берілді. Бектің ерлерден тұратын тұрақты жасағы құрылды. Тіпті ең кедей ердің өзі бектің алдында
еркіндігін сақтап қалды. Түркі тайпалары өз мемлекетінің шегарасында бірігіп, жаңа түркі
халықтарының қалыптасу ошағына айналды. Жаулап алғанға дейін бөлек жүрген тайпалар бейбіт
өмірге көшіп, шаруашылығын дамытуға мүмкіндік алды. Түрік қағанатында дала тайпалары мен
қала тұрғындары, будда, христиан дінін ұстанғандар және Тәңірге табынушылар бейбіт өмір сүрді.
Түрік қағанатының нығаюы. Мұқан қаған түркілердің Орталық Азия мен Оңтүстік Сібірдегі үстемдігін
бекітті. Иштеми (Істеми) қаған қазіргі Қазақстан, Орта Азия аумағын бағындырып, Еділ мен Солтүстік
Кавказға шықты. Қытай жылнамаларындағы деректер бойынша Мұқан қаған «шегара (Ұлы қорған)
сыртындағы барлық иеліктердің зәресін ұшырды». VI ғасырдың 60-жылдары Түрік қағанаты сол
кездегі ірі мемлекеттер — Византия, Иран, Қытаймен өзара қарым-қатынас жасады. Түрік қағанаты
нығайған кезінде (VI ғасырдың 70-жылдары) Маньчжуриядан Босфорға дейінгі жерді алып жатты.
Иштеми қаған тұсында түркілер әскери жағынан қуатты империяға айналды. Түркілердің батысқа
жылжуы тек жаулап алушылық қана емес, түркі тайпаларының ірі көші-қонына ұласты. Жергілікті
тайпалар түркілерден құралған мемлекетке қосылды немесе Шығыс Еуропаға қарай жылжыды. VI
ғасырдың 80-жылдарының соңында түркілер Парсы елімен одақтасты. Оңтүстік Қазақстан мен Орта
Азиядағы қуатты эфталиттер мемлекетін талқандады. Эфталиттер
мұрасын бөлуге байланысты
одақтастар арасында жанжал шығып, ол тез арада шешілді. Түркілердің өз әскерін кері алып кеткені
үшін Парсы жағы оларға үлкен көлемде алым төлеуге міндеттенді. Түркілер Орта Азияны жаулап
алғаннан кейін Қытайдан Жерорта теңізі елдеріне баратын Ұлы Жібек жолының едәуір бөлігіне ие
болды. Жібек саудасы түркі қағандарына орасан зор кіріс әкелді. Жібек матасын сатып алушы
негізінен Византия еді. 568 жылы түркі елшісі Маниах Византияға қағанаттың елшілігін басқарып
барды. Император сарайы түркі елшілігін аса жоғары құрметпен қабылдады. Түркілер мен Византия
арасында парсыларға қарсы әскери-сауда келісімі жасалды. Кері қайтқанда Маниахпен бірге
Византия елшісі Земарх қаған ордасына келді. Дереккөздерде Византия елшілігінің түркілерге
бірнеше рет барғандығы жайында айтылады. Византиямен тұрақты
сауда және дипломатиялық
байланыстар орнағандығын VI ғасырдағы византиялық теңгелер растайды.
Мемлекеттің ыдырауы. VI ғасырдың 60-90-жылдарында Түрік қағанаты іштей қуатты және көршілер
үшін қаһарлы еді. Түркілер Қытайды өздерінің кіріс көзі деп білді. Қытайлар мұнымен келісе
алмады. Түркілерге қарсы күрес олардың басты міндетіне айналды. VI ғасырдың соңы — VII
ғасырдың басында Қытайдың күшеюі билік басындағы түркі әулетінің өз ішінде қырқыстың
басталуымен және даладағы сұрапыл жұтпен тұспа-тұс келді. Мұның бәрі қағанатты дағдарысқа
ұрындырды. Түркілердің қарсылығын әскери күшпен жеңе алмаған Қытай 603 жылы
дипломатиялық жолмен қағанаттың ыдырауына қол жеткізді. Біртұтас мемлекет Батыс Түрік және
Шығыс Түрік қағанаттарына бөлінді. Қағанат ыдырағанмен қуатты мемлекет болып қала берді.
1. Қазақстан тарихы. І том, ІІ тарау. Алматы, 1996 ж. ІІ тарау.
2. Мыңжанұлы Н. қазақтың көне тарихы, Алматы, 1993. 103-109 б.
3. Байпақов К.М., Таймағамбетов Ж.К., Т.Жұмағанбетов Археология Казахстана. Алматы, 1993, 158-
162 б.
4. Жолдасбайұлы С. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан. Алматы, "Ана тілі". 1995, 46-50 б.
5. Амажолов К.Р. Түркі халықтарының тарихы. 1- кітап. (Көне дәуірден біздің заманымыздың XIV
ғасырына дейінгі кезең). – Алматы: “Білім”, 2002.
6. Гумилев Л.Н. Көне түріктер. Алматы. “Білім”, 1994.
Достарыңызбен бөлісу: