерттелген. Ертедегі 
Нұра кезеңінде жерлеу салтында кремация (мәйітті өртеу) басым болған. Келесі – Атасу кезеңінде 
жерді игеру, оның ішінде шөлейт аудандарды да игеру кеңінен жүргізіледі. Тау-кен 
жұмыстарының көлемі күрт өседі, оны көптеген тау кендерін өңдеу орындарының болуынан 
байқаймыз. Қорымдар мен қоныстардың үлкен бір тобы Атасу өзенінің бойында. Қоныстар мен 
қорымдарды қазған кезде қола құралдары, қару-жарақтары, сәндік заттар шықты. Мәйіттерді бір 
жамбасына бүк түсіріп жатқызып жерлеу жиірек ұшырасады. 
Қола дәуірінде кен өндіріп балқыту ісі орасан зор көлемде жүргізілген. Мысалы, Жезқазған 
өңірінде 100 мың тонна мыс қорытылған, ал Успен руднигінде 200 мың тонна кен өндірілген. 
Ежелгі кеншілер жұмсақ кенді қайламен омыру арқылы, қатты, тығыз кенді отпен уату арқылы 
және сонымен қатар үңгіп қазу арқылы өндірген. Отпен уату тәсілі бойынша - кен өзегінің үстіне от 
жағылып, әбден қызған кезде су құйып, жарықшақтарға бөлген. Уақталған руданы қонысқа 
әкеліп, арнаулы пештерге салып балқытқан, ондай пештер қалдықтары Атасу, Суықбұлақ 
қоныстарынан, Қанай ауылының қасынан табылды. Метал балқытатын шеберханалар орны Мало-
Красноярск, Алексеевка, Никольское, Петровка ІІ-де бар екені мәлім болды. Метал балқытумен 
бірге андроновшылар оны шыңдау, шекімелеу және қыспалау әдістерін білген. Алтын фольгамен 
оралған қоладан олар сырғалар, алқалар, білезіктер жасаған 
Қоғамдық құрылысы 
Қола дәуірінде мал шаруашылығы менметаллургияның жедел дамуы ерлердің еңбегін көп қажет 
еткендіктен қоғамда ер адамдар рөлі жоғарылап, аталық отбасылық қатынас орнады, аналық ру 
орнына аталық ру келді. Андроновтықтар қоғамында барлық істі халық жиналысы шешіп отырды: 
ру басшыларын сайлау, айыптыларды ел алдында жазалау және т.б. Жоғарыда айтқанымыздай 
андроновшылар үлкен үйде үлкен отбасылық қауым болып өмір сүрген және бірге тұрып, бәріне 
ортақ шаруаны ағайын-туыстардың бірнеше буыны бірлесіп атқарған. Қоныстар материалына 
қарағанда көзге түсерліктей ешбір елеулі әлеуметтік және мүліктік теңсіздік байқалмайды, алайда 
қорымдарды зерттеу ісі адамның байлық дәрежесі мен қоғамдағы мәртебесінің айырмашылығын 
анықтауға мүмкіндік береді. Ертедегі қола дәуірінің өзінде көптеген біркелкі молалар ішінен 
өзгелерге қарағанда қабірі үлкенірек те тереңірек, ағаш мазарының құрылысы да күрделі, мола 
ішіне қойылған құмыралары мен тағамы да мол зират ерекше назар аударған. Мұндай 
қабірлерден сондай-ақ соғыс арбасының жұрнағы мен аттардың сүйектері, мәйіт басынан қола 
қанжарлар, жебелер табылған. Орта және кейінгі қола дәуірлерінде де тап осындай жәйттер 
кездеседі. Қорымдардағы қарапайым қабірлер арасынан ірі тастардан екі немесе үш қабат 
қоршауы бар бірнеше аса үлкен оба не мазарлар көзге түседі. Обалар салып, қабірлер қазу ісімен, 
онда қойылатын заттар арасындағы елеулі айырмашылықтарға жүгінсек, андронов қоғамы 
біртекті болмаған. Үлкен қорымдарда сол кезде қоғамда айрықша топқа бөлінген жауынгерлер 
қойылған. Қоғамның жіктелуі басталған – оның қатардағы қалың мүшелері арасынан бөлініп 
«патшалар» - билеушілер, жауынгерлер – кшатрийлер шыққан. Олардың жақындары да қоғамда 
жоғары дәрежеге ие болған. Үнді-иран шежірелеріне қарағанда абыздар да жоғары бағаланған. 
Олар діни жоралғыларды жүргізуші, ежелгі дәстүр мен білімдерді сақтаушылар болды. Олардың 
өзгелерден айрықша бір белгісі – ағаш табақ пен ерекше бас киімі (бөркі). 
Қола дәуірінің тайпалары табиғат күштеріне табынған. Жерленген адамның басы батысқа немесе 
оңтүстіқ-батысқа қаратылып, қол-аяғы бүгіп жатқызылған. Бұл жер-ана құшағына барған сәби 
қалпындағы адам түсінігін берген. Өлікті матаушы ажал құдайы Ямаға сыйынған. Ерте қола 

дәуірінде жерлеу салтында кремация, яғни мәйітті өртеу басым болған. Бұдан 
андроновтықтардың отқа табынғанын байқаймыз. Кейінгі қола дәуірінде жерлеудің кесенемен 
бірге өртеу түрі болған. Үй құрылысы да құрбандық шалудан басталған. Құрбандыққа сүт толы 
ыдыстар, бұқа не бағлан шалынған. Сүт ішіліп, ет желініп болғасын, құмыралар мен сүйектер 
болашақ үйдің ошағының басына, оның табалдырығының астына көмілген. Үйдің ошағы 
отбасының киелі орны есебінде қатты құрметтелген. От пен күлге байланысты жөн-
жоралғылардың бәрі құдайдың рақым-шапағатымен денсаулық, отбасының амандығын, құт-
береке болса деген тілекпен жасалған. Мәйітті көкке әкететін от құдайы – Агнияға арнап 
құрбандыққа ешкі сойған. Қола дәуірінің соңына қарай күнге, айға және жұлдыздарға табынған. 
Ата-баба аруағына сиыну және о дүниеге сену кең тарады. 
Қола дәуірінің жартастар бетіне салынған суреттерінің өзіндік ерекшеліктері бар, ертедегі 
адамдар жартастардың тегіс бетіне қатты да үшкір тас сынықтарымен жануарлар, Күн бейнелі 
адамдар суретін, соғыс арбалары мен шайқас көріністерін салған. Бұл – адамның рухани 
мәдениеті және оның дүниетанымы жөніндегі аса бағалы хабарлар бастауы болып табылады. 
Қазақстан – жартастағы суреттер-петроглифтердің саны мен әралуандығы жөнінен әлемдегі ең 
бай жерлердің бірі. Осындай суреттер көп табылған Таңбалы, Ешкіөлмес, Қаратау, Маймақ, 
Тарбағатай, Бөкентау аймақтары дүниежүзілік мәдениеттің қорына қосылады. Қола дәуірінің 
адамдары ойлаудың мифологиялық сатысында болған. Жартастардағы салынған суреттер – 
андроновшылардың өздерін қоршаған дүние жайлы түсініктерінің көрінісі еді. 

жүктеу/скачать 1,02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: