«Қазақстан тарихы» пәнінің міндеті мен мақсаты, деректік көздері мен

Шығыс Қаз ақстанға жiберiледi. 1716 ж. Омбы, 1717 ж. Железинск, 1719 ж. Семей, ал 
1720 ж. Өске мен камалдарынын негiзi каланды. I Петр сенат көшірмешісі И. Ки- 
риллов пен шет елдер iсi Коллегиясынын аудармашысы Мәмет Тевкелевке казактарды 
Р есей қоласты на кіргізудің жобасын жасауды тапсырады. Сондай-ак ол Тевкелевке 
казактар бодан- дыкты каламаса, шығындарға қарамастан бір парак кагазбен Р есей 
империясынын пр отекциясын кабылдауға көндіруді жүк- тейдi. Бiрак I Петрдiн өлiмi 
бул жобаның жүз еге асуына кедергi болды. Осылайша, XVIII ғасырдын екiншi 
онжылдыгынын орта- сы 
на карай казактардын батыс, солтүстік, оңтустік шығыс кер- шiлерiмен қарулы кактығ 
ыстарының өршуі, билік үшін езара талас-тартыс казак жүздерінің ішкі және сырткы 
жағдайын киындатты. Казак хандыгынын алдында манызды және күрделi міндет - қаз 
ақ жүздерін сырткы жаулардан қорғау және ел iшiн- де күшейіп келе жаткан ішкі та 
лас-тартыстар үдерiсiн еңсеру турды. Осы жағдайда конысы Р есей шекарасына жақы н 
орна- ласкан казак аксуйектер элитасынын бiр бөлiгi Р есеймен тығыз карым-катын ас 
орнатпак болды. Олар патшалык укіметтің көме- гiмен iшкi саяси жағдайды туракт 
андырып, шекаралас террито- риядағы жер дауын реттеп, Едiл маны, Орал маңы, Бат 
ыс Сібір базарына руксат алмак болды, сонымен катар орыс әскерлерінің көмегімен 
жоңғарлар тартып алған Жетісу жерлерін кайтарып алуды көздеді. 1730 ж. Әбілқайыр 
хан Р есей императрицасына өзінін кол астындағы халкымен бiрге Р есейдін боданды 
ғына алуын өтініп, Кулымбет Қоштаев пен Сейіткул Қойдағұлов бастаған елшiлiгiн ж 
iбердi. Ортаазиялык базармен байланысын нығайтуды көздеп, Әбілкайыр хан Хиуа ме 
н Бұхараға орыс кө- пестерiнiң керуендерін шығарып салуға дайындығын білдіріп, ол 
ардын кауiпсiздiгiн камтамасыз ететiндiгiне уәде бердi. Соны- мен бiрге жыл сайын 
4000 тулкi келемiнде жасак телеп, өз балаларын аманат ретiнде жiберетiндiгiне уәде б 
ерді. Осылар- дын кайтарымы ретiнде Ор өзенi сағасына қамал салып беруiн, оған ж 
әне онын урпактарына хандык титулды бекiтуiн, баш- курт, калмак, Жайык казактары 
нын тонаушылык жорықтары- нан коргауын сұрады. А.И. Тевкелевке 12 пункттен тұр 
атын нускау тапсырылды. Ханнын айналасындағы адамдар Р есей бодандығын кабылд 
аудан бас тартқан жағдайда,«Нускаудың»3-пункті бойынша А.И. Тевкелев оларды гра 
мотага кол коюға кендiруi керек болды. Адалдыкка кепiлдiк алу үшін Әбілкайыр хан 
нын руксатымен Р есейге аманаттар жiберу карастырылды. 
1731 ж. казанда А.И. Тевкелев Ырғыз өзенiндегi Майтобе шатқалындағы Әбілқайыр х 
аннын ордасына келді. 1731 ж. 10 қазандағы Кіші және Орта жүз рубасыларынын жин 
алы- сында Әбілкайыр хан өзiнiн Петербургка елшi жiбергендiгi ту- ралы мәлімдеді. 
Бiрак атакты султандар мен старшиналардын басым бөлігі Р есей бодандығын кабылд 
ауга келiспедi. Әбіл- кайыр ханды Кіші жүздің атақты Бөкенбай батыры колдады. Р е- 
сейге адалдығын білдіріп, Әбілқайыр хан бiрiншi болып, одан кейін Бөкенбай баты р, 
онын күйеу баласы Есет батыр, одан сон Кудаймендi мырза Куранмен ант бердi. 
Алғашқы антты ханнан баска старшина кызметіндегі 29 адам растады. Әблхайыр хан 
өзiнiн дегеніне кол жеткiздi және императрицанын грамотасы зандык күшiне ендi. Бу л 
тарихи жағдай казак жерлерiнiң Р есей курамына косылуынын узак үдерiсiнiн баст 
амасы болды. 

1733 ж. соңында Ұлы жүз елшiлерi - Аралбай мен Оразгелді Әбілқайырға Ұлы жүзді Р 
есейдiн коластына кiргiзуiне көмектес-yiHcypaп келдi. Осы уақытта Ұлы жүздiн су 
лтандары мен билеpi - Кодар би, Төле би, Сатай батыр, Хангелді батыр және Бөлек 
батыр императрицадан өздерiн бодандыкка кабылдауын сурады. 1734 ж. 10 маусымда 
А нна Иоановна Орта жүздін Р есей бодан- дыгына кабылданғандығы жөнiндегi 
жарлык ка кол койды. Буй-рык Әбілқайыр ханға жiберiлiп, Ұлы жүз ханы Жолбарысты 
Ор өз ені сағасына ант қабылдауға шакырды. Жолбарыс хан өз кезе- гiнде орыс - Орта 
Ази я саудасын нығайтуға жәрдемдесу мүм- кіндігі туралы мәлімдеп, сауда 
керуендерін қ 
орғауға уәде берді. 1738 ж. 19-қыркүйегінде императрица грамота негiзiнде Улы жүзді 
Р есей курамына кабылдағандығын растады. Бiрак ай- мактын Р есейден алыста орна 
ласуы, күрделі сыртқы саяси жаг- дай бул актынын жүзеге асырылуын кейiнге ысырд 
ы, дегенмен ол кейiннен мәжбүрлі түрде орындалды. Патшалык Р есейдің казак жері 
ндегі протектараттык кезені жаулап алу саясатына уласты. 
Студент берiлген суракка жауап беруде Р есейдің империя- лык саясатынын бағыттар 
ын талдай бiлуi қажет. Қазақ билеушi- лерінін Р есей бодандығын кабылдау үдерісін 
сыни талдағаны дурыс. 
. 
36.
Кіші жүз қазақтарының Сырым Датұлы (1783-1797 жж.) бастаған көтерілістің себе 
птері, барысы, ерекшеліктерін талдап көрсетіңіз. 
Сурак: - Сырым Датулы басқарған Кіші жуз казакта- рынын көтерілісінің себептерін, 
барысын, ерекшелiктерiн жүйеленіз (1783-1797 жж.). 
Жауап: - Кiшi Жүз казактарынын Е. Пугачев бастаған кете- рiлiске катысуы Казак же 
рінде жана, Сырым Датулы бастаған көтерілістің шығуына әкелiп сокты. Сырым Дату 
лы бастаған ке- Терiлiс 1783-1797 жылдар аралыгын камтыды. Көтерiлiс Кiшi Жүз же 
рiн толык, Сырдың төменгі ағысы, Арал мен Каспий тенiздерi аралығынан Р есеймен 
шекаралас аймақтарға дейiнгi жерлердi камтыды. Кетерілістің негізігі себептерi катары 
нда жер мәселесі, Орал казактары мен Нуралы хан тарапынан туын- даған озбырлыкт 
арды атап өткен жөн. 1628 жылы казак ханы Есiм шығыс шекарасында орналаскан ка 
лмак тайпалық одағын талкандады. Калмак одағына кіретін торғауыт тайпасы батыска 
жылжи отырып, Еділ мен Жайық аралығындағы ноғайларды ығыстыру аркылы сол ж 
ерлерге орналасты. Р есей империясына тәуелдiлiкке тускен қалмақтар 1771 жылы акп 
ан айында кайта- дан Жонгария жеріне карай коныс аударды. Ата-бабалары ко- нысы 
на умтылған Кіші жүз қазақтарына патша үкіметі Жайык- тын он жағалауына етуге т 
иым салды. Казактардын Е. Пугачев бастаған көтерiлiс пен Сырым Датұлы бастаған 
көтеріліске катысуынын негiзгi себептерi осында болатын. 1760 жылы Пат- ша укіметі 
нін Орал казактарына «ерікті барымта» жасауға рук-сат еткен Жарғы қабылданды. 
1783 жылғы Жарғы толыктыры- лып казактарды одан әрі тонауға мүмкіндік берді. Ор 
ыс патша- сынын өктемдігі Кіші жүз ханынын жарлығы түрінде көрiнiс табуымен Нұ 
ралы хан да карамағындағы қазақтарға жеккері- нiштi болды. 

Көтерiлiстiн максаты аталған себептермен тығыз байланыс- ты болды. Кiшi жуз казак 
тарынын Жайыктын оң жағалауын кайтарып алу, Орал казактарынын озбырлығына ш 
ек кою, Нура- лыны тактан тайдыру негiзгi максаттар қатарынан табылды. Сол себеп тi 
көтерiлiс отарлык езгіге, билеушiлердiң езгiсiне қарсы сипат алды. Көтеріліс басшы 
сына токталсак мынандай тустарын көремiз. Сырым Датулы - Емельян Пугачев көтерi 
лiсiне каты- наскан адам. Будан біз онын соғыс iсiнен тәжiрибесi бар, кол- басшылы 
к таланты бар, батыр адам екенiн бiлемiз. Сырым Датұлының бойында шешендік өне р 
де болған. Көтеріліс бас- шысына мундай касиеттін болуы аса кажет еді. Өйткені ө 
зінің идеясын халыкка жеткiзу, сол аркылы журтты соңынан ерте бі- лу манызды ша рт 
еді. Нұралы ханның Сырымнын туган карын- дасына үйленуiнен онын Кіші жүзде гi 
ыкпалды тайпаның көсемi болғанын көреміз. 
Көтеріліс он төрт жылға созылып, бiрнеше кезендi басынан өткерді. Көтерілістің әр к 
езенiнiң ерекшелiктерi болды. Көтерi- лістің шарықтаған тұстарында әскер саны 20 м 
ыңға дейiн жет- кен болатын. Патша өкіметінің көтерілісті басуға ерекше ынта көрсе 
тпеуiн екi жактын мүдделерiнiн белгiлi бiр максатта түйi- суiнен деп түсiнген жөн. П 
атша өкіметінің көтерiлiсшiлердiн ко- лымен хандық билікті жойғысы келгендiгiн, 
1786 жылы барон Игельстромның Нұралыны тақтан тайдырып, абақтыға қамауы, Кiшi 
жүз жерiнде Аға сұлтандар басқаратын әкімшілік билік жүйесін енгізуге тырысуынан 
көру ге болады. 
Көтерілістің нәтижесiн негiзгi максаттарының орындалу не- месе орындалмауынан көр 
уге болады. Көтерiлiстiн басты мак- саты Жайыктын он жағалауын кайтарып алу жуз 
еге аспады. Будан көтерілістің нәтижесіз аяқталғанын көруге болады. Де- генмен Ора л 
орыс казактарынын озбырлығына аз да болса шек койылды. Ендiгi жерде казактар 
казактардын өздерiн қорғау үшiн колына қару алып шыға алатынына көздері жеттi. Н 
уралы тактан тайдырылды, кетеріліс барысында бірнеше ханның ауы- суы хандык би 
ліктің әлсіреуіне әкеліп соқты. Ханнын касында он екi биден туратын Хан Кенесi ку 
рылды. Мұны да көтеріліс- тiн жетiстiгi деп түсінген жөн. Көтерiлiс жазаланған жоқ. 
Сы- рым дер кезінде әскерiн таратып, Хан Ордасына келді. 
Көтерiлiстiн салдары да он болды. Бiрiншiден, бул көтерiлiс өзге көтерілістерге жол а 
шып берді. Казактардын Е. Пугачев бастаған көтеріліске катысуы, Сырым Датұлы бас 
таған көтерi- лiстiн ен басты себебі Жайыктын он жағалауын кайтару бола- тын. 1801 
жылы Еділ мен Жайык өзендері аралығында Ішкі Орданын курылуы аталған көтерiлiс 
тiн жемiсi екендiгi бәрiмiзге мәлім. Қазіргі Казакстан Р еспубликасы территориясыны н 
калыптасуы, Казакстаннын Каспий теңiзiнiң 26 пайызына иелiк етуi, мунайлы, газға 
бай Ел атануымыздын тарихи тамырлары- ның Сырым Датұлы көтерiлiсi салдарларым 
ең тығыз байланысы бар. 
37. 
Жер мен жайылымдар тең дәрежеде бөлiнбедi . Аз уакыт iшiнде жер қазақ 
феодалдарына және орыстын Юсупов пен Безбородко секілді ірі жер иеленушiлерiне 
жеке иелiкке берiлдi . Бұл жағдайды өз пайдасына тиiмдi пайдаланган ханның туысы , 
сұлтан лауазымын иеленбеген Қарауылқожа Бабажанұлы еді . Қарауылқожа жерді 
жалға алушы помещиктермен есептесiп , ханның туысы ретінде жалға алған жерлерге 
мал жаюға рұқсат берілген қазақ ауылдарынан жер ақысы , айыппұл , салық түрлерін 

жинап отырды . Ресей жаулап алушылығы салдарынан Бөкей ордасын жан - жағынан 
орыс елдi мекендерi , станица мен помещик иелiктерi коршады .. Орда билiгiн Жәңгір 
хан иеленді , ол әкімшілік бірліктердің территориялык принциптер бойынша құрылуы 
туралы ережеге сай жеке - дара сайланған султандар , кожалар , билер мен ру 
старшындарына иек артты . Бөкей ордасы кең көлемдi кұмды аймақты алып жатты 
және салыс тырмалы түрде аз ғана территория отырыкшылык пен жер өндеуге 
жарамды болды . Айналасы тұйықталған территория , орыстын ауылдары мен 
помещик жерлерімен тығыз коршалып , көшпенді мал шаруашылығымен айналысуға 
кедергі жасады .Ірi феодалдык таптар өктемдiк жүргiзудi және қанаушылык 
әрекеттердi күшейтті . Қазақстанның облыстарында дәл Бөкей ордасындағыдай 
қанаушылқ пен өктемдік көрсетудiн катаң формасы болмаған . Хан және оның 
жақтастары жер өңдеуге пайдаға асатын ортақ жерлердi жаулап ала бастады . 
Осылайша , Жәңгір хан 400 000 десятина , Карауылкожа 700 000 десятина жер иеленді 
. Орданың тұрғындарына катаң салық салынды : « зекет » салығы, « соғым » хан мен 
онын шенеуніктерiнiн жағдайын камтамасыз етуге мал түрiнде алынып отырды . 1827-
1829 жылдары қазақ ауылдары Оралдың ар жағынан келе бастады . Старшын Серкеш 
Жаксыбайулы Орал әскерiнiң атаманы Бородинге Оралға өтудiң себебі хан тарапынан 
қысЫМШЫЛЫКТЫң корсетiлуi әдiлетсiз және салық төлеушілердiң жағдайын 
ескермейтiн салыктың салынуы » деп түсіндіреді . Қатаң жер дағдарысы , салық 
ауыртпалығы , жердi тартып алу , феодалдар арасындағы талас - тартыстар 1836 жылы 
көтерілістің бастауына турткі болды . Көтерiлісті бастаған батырлар Исатай 
Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы еді . Исатай Тайманулы ( 1791-1838 ж . 12 шілде 
) руластары арасында жоғары кабiлетiмен ерекшеленген . 1812 жылы Жайық 
тармағынын старшыны қызметiне Бөкей ханның калауымен тағайындалды " , Исатай 
батырдын жақын серiгi , акын Махамбет Өтемісұлы болды ( 1803 ж . 20 қазан және 
1846 ж . ) ресейлік құжаттарда Мухамед Утемисов деген атпен тіркелген . Ол татар 
және орыс тілдерін менгерген Хиуада жүрiп , Орынборда тұрған . Махамбет батыр 
орыс жазушысы мен этнографы В.И. Дальмен және ғалым - саяхатшы Г.С. Карелинмен 
таныс болған Алғашкы білімін медреседе алган . Оқуын Орынборда жалғастырып , 
кейін 1824 жылы танымал ақынды Бокей ордасының ханы Жәңгір өзінің ұлы - 
Зүлхарнайга тәлімгер етіп Орынборға жібереді . Осы жерде Махамбет Өтемісұлы орыс 
тілін меңгеріп , орысша сауат ашады . Сонымен бірге оте діндар адам болган , ислам 
кағидаларын оте жаксы білген . Ол бес жыл көлемін де ханның мұрагеріне тәрбиелеуші 
болды , кейін Махамбет пен Жәңгір хан арасында келіспеушілік орын алды Оның 
әскерiн беріш руының Жайык тармағынан шыққан қазақтар кұрады . А.Ф. Рязановтын 
пiкiрі бойынша Ұлт - азаттыш козғалыс үш кезеңнен тұрды . Бiрiншi кезең , 1833-1836 
жылдарды қамтиды және карулы көтерiлiске дайындык кезеңi ретiнде сипатталады. 
Екiншi кезең , көтерілісшілердің ханға қарсы козғалысы ретiнде басталып ( 1837 
жылдың басы ) , 1837 жылдың караша айының ортасына дейін көтерілісшілердің 
женiлiске ұшырауымен аяқталды . Үшiншi кезең . Оралдың сол жағалауында Исатай 
мен Махамбет бастаған азғантай топ көтерiлiске шығып ( 1837 жылы желтоқсан 
айының ортасы ) , кетеріліске жаңа күш жұмылдырды , алайда Ақбұлақ өзенiнiң 
жағасында кетерiлiс жеңіліске ұшырайды ( 1838 жылы шілденің ортасы ) . 1837 
жылдың басында кетерiлiс аумағы кеңейе түстi . 1837 жылдың жазы мен күзıне карай 
iрi байлардың ауылдарына кетерілісшілер басып кірді . Исатай хан тағын күшпен 
тартып алғысы келмеді . Көтерiлiске катысушылар Жәңгір ханға Балқы би мен 

Қарауылқожаны өз карамағынан ығыстырып , билiктi ру старшындарының колдарына 
өткiзудi және оларға қарсы бағытталған iстедің тоқталуын , оның билер сотының 
колына өтуiн талап етті . Жәнгiр хан үрейлене бастады . Келіссөздер басталып , ханға 
жаңа петиция тағайындалды . Исатай Тайманұлы ханмен болған келiспеушіліктерді 
бейбiт жолмен шешкенді жөн көрді . 15 карашада таңата Тастебе шатқалында 
көтерілісшілер мен екi мың әскер және хан жақтастарынанқұралған Геке отрядымен 
шайкасқа түстi . Көтерілісшілер 100 - ге жуық адамнан айырылды . Көтерілісшілердi 
қудалау барысында ондаған адам қайтыс болып , кетерілісшілердiң үлкен көлемде iрi 
кара малы өлтіріледі , Исатай мен Махамбет Оралдың ар жақ бетiне өтiп кетедi Бекей 
ордасындагы козгалыс ендігі тұста Оралдың сол жағ жағалауына ауысады . 1838 жылы 
көктемде козғалыс басшыларына iрi кетерiлiс жасағын кұруға мүмкіндік туады . 
Орынбор генерал - губернаторлығы Кіші жуз территориясындағы Исатай 
Тайманұлының көтерiлiсiн басып - жаншуға жаңа отрядтар жiбередi . 1838 жылы 12 
шілдеде Ақбұлақ пен Қиыл өзенiнiң арасында подполковник Геке басқаруымен 
канаушыларға қарсы қақтығыс өттı . Қарсылас екi жақтын эскери күш тең болмады , 
көтерілісшілер аяусыз басып - жанышталып , Исатай Тайманұлы қаза болды . Қозғалыс 
басылғаннан кейiн далада жасырынған көтерілісшілердің кіші топтары қатаң 
жазаланады . Махамбет Өтемісұлы козғалысы жеңіліске ұшырағаннан кейiн далада 
жасырынып , біраз уақыттан кейін хан мен шенеуніктерге қарсы халық арасында үгіт - 
насихат жұмыстарын жүргізді . Алайда Махамбет 1846 жылы қазанда жау қолынан 
қаза болады . Исатай мен Махамбет бастаған қозгалыстың негізгі қозғаушы куш 
жергiлiктi көшпенді халық болды . Көтерілісшілер арасында өзара бірліктің болмауы , 
көтерілістің стихиялык сипат алып , нақты жоспарлы турде орындлмауы , 
ұйымдастырушылықтын жеткіліксіздігі КӨтерiлiстiң жеңiлiске ұшырауына басты 
себеп болды. 
38. 
1837-1847 жылдардағы Кенесары Қасымұлы бастаған қазақ халқының ұлт - азаттық 
козғалысы . XVIII - XIX ғасырларда орын алған ұлтазаттық көтерілістердің арасында 
көлемi жағынан iрi көтерiлiс Кенесары Қасымұлының бастауымен болып өттi және 
оған үш жүздiң де қазақтары қатысты . Алайда олар толыққанды біріккен қалыпта 
күреске шықпағанымен , бiртiндеп көтерілісшілер саны артып , бір ауданнан екінші 
ауданға ауыса отырып , көтеріліс жаппай халықтық сипат алды Козғалыстың 
ерекшеліктері : қозғалыс үш жүздi де қамтып , көтерілісте халық бұқарасының барлық 
әлеуметтік тобының өкiлдерi қатысып , көтерілісшілер құрамы өзге де ұлт өкілдерінен 
тұрды . Көтеріліске бұхара халықтың жаппай қатысуы мен көтеріліс аумағының 
кеңеюi және соған орай нақты саяси сипат танытуы бұл көтерілісті басқалардан 
ерекшелеп берді .XIX ғасырдың 30-40 жылдары Кенесары Қасымұлының бастаған ұлт 
азаттық қозғалыстың басты мақсаты Ресей құрамына енбей калган жерлердi сақтап 
қалу , үкімет тартып алған жерлерді қайтару , округтерді ыдыратып жiберу болды 
.Кенесары өзінің патша үкіметінің өкілдеріне жазған хаттарында қазақ жеріне 
бекіністердің салынуына наразылығын білдірді . Хаттардың бірінде Кенесары 1825 
жылдан 1840 жыл аралығына дейiнгi мерзiмде орыс әскері мен сұлтандар 
ұйымдастырған тонаушылық әрекеттерді санай келе , аталған аралықта 15 жәбір 
көрсету , тонау , қыздарды ұрлау , балаларды сату жағдайы орын алғанын дәлелдеп 
көрсетті .Кенесары Қасымұлының әскері халық батырлары мен феодалдык жасақ 

төлеңгіттерден құралды . Кенесары әскерi құрамында қазақ жүздеріндегі ықпалды да 
танымал батырлар болды . Олардың қатарында Шұбыртпалы руынан Ағыбай ( Орта 
жүз - Қарқаралы ) , Сүйіндік руынан Жанайдар батыр - Орта жүз - Баянауыл ) , қыпшақ 
руынан Иман Дулатұлы ( Амангелді батыр т. б. болдыКенесары әскерін қазақ 
көтерілісшілерімен катар көтеріліс өткен аудандарда тұратын әр түрлі ұлт өкілдері 
толықтырып отырды . Ортақ жауына қарсы қазақтармен бірге патша үкіметіне қарсы 
орыс , башқұрт және татар шаруалары да катысты . Кенесарының қарамағында олардан 
өзге қарақалпак , түрікмен , өзбек , кырғыздар да болды 
1838 жылдың көктемінде Кенесарының патша отрядымен қарулы қақты ғысы ұзаққа 
созылды және табанды қарсылық көрсетілді . 1838 жылдың 26 мамырында Кенесары 
Қасымұлынын Акмола приказдыы үшін өткен ұры сы ерекше киян - кескі сипатқа ие 
болды . Ақмола округінің бас сұлтаны , под полковник Қоныр Қулжа Құдаймендин 
мен бекіністің коменданты старшын Карбышевтың әскерi отка оранған бекiнiстен 
үлкен кедергілер арқылы әрен босап шықты . 
1840 жылдың көктемінде қазақтарды бiр мемлекет астында біріктіру жолында 
қоқаңдықтардың қоластындағы қазақтарды қайтаруға үміттенген Кенесары Қасымұлы 
Қоқан хандығына барады . Ташкент билеушісі Кенесарыдан бас иетін вассал 
табатынына сенiп , жаксы карсы алып , Ке несарының сұраған оқ , қорғасын , жүз 
шақты қаруын да мақұлдайды . Алайда Кенесары кокандықтардың қоластындағы 
қазақтардан « зекет » жинап , би леушiге бас имейтіндігін дәлелдеді . Ташкент 
билеушiсi жасырын түрде Кенесары мен оның төңірегіндегілердің көзін құрту үшін 
әскерін жібереді . Осы шабуыл кезінде Кенесарының әкесі Қасым төре мен бiраз туысы 
каза болды , ал басқалары тұтқынға алынып , мүліктерінен айырылды . 
Кенесарының қоқандықтарға қарсы соғысы . Орынбор ведомство сынын колдауын өз 
үлесіне тиімді пайдаланып және бiраз тыныққан Кенесары 1841 жылы Қоқан 
хандығына қарсы соғыс ашады . Бұл кезде Кокан мен Бұхара хандықтарының арасында 
күрес жүрiп жаткан болатын . Кенесары Бұхар хандығымен одак кұрып , 
кокандықтарға қарсы соғыста колдау көрсетіледі деген сеніммен Қоқан хандығына 
қарсы Бұхарамен одақтас ретiнде шайкасады , сонымен қатар Ресейге соғыс ашқан 
жағдайда да кемек боларына үміттенді . 
Кенесарының әскері 4 мың адамнан құралған батырлар мен төлеңгіт терден тұрды . 
Оның әскері құрамында кол бастаған батыр Жанқожа Нұр мұхаммедұлы да әскерімен 
катысты . Оларға Ақмешіт , Жүлек және Түркіс таннан да қазақтар келiп косылып 
жатты . Соғыс қимылы Созак пен Ташкентті бір мезгілде қоршаумен басталды . Бес 
мың жауынгерден құралған негізгі күш Созақ бекінісін алуға жұмылдырылды , 
нәтижесінде он екі күнде Созак алынып , киратылды . Кейін Сауран бекінісі алынды . 
Кенесарының жеке от рядтары кокандықтар бағындырып отырған Хазірет ( Түркістан ) 
маңына жайғасты . Қоқан хандығын ойсырата жеңгеннен соң кейiнгiлер Кенесары мен 
әскери одақ құруға ұсыныс бiлдiредi . Бiрак Кенесары кокандықтармен одақ құрудан 
бас тартты , казактардын үлесiндегi жерлердi кайтып беруін талап етті . Кенесары Хиуа 
ханымен дипломатиялык келіссөздер жүргiзу арқылы Хиуа мен Қоқан хандықтары 
арасындағы келіспеушілікті күшей тiп , бiр - бiрiмен шайқаста екi жактын күшін 
әлсіретуді көздеді . 

1844-1845 жылдар Кенесары Қасымұлының бастаған ұлт - азаттық қоз ғалысының 
шарықтау кезеңі болды . Бұл мезгiлде козгалыс Сырдария , Же тісу обыстары , 
Орталық , Батыс және Оңтүстік Қазақстанға дейін таралып , Қазақстанның барлық 
аудандарын камтыды . Кейбір наразы болган казак рулары , әсіресе жаппас руының 
өкілдері Кенесарының көтерілісіне қосылды . Талантты қолбасшы Кенесары 
Қасымұлы әскери тәртіпке бағынған , 20 мын жауынгерден құралған мықты әскердi 
калыптастырды . Кенесары жі гiттеріне тек қолдау көрсетумен болды . 
: 1844 жылдың 17 шілдесiнде сұлтан Жантөрин мен полковник Дуниковский 
басшылығымен орыс әскерлерінің жеке отрядымен шайқасты . Кенесары орыс 
әскерімен шешуші шайкасты болдырмау үшін қарсыластарын әбден кажытып жіберуді 
мақсат етті және ол өзін шебер колбасшы әрі мыкты стратег ретінде көрсетті . 1844 ж . 
20 маусымнан 21 маусымға қараған түні Кенесарының негiзгi әскери кү ші Жантөрин 
әскери отрядтарын қоршап , карсыластарына соккы берді Кескілескен ұрыста 
карсыластардың әскері түгелдей қырылды . Шайқас аланында 44 сұлтан каза болды . 
Шайқас аланы жакын калса да айналасын қырып - жойып жіберуден сақтанған 
Дуниковский отряды сұлтандарға қол ұшын беруден сескенді . 44 сұлтанның өлімі 
орынборлық және батыссiбiр лік губернаторлардың ызасын келтірді . 
1845 жылы жазда патша үкіметі Кенесары жеріне көшпенділердің ор тасынан , бiрi 
Ырғыз , екіншісі Торғай өзені бойынан екi бекiнiс тұрғызуды жүктейді . Алғашқысы , 
Орал , екіншісі Орынбор деп аталынды . Көтеріліске катысушы казактардың көшпенді 
орталығында бекіністердің салынуы бұл аудандарда козғалысты жалғастыруға кедергі 
келтірді . Патша үкіметі қазақ көшпенділеріне енді күнде шабуыл ұйымдастырып 
отырды . Сол себептен де Кенесары Қасымұлы қазақтардың ұлт азаттық қозғалысының 
орталығын Ұлы жүз территориясына қарай ауыстырды . 
: Кенесарының Орталық Қазақстан даласынан көшуі қазақтар үшін ауыр соккы болды . 
Кенесары ауылымен бірге Торғай ауданынан Жетісу мен Сырдарияға қарай көшеді . 
Бұл жерде ол Ұлы жүз қазақтарының басын бірік тiрiп , Қоқан хандығы мен патшалық 
Ресейге қарсь кыргыздармен одақтасу ды колға алады . Сонымен қатар бұл кезеңде 
достык карым - қатынаста болған Қытайға арқа сүйейді . Кенесары өзінің уәкілін 
қытайлык билеушi лермен келіссөз жүргізуге Құлжаға жібереді . 
: Қырғыз манаптарымен күрес . 1847 жылы көктемде Кенесары Пішпек уезiндегi 
кыргыз манаптарына қарай бағыт алды . Жеке қырғыз жасақтарын кадағалай жүріп , 
Кенесары Үлкен Тоқмаққа дейін жетті ( қазіргі Фрунзе каласына жақын аймак ) және 
өз жасағымен Майтөбе жеріндегі Шу өзенінің оң жағалауына орналасты ( Үлкен 
Токмак мекенінен 6 шақырым жерде ) . Майтөбе нің солтүстік - шығысын « Қасиетті 
сокпак » атанған Кекілік тауының сілемі жалғастырып жатты . Осы тауда 
Кенесарының ең соңғы шайқасы болып оти . Кенесары жасағына таулы аймақта соғыс 
жүргізу , бір адамға арналған жолдар мен тік жартастардан өту қиынға соқты . Қырғыз 
манаптары ыңғайлы және стратегиялық тиімді тау жартастарын ертерек тандап алған 
еді 
Төрт күндей Кенесары жасағы сусыз тағамсыз шайқас жүргiзедi . Кенесары шақырған 
әскери кеңес келесi күн ге дейiн жағдайдын калыпка келетінімен үміттендіреді . Түнде 
әскердің тұрақты емес бөлiгi әскер катарынан қашып кетсе , дулат руынан Сыпатай 
мен Рүстем билер бастаған әскердің калган тобы көтерілісті өзгертіп , жау жағына 

өтеді . Кенесары мен Наурызбай өздеріне шынайы берілген әскерлерімен кажымай 
күрес жүргізу арқылы жол табуға шешім қабылдады . Наурызбай батыр өз жасағымен 
бірге қырғыз манаптарымен күшi тең емес ұрыста жау колынан қаза тапты . Кенесары 
тұтқынға түсіп , азапталып өлтірілді 2. Қыр ғыз манаптарының қолына мыңға жуық 
сарбаз тұтқынға түсіп , ел естімеген катыгездікпен өлтiрiледi43 
Кенесары қозғалысының жеңілу себептері . 1837-1847 жылдардағы қазақтардың ұлт - 
азаттық қозғалысы жеңіліс тапты . Патша үкіметі , қоқандық хан мен кыргыз 
манаптары қарулы күшінің басым түсуi қозғалыс бағытын шешіп отырды . Жеңiлiстiң 
орын алуына патша үкіметі тұтандырған және жасанды колдау көрсетіп отырған 
жекелеген қазақтар арасындағы алауыз дык әсер етті . 
Зор залал тигізгендер қатарында патшалық Ресейге қызмет еткен сұл тандар тарапынан 
болды . Қазақтар арасында үгіт - насихат жүргізіп , қозға лысты басу үшін белсенділік 
танытты . Кенесары колынын астына бірігулері тиімді болмаған ірі билердің қатары да 
ұлт азаттық қозғалыска кері әсерін тигізіп отырды . Орталықтанған мемлекеттің 
нығаюынан қауіптенген билер өз мансаптары мен рулык би ліктерінен айырылып 
каламыз деп корыкты . Сұлтандардын коластындағы ауылдарды шайқас кезінде кырып 
жойғанын негізге алып казактарды үрей лендірген олар Кенесарыға қарсы үгіт - 
насихат жүргізіп отырды . Мұндай жағдай Кенесары мен кыргыз манаптары 
арасындағы шайкаста да кай таланды . Олар Кенесарыға қарсы қырғыз халкын айдап 
салып отырды . Әйтсе 
Әйтсе де қазақтарды отарлық езгіден азат етуге бағытталған Кенесары козгалысы 
патшалық үкіметтің Қазақстанды отарлау үрдісінін он жылға ток татып коюына үлкен 
әсер етті . Патшалық үкіметке қарсы қарулы қақтығысқа үш жүз қазақтары мен 10 
жылға созылған бүкіл ұлттың қозғалысы қазақтардың карсылық көрсету барысында 
еркіндікті сүйгіш халық екендігін айқындады . Қазақ халқының ортасында ұмыт 
болған есімдерді қайта оралтқан тұста Абылай ханнын немересі , қазақ жүздерінің 
соңғы ханы Кенесары Қасымұлының есiмi де халқымен қайта қауышты . 
39. 
XIX ғасырдың 40-60 жылдары Ресей билігінің Орта Азиядағы саясаты . XIX 
ғасырдың 40-60 жылдары ресейлік биліктін ортаазия лык саясаты ағылшын - орыс 
қарым - қатынастарына тікелей байланыс ты болды . Ұлыбританиянын Орта Азияға 
қатысты іс - әрекеті Ресейдің ортаазиялык саясатын белсенді түрде жүргiзуiне және 
Орта Азияны ко сып алуындағы саяси себептердің басым болуына үлкен рөл атқарды . 
Ұлыбританияның Үндістанды жаулап алуының және Орта Шығыс пен Орта Азиядағы 
әрекеттерін белсенді түрде жүргізуіне байланысты ағыл шын - орыс бәсекелестігі 
күшейе түсті . Патша үкіметі өзінің ұстанымын сақтауға және Ұлыбританиянын 
экономикалык және саяси ыкпалының кеңеюіне кедергі келтіруге тырысты . 1830-1840 
ж . П.И. Демезон мен И.В. Виткевичтін дипломатиялык миссиялары , сондай - ақ Е.П. 
Ковалев ский мен А.Р. Гернгостың Бұхар хандығына , П. Никифоровтың және Г.И. 
Данилевскийдің Хиуа хандығына елшілігі , Н.Г. Потаниннің қазақ даласы арқылы 
Қоқан хандығына саяхаты жузеге асты 
1833 ж . жазда Орынбор өлкесінің губернаторы болып В.А. Перовский тағайындалады , 
ол өзінің алдына екi мiндет кояды : бағынбаған қазақтарды бағындыру және орыс 

әскерлерін Орта Азия хандықтарының шекарасына жакындату . Осы міндеттерді 
жүзеге асыру үшін Сырдарияның төменгі ағысы бойына жаңа әскери шептер салу 
керек болды , бұл жагдай олармен шектесетін қазақтардың наразылығын туындатты . 
Кейбір қазақ рулары ның Орта Азия хандықтарына көшкісі келгендігі де жағдайды 
шиеленісті ре түсті . В.А. Перовский бұл үдерісті тоқтатуға тырысты . 1836-1839 жыл 
дары қазақтарды басу үшін бірнеше жазалау экспедициялары жіберілді . Әрі карай 
әскери - саяси экспансияны жүзеге асыру колға алынады , нәти жесінде Хиуа 
экспедициясы құрылады . Жасалған жорыктын ресми себебі -Хиуаның … 
1840 жылдын акпанына дейін созылған Орынбор өлкесінің әскери гу бернаторы В.А. 
Перовскийдің басшылығымен жасалған жорық толық дайындалмаған болып шықты . 
1839 ж . көктемде екі бекіністі ( біреуі Ембі өзеніндегі , екіншісі Ақбұлақ жеріндегі ) 
нығайту үшін қазақ даласына екі отряд жіберілді және осында Орынбордан отын мен 
мал , жем - шөп жә не азык - түлiк алып келінген еді . Орынборда құрған 
экспедициялык отряд 5000 адамнан тұрды , қатты аяздан түйелер кырылып , көптеген 
адамдар үсiкке шалынды . Азық - түлік пен отын таусылғаннан кейiн ақпанның 
ортасында отряд Ембі бекiнiсiне , кейіннен Орынборга оралды . Осы жорык тың 
нәтижесінде орыс тұтқындары босатылып , Хиуа елшілігі Санкт - Пе тербургке 
жiберiлдi . Осыдан кейін Ресейдің аймаққа ішкерілей енуі үшін әскери стратегиялык 
плацдармды құру арқылы нақты жоспарланган жо рык жасау кажеттігі белгілі болды . 
Осыдан кейін Сырдария шебін құрған Сырдарияның төменгі ағысында бірнеше бекініс 
салынады . Оған Арал бе кінісі , Қазалы , Қармақшы , Перовск форты , кейіннен Жөлек 
, Жаңақорған , Түркістан кірді . Сырдария шебін құру арқылы келесідей мiндеттер 
қойыл ды : Кокан және Хиуа хандықтарының шекарасымен Сырдарияның төмен о 
тираждауға тыйым салынады ағысындағы әскери күштерді нығайту , осы аймақтын 
экономикасын зерттеу . Патша әкiмшiлiгi казак және орыс шаруа коныстарын көбейту 
арқылы Сырдария казак әскерін құруды жоспарлады . Осы мақсатпен 1841 ж . бас 
штабтың капитаны Никифоровтың басшылығымен орыс ел шілігі жіберілді . 
Елшіліктің мақсаты Сырдариядан солтүстікке қарайтын барлық жерді және ішінара 
Каспийдің шығыс жағалауындағы жерлерді Ресейдің меншігі ретінде Хиуаның 
мойындауына кол жеткізу , сондай - ак сауда катынастары үшін қолайлы жағдай 
орнату болды . Никифоровтын Хиуа ханы Аллақұлмен жүргізген келіссөздері 
ешкандай нәтиже берме ді , Хиуа тарапынан жасалған тонаушылық жорықтар кейін де 
жалғасын тапты . XIX ғасырдың екінші жартысынан патшалық Ресей Орта Азияға 
iшкерiлей енуiн жалғастырды . 1847 ж . орыс әскерлері Сырдарияның сағасын басып 
алып , Райым бекінісін , ал 1848 ж . Казалы фортын салды . Осы уақытта Арал теңiзiн 
зерттеу басталады . А.И. Бутаковтың басшылы ғымен құрылған ( 1848-1849 ж . ) 
экспедиция осы аймакты болашакта эс кери және кеме жүргізу ісін дамыту бойынша 
зерттеді . Кейіннен Ресей мемлекетi жалпы мiндеттi - Орталық Азия мемлекеттерінің 
саяси және 
1860 ж . полковник Циммерманның басшылығымен жасак құрылып , ол Пішпек және 
Токмак атты кокан бекіністерін талқандайды . Қоқан ханды ғы қасиетті соғыс ( газауат 
) жариялап , 1860 жылдың қазанында олардың әскері ( 20000 адам ) Ұзынағаш 
бекінісінде жиналды . Онда қоқандықтарды полковник Колпаковский женеді . 
Ұзынағаш шайқасынан кейiн полковник М.Г. Черняевтің басшылығындағы жасак 
Кастек асуынан өтіп , Токмакты басып алады . Орынбордан Сырдарияның төменгі 

ағысы бойымен , ал Батыс Сібірден Алатау бойымен бекіністерді салу арқылы орыс 
шекарасы біртіндеп тұйықтала түсті . Бірақ 650 шақырымға жуык үлкен кеңістік сол 
кезде әлi бос болды және казак даласына жорык жасау үшін какпа ретiнде қызмет етті . 
Осыған байланысты 1864 ж . екі отряд - бірі Орын 
Батыс Сібір жасағы 1864 ж . 5 маусымда Вер ныйдан шығып , Әулиеата бекінісін 
батыл шабуылмен басып алды , ал полковник Верёвкин бастаған 1200 адамнан 
құрылған орынборлык отряд Форт - Перовскіден Түркістанға қарай жүрді , 
Түркістанды ор қазу арқылы 12 маусымда басып алады . 
40
Ресей империясының 1867-1868 жж. Қазақстандағы реформаларының мазмұнын 
талдап және олардың негізгі нәтижелерін көрсетіңіз. 
Қазақстандағы 1867-1868 жылдардағы реформа патшалық Ресейдің отаршылдық 
саясатының маңызды бөлігінің бірі. Себебі, ол әкімшілік құрылыс, жер қатынастары, 
сот құрылысы, халыққа білім беру, дін мәселесі сияқты қазақ қоғамының шешуші 
салаларының бәрін қамтыған күрделі реформа болған еді. 
Қазақстанға әкімшілік басқару жүйесін енгізуді көздеген Патша үкіметінің алдына 
қойған басты мақсаты аймақтағы отаршылдық саясатын күшейту болған еді. Осыған 
орай, 1867 жылы 11 шілдеде патша жарлығымен империя құрамында Түркістан 
генерал-губернаторлығы құрылса, ал 1868 жылы Орынбор және Батыс Сібір генерал-
губернаторлықтары құрылды. Реформаның ең басты және негізгі міндеті – "қазақ 
даласын Ресейдің басқа бөліктерімен бірте-бірте қосып жіберу" еді. Сөйтіп, жергілікті 
бай-мапатарды биліктен ысырып тастап, ру басшыларын әлсіретіп, ойға алған іс-
шараларды оңтайлы жолмен оңай әрі тез жүзеге асырып отыру еді. Жалпы алғанда, 
реформалар Патшалық үкіметтің қазақ даласының жергілікті тұрғындарын және 
аймақтық табиғат байлықтарын еркін пайдалану үшін жасалған еді. 
1867-1868 жж. реформа арқылы патша өкіметі қазақ даласын толық отарлауға тырысып 
бақты. Сондықтан да Қазақстан аумағы облыстарға бөлініп, ал облыстар әкімшілік 
орталықтарына, қазақ даласымен байланыссыз жататын әр түрлі генерал-
губернаторлықтарға бөлшектенеді. 
Мысалы, Торғай мен Орал облыстары – Орынбор; Ақмола және Семей облыстары – 
Батыс Сібір; Жетісу мен Сырдария – Түркістан генерал-губернаторлықтарының 
құрамына кірді. Бұрынғы ішкі Бөкей хандығының аумағы уақытша Торғай облыстық 
басқармасына бағынышты болып қалғанымен, ол ұзаққа созылмай, 1872 жылдан 
бастап Астрахань губерниясының құрамына кірді. Ал Маңғыстау аумағы 1870 ж. 
қазақтардың көтерілісіне байланысты Кавказ әскери округының билігіне өтті. 
Бұл тұстағы генерал-губернаторлардың билік шараларын іске асыратын басқару жүйесі 
облыстық басқармалар, уездік басқармалар және жергілікті басқармалар болып үш 
бөлікке бөлінді. Облыстық әкімшіліктің басқарма басшылығында әскери және 

азаматтық билік ететін әскери-губернатор тұрды. 1868 ж. Ереженің 22-23-бабында дала 
облыстарының әскери-губернаторлары облыстардағы әскери қолбасшыларға 
теңестірілетіні көрсетілген және де олар өз облыстарының аумағындағы орналасқан 
казак әскерлерінің тағайындалған атамандары болып есептелді. 
Облыстар өз кезегінде уездерге бөлінді. Уездік басқарманың басшылығына орыс 
чиновниктерінің ішінен облыстық әскери-губернатордың ұсынысы бойынша генерал-
губернатор бекітетін уезд бастығы тағайындалды. Жаңа әкімшілік жүйе бойынша 
уездегі барлық билік жүйесі толығымен уезд бастығының қолына шоғырландырылды. 
Ереженің 42-65 баптары бойынша, уезд бастықтарына жергілікті басқару орындарына 
жүктелген міндеттердің орындалуын қадағалау, уезде тыныштық пен тәртіпті сақтау, 
алым-салықтың жиналуын бақылау және халықтың денсаулығын сақтау міндеттері 
жүктелді. Уезде орналасқан әскери бөлімшелер, мекемелер мен бекіністер уезд 
бастықтарына бағынышты болды. 
1867-1868 жж. реформа ел мен жерді басқарудағы патшалық үкіметтің алғашқы буыны 
болып табылатын жергілікті басқармаға көңіл бөлді. Әрбір уезд болыстарға, ал 
болыстар ауылдарға бөлінді. Е.Г.Федоров "Қазақстан – патша үкіметінің отары" атты 
еңбегінде: "Патшалық қазақ тұрғындарының орталықтарын әдейі бөлшектеді, барлық 
басқару жүйесін бөлшектеу арқылы қазақ халқының мәдени дамуын тежеп, халықты 
қараңғылықта ұстауды көздеді",- деп жазылған. 
Уездер территориялық белгі бойынша бір болысқа 1000-2000 киіз үй және бір ауылға 
100-ден 200-ге киіз үй кіретіндей болып есептелген болыстар мен ауылдарға бөлінді. 
Болыстар шаруашылық жағынан біріккен ауылдардан тұрды. Осыған байланысты жаңа 
жағдайда қазақтардың рулық қатынастар бойынша тарихи бөлінуі заңды түрде 
жойылды. Ру басында ақсақал тұрғанда, оның сөзі мен ісі билік күшке ие жағдайында 
патша үкіметінің дала тыныштығы үшін қорқуы заңды нәрсе болатын. 
1867 ж. Ереженің 85-бабына сәйкес болыстардың басында қазақтардан сайланған 
болыс басқарушылары, ал ауылдардың басында сол сияқты сайланатын старшиналар 
болды. Ережеде "болыстық және ауылдық старшиналарды халық сайлайды" деп нақты 
көрсетілген. Бір қарағанда сайлау демократиялық негізде жолға қойылған болып 
көрінуі мүмкін, бірақ іс жүзінде патша үкіметі сайлауды өз мақсатына орай жүргізіп 
отырды. Сайланған болыс басқарушыларын – облыстық әскери губернаторы, ал 
ауылдық старшиналарды уезд бастығы бекітетін еді. Отаршылар әкімшілігі ұсынылған 
кандидаттар көңілінен шықпаса бекітпей тастап, жаңа сайлау белгілеуі де мүмкін 
болатын. Болыс басқарушыларын сайлауға – уезд бастықтары, ал ауылдық 
старшиналарды сайлауға болыс басқарушылары міндетті түрде қатысатын. Болыс 
басқарушылары тікелей уезд бастығына бағынышты болды және оның барлық 
бұйрықтарын орындауға міндетті еді, ал ауыл старшиналары болыс басқарушысына 

тікелей бағынышты бола отырып, болыс басқарушысына жүктелетіндей міндеттерді 
орындады. 
Реформаларды жүзеге асыруда патша үкіметі саяси-экономикалық іс-шараларымен 
қатар өлкені мәдени және рухани жағынан да отарлауға басты назар аударған болатын. 
Халық ағарту ісі патшалықтың сыртқы саясатының үлкен де маңызды саласы болып 
табылатын. Бұл сала патша үкіметі отарлау саясатының өзекті құралы десе де болады. 
Бұл саясат Ресейдің қарамағындағы ұлттарды біртіндеп христиан дініне кіргізу арқылы 
орыстандырып, сөйтіп империяның тұтастығын арттыруға арналған еді. Осыған сай, 
1867-68 жж. реформада халық ағарту ісінде жүргізілетін шаралар жан-жақты 
қарастырылды. Сол құжаттар бойынша уездік қалаларда бастауыш мектептер ашу 
көзделген: "Дала тұрғындарына бастапқы білім беру үшін алғашқы кезде уездік 
басқарма орналасқан жердің бәрінде ұлт айырмашылығына қарамастан ортақ мектеп 
ашу керек". Осыны негізге ала отырып талай мектептер, гимназиялар ашылды. 
Елде орын алып жатқан территориялық-әкімшілік үрдістер Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық дамуына айтарлықтай өзгерістер әкеліп, отарлық саясаттың жаңа салық 
жүйесін енгізді. Қазақстанда отырықшылық пен жер шаруашылығының көлемінің 
ұлғайғандығына қарамастан салық төлеушілердің басым бөлігін көшпенділер құрады. 
Мәселен, 1880 жылы 90,5 % құраса, 1897 жылы 82,0 %-ға жетті. 
41.
Қазақстанның ХІХ ғасырдағы мәдениетінің даму ерекшеліктеріне түсінік беріңіз 
Жалпы мәдениет дегеніміз – адамның өз қолымен, ақыл-ойымен жасағандары және 
жасап жатқандарының бәрін түгел қамтитын сала болып есептеледі . XIX ғасырда 
қазақ мәдениеті жаң жақты дамыды мысалы ІX ғасырда қазақ әдебиеті ұлттық 
дарынды тұлғалардың көптігімен де, бір-біріне ұқсамайтын дара туындылардың сан 
қырлы сипатымен де ерекшеленді. Бұл дәуірде айтыс өнері дамып, даңқты ақындар 
Жанақ, Шөже, Орынбай, Түбек, Сүйінбай, Шернияз, Біржан, Бақтыбай, Жамбыл 
сияқты әйгілі ақындар қатары Сара, Ырысжан, Ұлбике, Тәрбие, Ақбала және басқалар 
сияқты ақын қыздардың есімдерімен толықты деуге болады. Түрі мен мазмұны 
жағынан айтыстар бір-біріне ұқсамайды. Олардың кейбіреулерінің негізгі мазмұнында 
халықтың өмірі, оның шаруашылық-тұрмыстық проблемалары, рулық қоғамдастықтың 
ерекшеліктері сөз болса, Біржан мен Сара айтысында қазақ әйелдеріне жеке бостандық 
беру мәселесі көтеріледі. Мұндай айтыстармен қатар бірін-бірі қалжыңмен қағыту, 
танысу, амандасу, көңіл көтеретін әзіл-оспаққа құрылған айтыс түрлері де аз 
кездеспейді. 
Осы кезеңнің музыкалық мәдениетінде Махамбет Өтемісұлы (1804-1846) өзіндік 
даралығымен көрінді. Ол 1836-1838 жылдардағы Исатай Тайманұлы бастаған 
шаруалар көтерілісінің белсенді қатысушысы ғана емес, көтерілістің “жаны” мен 
“жылнамашысы” болды. Оның “Исатай көтерілісі”, “Исатайдың өлердегі сөзі” сияқты 
шығармалары көтерілісті жан-жақты сипаттады. 

Сол сияқты Шернияз Жарылғапұлы (1817-1881) Кіші жүз қазақтарының 
отаршылдыққа қарсы ұлт-азаттық күресінің жыршысы және ту көтерушісі болды. 
Жалынды жырларымен халықты күреске үндеді. 
XІX екінші жартысында Қазақстандағы музыка өнерінің дамуына Құрманғазы 
Сағырбайұлы, Дәулеткерей Шығайұлы, Тәттімбет Қазанғапұлы, Ықылас Дүкенұлы 
сияқты композитор-музыканттар үлкен үлес қосты. Домбыра, қобыз, сыбызғы сияқты 
музыкалық аспаптар арқылы түрлі эпостарды, тарихи дастандарды, аңыз-әңгіме мен 
жырларды орындап отырды. Аталған композиторлардың дүниетанымы тарихи тұрғыда 
шектеулі бола тұрса да, олардың шығармаларында әлеуметтік қайшылықтар
бейнеленді. Біржан Қожақұлы, Мұхит Мералиев, Ақансері Қорамсаұлы, Жаяу Мұса 
Байжанұлы, Құлтума Сармұратұлы сияқты және тағы басқа көптеген ақын, әнші, 
композиторлардың шығармашылық және орындаушылық шеберлігі арқасында қазақ 
ән мәдениетінің классикалық үлгілері дамып, жоғары дәрежеге көтерілді. 
XIX ғасырдың екінші жартысында, әсіресе реформадан кейінгі дәуірде Қазақстанның 
мәдениеті мен қоғамдық ойының дамуында ғылыми қоғамдар мен мәдени-ағарту 
мекемелері үлкен рөл атқарды. Осында қүрылған біршама ірі ғылыми қоғам — 1868 
жылы шаңырақ көтерген Географиялық қоғамның Орынбор бөлімі. Оның толық 
мүшелігіне облыстың көрнекті шенеуінктері, сондай-ақ атақты сұлтандар тартылды. 
Қазақстанның мәдениетін дамытуда қалалар үлкен рөл атқарды, олар тек өнеркәсіп 
орталықтары ғана болған жоқ. Өскемен, Семей, Верный, Орал, Ақмола, Петропавл 
секілді қалаларда жұмысшылардың, сонымен бірге интеллигегатердің, мұғалімдер, 
дәрігерлер, ұсақ қызметшілердің саны өсті. Өлкенің экономикалық-саяси, мәдени 
өмірінде қала біртіндеп жетекші рөл атқара бастады, мұнда газеттер, журналдар 
шығарылды, оқу орындары ашылды. 
Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов (1835-1865) — аса көрнекті демократ, қазақтың 
тұңғыш ғалымы. Ол еліміздің мәдениеті мен қоғамдық ой-пікірінің тарихында құрметті 
орын алды. Шоқан өзінің бүкіл өмірін феодалдық езгіге, артта қалушылыққа, 
кертартпалыққа, діншілдік, шағыстыру мен надандыққа қарсы күреске арнады. Оның 
Дүниетанымының қалыптасуына орыс интеллигенциясының өкілдері — жазушы Ф. М. 
Достоевский, революционер С. Ф. Дуров, белгілі географ Семенов-Тянь-Шанский, 
Сібір кадет корпусында оқып жүрген кезінде оған сонда орыс әдебиетінен дәріс берген 
әдебиетші, ориенталшы Н. Ф. Костылецкий (1818-1867) үлкен әсер етті. 
1853 жылы кадет корпусын бітіргеннен кейін Шоқан бірден қоғамдық және әдеби 
қызметке араласып кетті. 1855 жылы ол генерал Г. X. Гасфорттың сапарына қатысып, 
Орталық Қазақстан, Жетісу және Тарбағатай жерлеріне ұзақ саяхат жасайды. Оның бұл 
сапары қазақ халқының тарихы мен тұрмысын ғылыми тұрғыдан терең зерттеуіне негіз 
болды, 
42.
ХVІІІ–ХХ ғ. басындағы Қазақстан мәдениетінің ерекшеліктерін сипаттаңыз. 
Қазақ мәдениетінің тарихында 18 ғасыр ерекше орын алады. Халық ауыз әдебиеті 
шығармашылығының өкілдерінің бірі – Ақтамберді жырау шығармаларын Қаракерей 
Қабанбайға, Қанжығалы Бөгенбайға арнаған. Тәтіқара ақын шығармаларында шақшақ 

руынан Жәнібек, дулат руынан Бөкей мен Сағыр, Дербісәлі, уақ руынан Баян, Бөгенбай 
ерліктерін шабытпен жырлады. Сонымен бірге Абылайдың керемет қасиеттерін 
жырлаған. Үмбетей жырау Абақкерей руының батыры Жауғашарға, Бекболат биге 
арнап жыр шығарған. Бөгенбай батырға арналған жоқтауында Абылайдың өмірін, 
қызметін, көрнекті қолбасшы Бөгенбайды мақтан етті. Бұқар жырау өмірінің соңғы 
жылдары Абылайдың кеңесшісі болған. Жанақ ақынның шығармашылығының ең 
басты жетістігі “Қозы Көрпеш-Баян сұлу” поэмасының ерекше бір нұсқасын таратуы. 
XIX ғасырдың екінші жартысында, әсіресе реформадан кейінгі дәуірде Қазақстанның 
мәдениеті мен қоғамдық ойының дамуында ғылыми қоғамдар мен мәдени-ағарту 
мекемелері үлкен рөл атқарды. Осында қүрылған біршама ірі ғылыми қоғам — 1868 
жылы шаңырақ көтерген Географиялық қоғамның Орынбор бөлімі. Оның толық 
мүшелігіне облыстың көрнекті шенеуінктері, сондай-ақ атақты сұлтандар тартылды. 
XIX ғасырдың аяғынан бастап облыс орталықтарында және көптеген ояздық қаталарда 
халық-ағарту мәселелерімен шұғылданатын қоғамдар құрылып жатты. 
Кітапханаларды, оқу үйлерін, халық үйлері мен музейлерді ұйымдастырудың үлкен 
маңызы болды. 1883 жылы Семей қаласындағы қоғамдық кітапханаға Абай Құнанбаев 
жиі-жиі келіп, орыс әдебиеті классиктерінің, оның ішінде А.С.Пушкнннің 
шығармаларын алып оқыды. 
Қазақтың XX ғасырдағы мәдениеті. Абайдан басталған қазақ мәдениетіндегі тың сарын 
XX ғасырдың бас кезінде ары қарай жалғасты. Қазақ мәдениеті XX ғасырды әрі 
үмітпен, әрі түңілумен қарсы алды. Дүниежүзілік техникалық және демократиялық 
прогресс Азия орталығына да жете бастады. Ұлттық идея темір тордағы халықты 
толғандырып, оны азаттық үшін күресуге ұмтылдырды. Әрине, ұлт-азаттық күреске 
бүкіл Ресей империясын қамтыған революциялық және реформалық қозғалыстар да 
әсерін тигізді. Алайда Қазақстандағы толқулар тек орыс революционерлерінің 
ықпалымен болды деу жаңсақ пікір. Бірде-бір ресейлік саяси ұйым мен белгілі 
қайраткерлер империяны таратып, басқа ұлттарға азаттық әперу туралы мәселе 
көтермеді. Социал-демократтардың өздері Шығыс халықтарының оянуына 
панисламизм, пантюркизм айдарын тағып, күдіктене қарады. Мәселе, сонымен бірге 
Ресейдің халықтары әр түрлі өркениеттерге жататындығында. Батыс христиандарына 
жақын эстондар мен араб-парсы әлеміне түбірлес өзбек, қазақтардың арасында ортақ 
мәдени негіз тым аз еді. Өзіне туысқан халықтардағы сияқты Қазақстандағы мәдени 
қайтадан жаңғыру орыс экспансиясына қарсы шығудан басталды. XX ғасырдың 
басында қазақтан шыққан алғашқы саяси қайраткерлердің бірі Міржақып Дулатов 
қазақ халқының манифесі — «Оян, қазақ!» өлеңін жариялады. Ол түңғыш рет халықты 
ашық күреске шақырған ұран тастады: «Қазақстаннан болған социал-демократтарға бір 
ауыз сөз айтамын: Еуропаның пролетариясы үшін қанды жас төгуіңіз пайдалы, бірақ өз 
халқыңыз қазаққа артық назар салыңыз, орыстың қара халқының күнелтуі ауыр, сонда 
да алды ашық. Қазақ халқы алты миллиондық бір ұлы тайпа бола тұрып, басқа халыққа 
қарағанда жәрдемсіз азып-тозып кетер». (Оян, қазақ! 10-бет). Міржақып саяси 
мәселелермен қоса өз шығармасында қазақ мәдениетін тұйықтан шығаратын жолдар 
іздейді. Ең алдымен мәдени тоқыраудың себебін М. Дулатов бодандықтан көреді.[1] 
Екі ғасырдың арасында қазақ мәдениетінде пайда болған бір құбылыс кейін өріс алған 

маргиналдықтың көбеюі. Бұл жерде әңгіме ұлттық мәдениеттен алыстап, үстемдік етіп 
отырған жат өркениетке қызмет еткендер туралы болып тұр. Болыстар мен тілмаштар, 
әкімшіліктің маңайындағы неше түрлі пысықтар көптеген жағдайларда «мәңгүрттік» 
қасиеттерге ие болып, ұлттық мәдениеттен қол үзе бастады. 
43) 
Қазақтың ғұламалары мен ойшылдарының еңбектерін талдап 
көрсетіңіз(Ш.Уәлиханов,Ы.Алтынсарин,А.Құнанбайұлы) 
Шоқан Уәлиханов 
Шоқан 1855 жылы Орталық Қазақстанды, Жетісу мен Тарбағатайды аралайды. Қазақ 
халқының тарихы мен әдет-ғұрпы, діни ұғымдары жайында жинаған материалдарының 
негізінде «Тәңірі (Құдай)», «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы» деген еңбектер 
жазған. Шоқан 1856 жылы қырғыз елін зерттеу экспедициясына қатысып, қырғыздар 
мен Ұлы жүз қазақтарының тарихы, этнографиясы жайлы материалдар жинайды, ауыз 
әдебиетінің нұсқаларын жазып алады. Бұдан кейін Құлжа қаласында болып, Жоңғария 
тарихымен танысады. Осы сапардағы материалдары бойынша «Жоңғария очерктері», 
«Қырғыздар туралы жазбалар», «Қазақтың халық поэзиясының түрлері», «Ыстықкөл 
сапарының күнделіктері», «Қытай империясының батыс провинциясы және Құлжа 
қаласы» атты еңбектер жазған. Бұл еңбектерді орыс ғалымдары аса жоғары бағалаған. 
1857 жылы небәрі жиырма екі жасында әйгілі саяхатшы П.П. Семенов-Тяншанскийдің 
ұсынуымен Орыс географиялық қоғамының толық мүшелігіне сайланады. 1858-1859 
жылдары Шоқан өзінің Қашқарияға әйгілі саяхатын жасайды. Ресей тарапынан да 
зерттелмеген таныс емес беймәлім өлкенің тілі, тарихы, мәдениеті, этнографиясы, 
жағырапиясы жайлы Шоқан жинаған мәліметтер бүкіл әлемдік ғылым саласына 
қосылған үлкен үлес болатын. Шоқан 1863-1864 жылдары Омбыға барып, Сібір 
қазақтары үшін жасалып жатқан сот реформасын дайындау ісіне қатысып, «Сот 
реформасы туралы жазбалар» атты өзінің атақты еңбегін жазған. 
Ш. Уәлиханов өз заманындағы білімдар ғалым, ізденімпаз саяхатшы болумен қатар, 
туған елінің әдебиетін, мәдениетін тұңғыш зерттеуші де болған. Шоқан қазақ 
халқының ақындық қабілетін «Түркі тектес халықтардың ішінде поэтикалық қабілеті 
жағынан қазақ бірінші орын алады, қазақтар жаратылысынан өлеңші және ақын», – аса 
жоғары бағалаған. Қазақ халқының ауыз әдебиеті мұраларын жинай, зерттей жүріп, 
Шоқан оларды славян халықтарының ауыз әдебиетімен салыстыра келе: «Көп 
уақыттан бері қазақтың ертегілерін, мифтерін, эпикалық жырлары мен аңыздарын 
жинаумен шұғылдана жүріп, мен олардың Еуропа халықтарындағы, әсіресе, 
славяндардағы осы тектес шығармалармен бір сарындастығына қайран қалдым», – деп 
жазады «Жоңғария очерктері» деген еңбегінде. Шоқанның «Оңтүстік Сібір руларының 
тарихы туралы ескертпелер» деген еңбегінде ел арасындағы аңыз-ертегілер туралы 
айтылған. 
Шоқан тарихи маңызы бар шығармаларға көп көңіл бөлген. Қырғыз халқының 
«Манас» жырын бірінші баспаға ұсынған да, оны орыс достарына таныстырған да – 
Шоқан Уәлиханов. Ш.Уәлиханов: «Манасты» даланың «Иллиадасы», «Семетейді» 
қырғыздың «Одиссеясы», – деп бағалаған. 

Шоқан Уәлиханов әдебиет теориясының да кейбір мәселелерімен шұғылданған. Қазақ 
өлеңдерін: жыр, жоқтау, қара өлең, қайым өлең, өлеңдеп беске бөлген. 
Шоқанның қазасына байланысты Н.И. Веселовский: «Шоқан Уәлиханов шығыстану 
әлеміне құйрықты жұлдыздай жарқ етіп шыға келгенде, орыстың шығысты зерттеуші 
ғалымдары оны ерекше құбылыс деп түгел мойындады. Бірақ Шоқанның мезгілсіз 
өлімі біздің бұл үмітімізді үзіп кетті», деп жазған. Шоқан Уәлиханов туралы С. 
Бегалиннің «Шоқан асулары» повесі, С. Мұқановтың «Аққан жұлдыз» романы мен 
«Шоқан Уәлиханов» пьесасы бар. 
Ыбырай Алтынсарин 
Ы.Алтынсариннің оқу-ағарту саласында жазған еңбектері бүгінгі күні халқымыздың 
ұлттық-рухани қазынасына, мәдениеті мен тарихының алтын қорына айналған 
қазақтың сарқылмас мәдени мұрасы болып отыр. Оны зерттей беру, жаңаша пайдалану 
— болашақ ұрпақтың міндеті.
Қазақ хрестоматиясы» негізінен Ыбырайдың төл шығармаларынан «құралып», педагог 
Ыбырай - ақын Ыбырайға, жазушы Ыбырайға айналып қана қоймай, сыншы-ғалым 
ретінде бой көрсетті. Өзінің төл шығармаларын, ауыз әдебиеті үлгілері мен 
аудармаларды белгілі жүйемен орналастыра білген Ыбырай сыншылық ой мен 
оқымыстылықтан кенде емес. Міне, осы қасиеттер «Қазақ хрестоматиясын» 
әдебиеттану ғылымының сонау XIX ғасырдағы үлкен көрінісі етті»
Ыбырай - тарихи әңгіме жазған тұңғыш қазақ жазушысы («Жәнібек батыр»). Ыбырай - 
білікті заңгер. Ыбырай - қазақтың алғашқы этнографтарының бірі, ғалым. «Орынбор 
ведомствосы қазақтарының өлген адамды жерлеу және оған ас беру дәстүрінің очеркі», 
«Орынбор ведомствосы қазақтарының өлген адамды жерлеу және той жасау дәстүрінің 
очеркі», «Орынбор ведомствосы қазақтарының құда түсу, қыз ұзату және той жасау 
дәстүрінің очеркі» т.б.). Ыбырай Алтынсарин алғашқы публицистердің бірі. 
«Оренбургский листок» газетіне мақалалары жарияланып тұрған. Сондай-ақ ұлы 
ағартушының «Қазақ хрестоматиясы» оқулық болуымен қатар, публицистика әрі 
көркем әдебиет үлгілері, әрі танымдық-тағылымдық мәні зор еңбек. Ыбырайдың 
«Қыпшақ Сейітқұлы» - очерк. Өйткені Сейітқұл Маманұлы өмірде болған адам. Ол 
1770 жылы туып, 1830 жылы дүниеден өткен. әлі күнге дейін сол Қостанай облысының 
Жанкелдин ауданындағы Қабырға өзені бойында өмір сүріп жатыр, Ыбырай «Малды 
пайдаға жарату», «Дүние қалай етсең табылады», «Білгеннің пайдасы», «Мұжық пен 
жасауыл», «Петр патшаның тергелгені», «Жомарт», «Сараңдық пен жинақылық» атты 
әңгімелерінде әр нәрсені қажетіне қарай үнемдеп, жұмсау (экономика) мен кәсіпкерлік 
жайында ой толғайды. Еңбек етуге үндеп, кәсіптік білім алуға шақырады. Үгіт-насихат 
жұмыстарын жүргізіп қана қоймай, Орынбор, Торғай қалаларында ер балаларға 
арналған ағаш ұсталығын, қыз балаларға арналған киім тігу үлгілерін үйрететін 
қолөнер училищелерін және ауылшаруашылық мектептерін, олардың жанынан монша 
салып, кітапханалар ашуы патриоттық іс еді. Жоғарыда айтылған «Қыпшақ Сейітқұл» 
очеркіндегі Сейітқұл - қазақ топырағынан шыққан тұңғыш кәсіпкер. Кәсіпкерлік, 
кәсіпкер жайында тұңғыш очерк жазған кісі де - Ы. Алтынсарин деуімізге негіз бар.

Ыбырай - қазақша газет шығаруды ойлаған тұңғыш адам. Ы. Алтынсарин ұлттық газет 
шығаруды ойлап 1879 жылы жергілікті патша әкімшілік орындарының алдына ұсыныс 
хат жазады. Тіпті болашақ газеттің атын «Қазақ газеті» деп қойып, макетін жасап, 
45х35 формат көлемінде сегіз бет болып шығатынына дейін көрсетеді. Басылымның 
алғашқы төрт беті қазақ тілінде, кейінгі төрт беті алдыңғы төрт беттің аудармасы 
ретінде орыс тілінде жарық көруі керектігін айтқан. Алайда, патша әкімшілігі бұл 
газетті шығаруға рұқсат бермеген.
Бір Құдайға сыйынып,
Кел, балалар, оқылық!
Оқығанды көңілге
Ықыласпен тоқылық! деп бүкіл қазақ даласына жар салып, оқуға шақырып, ғылым- 
білімнің мәнін алғашқылардың бірі болып тәптіштей түсіндіріп берген де Ыбырай 
Алтынсарин. Балаларға арналған осы үгіт- насихатқа, жастарға деген махаббатқа, 
сенімге толы, балалар ұғымына лайықталып түсінікті таза қазақ тілінде жазылған өлең 
1876 жылы 2 желтоқсанда Торғай қаласында жазылыпты. Содан бері қаншама жыл 
өтсе де әлі күнге мән-мазмұнын жоймай, балалар жүрегінен орын алып, қоғамға 
қызмет етіп келеді. Осы өлең туған күннің ертеңінде Н.И.Ильминскийге қазақтың 
табиғи тілін бұзатын татаризмге қарсылығын білдіріп: «Татар тілінде жазылған 
кітаптардан құтылу үшін, қазақ тілінде оқуға арналған бастауыш кітабымды кеше ғана 
бастадым» [Алтынсарин Ы. Таза бұлақ. Н.И.Ильминскийге». - Алматы: Жазушы, 1988. 
-210 б.]. «…екіншіден, қазақтың жазба тілінде татар тілі орынсыз етек алуына жол 
бермеу үшін (бұл - қазақты татарландырудың ең сенімді тәсілдерінің бірі ғой), мен 
соңғы кезде Мұхамбет шариғатын үйрене бастап, осыған қоса жіберіліп отырған оқу 
құралын құрастыруға кірістім» [Сонда 244 б.].- деп жазды. Ыбырай мектеп ашқан 
тұста іс қағаздары татар тілінде жүргізіліп, ауыл молдаларының бәрі дерлік татарлар 
болды. Қазаннан, Уфадан шыққан кітаптардың дені де осы тілде жазылды. Ыбырай 
оқыған Орынбор шекаралық комиссиясының жанынан ашылған мектепте де татар тілі 
оқытылды. Бұл өкіметтің ислам дінін татар тілі арқылы насихаттап, халықтың сана-
сезімін улау, тілінен айыру саясаты еді.
Міне, осы саясатты алғаш түсініп, оған қарсы шыққандар да Шоқан, Ыбырай, Абай 
болатын. «Қазақ тілінің тазалығын сақтау жолындағы күрес Ыбырай Алтынсариннен 
басталған. Шоқанның да бұл жайлы жазғандары бар, бірақ Ыбырайдай принциптік 
деңгейге жеткізбей, жол- жеменей ғана айтқан. Бұл мәселенің Қазан революциясына, 
тіпті бүгінгі күнге дейінгі қазақ қоғамының ең бір түбегейлі проблемасы болғаны Абай 
мен Сұлтанмахмұттың сыншылық ойларынан, газет-журналдарда жарияланған 
материалдардан анық байқалады» [Кәкішұлы Т. "Қазақ әдебиеті сынының тарихы. 1-
бөлім. Алматы: «Білім», 2003. -42 6.] Ел қамын күйттеп, халқын қараңғылық 
құшағынан шығаруды ойлаған азаматтар аз болмаған. Алайда шынжыр балақ, шұбар 

төс, елге өктемдік жүргізіп отырған бай-шонжарлар тұқымынан шыққан, не ішем, не 
жеймін демейтін жағдайы бар Ыбырайдың шен-шекпен, дүние-байлық қумай, «Еліме 
қайткенде пайдалы адам бола аламын» дегенді тұңғыш айтып, сол жолда ерінбей, 
шалдықпай-талмай, жанқиярлықпен еңбек етуі де Отанды сүю үлгісі, өнегесі!
Ыбырай - қазақ балалар әдебиетінің атасы. Ыбырайдан да бұрын қазақ ауыз 
әдебиетінде балаларға арналған ертегілер, өлеңдер, жаңылтпаштар, санамақтар болған. 
Ыбырай соларды жинастырып, өзі де жасөспірімдерге арналған шығармалар жазды. 
«Қазақ хрестоматиясы» қазақ тарихындағы балаларға арналған тұңғыш жинақ, Ыбырай 
- балалар әдебиетінің негізін салып, жазба әдебиетте қалыптастырған тұңғыш жазушы, 
Ыбырай - тұңғыш әліппенің авторы. Ақтөбе облысы бойынша ең алғашқы кітапхана 
1883 жылы күзде Ыбырай Алтынсариннің ұсынысымен Ырғыз қаласындағы училище 
жанынан ашылды. Мұнда 300-400- дей кітап қоры болған. Сапабек Әсіпов 
қазақстандағы тұңғыш кітапхана осы деген пікір айтады [Әсіпов С. «Ұлы ұстаз», 
«Ыбырай Алтынсарин тағылымы» Алматы: -»Жазушы», 1991. -220 б. Ыбырай - Ислам 
діні жайында экзетикалық дәстүрде (Діни кітаптарды оқып зерттеп, талдау жасау, 
түсініктер жазу) қазақ тілінде тұңғыш оқулық жазушы,«Мұсылманшылықтың 
тұтқасы» соның куәсі. Бұл кітапта қазақ әдеби тілінің бастапқы табиғи қалпы 
сақталуымен бірге араб тілінен кірген сөздердің мән- мағынасы да айтылады. Яғни, 
Ыбырай араб тілінен кірген діни сөздерді-терминдерді қолданып, қалыптастыруды да 
тұңғыш қолға алған ағартушы.
Ыбырай - табиғатты суреттейтін реалистік поэзияның бастаушысы. Яғни, қазақтың 
жазба көркем әдебиетінің қарлығашы. «Алтынсарин Пушкин жазған, орыс 
тұрмысынан алынған жылдың төрт мезгілі турасындағы әлеңдерден көп үлгі алады.
Еліктеу түрінде емес, классик ақынның стиліне ден қойып, соның дәстүрін меңгерді. 
Ыбырай осы көктем жайындағы жалғыз өленнің өзімен қазақтың пейзаж жайындағы 
болашақ реалистік поэзиясын бастап кетті деуге болады. Абайдың кейін жазатын осы 
алуандас «Жазғытұры», «Жаз», «Күз», «Қыс» дейтін өлеңдерінің бәрінен біз жаңағы 
айтылған, Алтынсарин салған тың жолдың түгелімен қабыл алынып, онан да ары 
көркейіп, дами түскенін білеміз [Әуезов М. Жиырма томдық шығ. жинағы. - Алматы: 
«Жазушы», Ыбырай ұлы ақынның ұстазы демесек те үлгі алғаны осы жолдардан 
көрініп тұрған жоқ па?! Сонымен бірге біз бұл пікірден Абайдың Ыбырайды білгенін, 
шығармаларымен таныс болғанын да аңғарамыз. Жазба әдебиеті өкілдері ішінде 
нәзиралық дәстүрді алғаш бастап берген ақын да Ыбырай. 
Абай Құнанбайұлы 
Абай өлеңдері түгел дерлік лирикадан құралады. Ақынның шығармашылық өнерінің 
негізгі тірегі, сарқалмас қайнар көзі – халық поэзиясы. Өзінің шығармаларында Абай 
халық тіршілігінің ең көкейкесті мәселелерін, маңызды әлеуметтік - қоғамдық, 
моральдық проблемаларын, халықтың тағдырына, әдет - ғұрпына қатысты мәселелерді 
көтереді. 

Абайдың «Қалың елім, қазағым, қайран жұртым» деген өлеңінде қазақ халқын бөлмей 
- жармай түгел қамтып, тұтас шолып, баршасына бағыштап айтылған сөздердің 
әлеуметтік салмағы орасан зор. Бұл өлеңде ол өзі өмір сүрген ортаны, тағдырдың 
талқысына түсіп шырқы бұзылған ел - жұрттың бейнесін аса көркем шеберлікпен 
суреттейді. 
«Қалың елім, қазағым, қайран жұртым, 
Ұстарасыз аузыңа түсті мұртың. 
Жақсы меннен жаманды айырмадың, 
Бірі қан, бірі май боп енді екі мұртың. 
Бет бергенде шырайың сондай жақсы, 
Қайдан ғана бұзылды сартша сыртың? 
Ұқпайсың өз сөзіңнен басқа сөзді, 
Аузымен орақ орған өңкей қыртың.» - 
деген өлең жолдарынан сол замандағы бай - болыстардың шынайы сиқын көруге 
болады. Елдің шырқын бұзып, қолындағы күші азайған, шенеуніктергеге бағынышты 
болыс тікелей қатысты жазылған. 
«Мәз болады болысың» өлеңінде де осы мәселе қарастырылады. Өлеңде болыс болған 
қазақтың мінез - құлқы үшінші жақтан суреттеледі. 
«Мәз болады болысың, 
Арқаға ұлық қаққанға, 
Шелтірейіп орысың, 
Шенді шекпен жапқанға. 
Одан үміт кім қылар, 
Жол табар деп сасқанда? 
Үйтіп асқан жолығар, 
Кешікпей - ақ тосқанға.» - 
деген шумақ қазақ болыстарының орыс шенеуніктері бір мақтау сөз айтқанға мәз 
болып, сонымен мақтан болуын және осындай болыс сымақтардан үміт жоқ екенін 
айтады. 
Ақын бұл өлеңде болыстың жаман қылықтарын оқырмандарының көз алдына көлденең 
тартады да, ақын ойлы жанға болыстан да, оның ықпалынан да алыс болуға кеңес 
береді. 
«Миың болса, жолама, 
Бос желіғіп шапқанға» - 

дей келіп, жамандықтан қашқанның жаман болмайтынына меңзейді. 
Сонымен қатар Абай өз өлеңдерінде халықты ақылға, еңбекке, мейірбандыққа, 
кішіпейілділік пен қанағатшылдыққа, сабырлық пен рахымды болуға шақырады. 
Мысалы, «Әсемпаз болма әрнеге» өлеңіндегі: 
«Әсемпаз болма әрнеге, 
Өнерпаз болсаң, әрқалан. 
Сен де – бір кірпіш, дүниеге 
Кетігін тап тап, бар қалан! 
Қайрат пен ақыл жол табар 
Қашқанға да қуғанға. 
Әділет, шапқат кімде бар, 
Сол жарасар туғанға.» - 
деген өлең шумақтары әділдік, мейірбандық болмаған жерде ақыл мен қайрат та 
адамды жақсылыққа жеткізе алмайтынын айтады. 
Абайдың тағы бір шығармашылығының айқындалатын жанры – табиғат лирикасы. Ол 
өзінің шығармаларында жыл маусымдарын өзіне тән ерекше, қайталанбас бояулармен 
бейнелеп берді. Осы саладағы Абайдың тағы бір ерекшелігі ол – пейзажды адамның 
тұрмыс - тіршілігімен, әлеуметтік өмірімен, қазақ халқының көшпелі тынысымен 
тығыз байланыстыра білуі. 
Абайдың ақындық қуатын танытқан үлкен шығармасы – «Қансонарда бүркітші 
шығады аңға». Осы өлеңдегі табиғат көріністерін, өз сезімін және аңшылықтың 
қызулы, қызғылықты сәттерін сипаттағанда, Абай өзінің жаңаша қалыптасқан ақындық 
қырын көрсетеді. Бұндағы көретініміз – қазақ халқы мекен еткен жердің қысы туралы, 
табиғат, бүркіт салуға атқа мініп шыққан қазақтың аңшылар тобы, қажырлы әрекет 
үстіндегі адамдар. Осы өлеңдегі өзгешелікті ең алдымен пейзаждан табуға болады. Көз 
алдымызға қар басқан елсіз таудың тұрғысы, сағасы, қансонар күнгі анық болмыс 
күйін елестетеді. 
Ақын Абайдың табиғат көріністерін, махаббат сырларын кестелі тілмен айшықтаған 
әлем поэзиясындағы шоқтығы биік туындысы - «Желсіз түнде жарық ай» өлеңі. 
Ондағы пәк, таза махаббаттың белгісіндей жарық айдың сәулесі суда дірілдеп тұрған 
бейнесі, қазақтың даласы, түні, тауы, суы, көшпелі елдің қонған қоныс жайлауы, 
қазақтың осындай айлы түнде ауыл сыртында шағын армандауы көңілге нәзік 
лирикалық сезім ұялатқандай болады. 
Абай өзінің теңдесіз ақындығымен қатар аса дарынды композитор болды. «Көзімнің 
қарасы», «Сегіз аяқ», «Айттым сәлем, Қаламқас», «Қараңғы түнде тау қалғып», 
«Желсіз түнде жарық ай», «Амал жоқ, қайттім білдірмей» сияқты өлеңдңріне шығарған 
әндері, халық арасында кеңінен таралып, үнемі айтылып келеді. 

Абайдың ең бір асыл мұрасы, тәрбиелік мәні бар, жалпы адамзат баласына ортақ асыл 
сөздер жинағы – Абайдың ғақлиялары. Абай өзінің ақындығының оқырмандар үшін 
түсінуге қиындығын сезіп, кейбір күрделі дүниетанымдық мәселелерді қара сөзбен 
түсіндірген. Жалпы саны қырық бес бөлек шығармадан тұратын Абайдың қара сөздері 
тақырыбы жағынан бір бағытта жазылмаған, әрқайсысы әралуан. 
Мысалы, бірінші қара сөзінде Абай жазуға қалай кіріскені туралы сөйлейді. Осы қара 
сөзінде Абай өзіне тоқталып, басқа қарасөздерінде бұл тақырыпқа оралмайды. Жер 
ортасы жасқа келгенше сүрген өмірін айта кетіп, алда не істеп, не жазатыны туралы 
айтады. «Ал, енді қалған өмірімізді қайтіп, не қылып өтіземіз? Соны таба алмай өзім де 
қайранмын.» - деп ойланады. Ойлана келе өз ойларын қара қаламмен ақ парақ бетіне 
төгілте жазуға шешім қабылдайды. 
Абай өзінің он тоғызыншы қара сөзіндегі: «Адам ата - анадан туғанда есті болмайды: 
естіп, көріп, татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды дағы, сондайдан білгені, 
көргені көп болған адам білімді болады» дегенде бала туғанынан жақсы, не жаман, 
білімді, не білімсіз болып туылмайды. Бұл қасиеттердің барлығын адам бойына 
дарытатын адамның көріп - білгені, оның неге құлақ асып, неге зейін қойып 
тыңдауында екенін түсіндірмек болған. 
Ал «Сол естілерден естіп, білген жақсы нәрселерді ескерсе, жаман дегеннен сақтанса, 
сонда іске жарайды, сонда адам десе болады. Мұндай сөзді есіткенде шайқақтап, 
шалықтанып не салбырап, салғырттанып естісе, не есіткен жерде қайта қайырып сұрап 
ұғайын деп тұшынбаса, не сол жерде сөздің расына көзі жетсе де, шыға беріп қайта 
қалпына кетсе, естіп - есітпей не керек?» деген жерінде адам білімге талпынып, жаман 
әдет - қылықтардан сақтанып жүретін болса, сол адам дегеніне жетеді және оның елі, 
жері үшін тигізер пайдасы зор болады дегені. Ал естіген жақсыны есінде сақтамай, мән 
беріп тыңдамай, оған салғырттықпен қараса, ондай адамдарға бір нәрсе айтқаннын не 
пайдасы бар? 
Расында да Абай өзінің қара сөздерінде шығарманың ажарына ғана назар аударып қана 
қоймай, оның тереңдігіне, логикалық мәніне зер салған. 
Шынымен де, Абайдың ғақлиялары әр маңызы бар тақырыпты қамтыған, шебер 
жазылған туындылары. Абайдың қара сөздерін оқыған адам, сірә, басқа бір әлемге 
еніп, түрлі ұлы ойлар ойлап, әрбір сөзінің мағынасын түсінгенде керемет сезімде 
болар. 
Абай қазақ халқы, әдебиеті, тарихы үшін маңызы бар, әр қазақтың жүрегінде орын 
ала білген ұлы тұлға. Оның туындылары, шығармалары – біз үшін баға жетпес рухани 
қазына. Біз Абайды мақтан тұтамыз, біз Абаймен мақтанамыз. Абайды әрқашан еске 
алып, оның шығармаларын үнемі оқып жүретін ұрпақтары болғанда Абай аты 
ешқашан өпес!
44) 
20ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалыстағы қазақ зиялыларының орны мен 
ролін жүйелеп көрсетіңіз 
1905 жылдан 1907 жылға дейінгі кезеңде бірінші орыс революциясы болып өтті. Оның 
жаңғырығы Қазақстанға да жетті. Патша үкіметінің 1905 жылғы 9 қаңтарда қарусыз 
шеруге шыққан жұмысшыларға оқ атып, қырып салғаны оның қанішер зұлымдық 

саясатын әшкерелеп берді. Бұл хабар халықтың кекке толы ашу-ызасын келтірді. 
Қазақтың белгілі ақыны әрі этнограф, тарихшы, шежірешісі Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы 
осы оқиғаға арнап «Қанды жексенбі» деген өлең жазды. Өлеңнің «Айқап» журналына 
жарияланғалы жатқанын сезіп қалған жергілікті отаршыл әкімшілік оны басып 
шығаруға тыйым салды. Автор қуғын-сүргін көрді. Ташкент, Қоқан жағында және Ішкі 
Орда аумағында бой тасалауға мәжбүр болды.
Верный, Перовск, Қазалы, Орал, Ақтөбе, Петропавл мен Семейде жұмысшылардың 
наразылық жиналыстары мен митингілері болып өтті. Ақмола облысы мен Далалық 
өлке орталығы Омбы қаласында да халық наразылық шеруіне шықты. 
Қазақ халқының азаттық күресіне ХІХ-XX ғасырларда қалыптасқан қазақ зиялылары 
үлкен үлес қосты. Олар, атап айтқанда, Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов 
және басқалар еді. Қазақ зиялыларының көшбасшылары халықтың саяси жағынан 
көзін ашу үшін оның бойында білімге деген құлшынысты ояту, сауатсыздықты жою 
қажет екенін түсінді. Қазақ зиялыларының бүкіл қызметі осы мақсатқа арналды деуге 
болады. 
1905 жылы желтоқсанда Орал қаласында бес облыстан келген қазақ халқы 
делегаттарының съезі өтті. Ондағы мақсат кадеттер үлгісімен қазақтың саяси 
партиясын құру еді. Ол партия қазақ халқының ұлттық мүдделерін қорғауға тиісті 
болатын. 1906 жылы Семей қаласында қазақтардың съезі шақырылды. Онда 
қабылданған негізгі бағдарламада дін бостандығы, қазақ тілінің қолданыс аясын 
кеңейту мәселелері қамтылды. Съезге қатысушылар сонымен қатар қазақ балалары 
үшін мектеп, медреселер мен университет ашу, Қазақстанға Ресейдің ішкі жағынан 
шаруаларды қоныс аудару үрдісін шектеу талаптарын да көтерді. 
1906 жылғы I Мемлекеттік Думаға қазақтардан Торғай облысынан — Ахмет 
Бірімжанов, Уфа губерниясынан — Сәлімгерей Жантөре, Орал облысынан — 
Алпысбай Қалменұлы, Астрахан губерниясынан - Бақтыгерей Құлманов, Ақмола 
облысынан - Шәймерден Қосшығұлұлы, Семей облысынан — Әлихан Бөкейхановтар 
сайланды. Бұлардың барлығы да сауатты, халықтың сый-құрметі мен сеніміне 
бөленген зиялы азаматтар еді. Бірақ Ресейдің I Мемлекеттік Думасы небары 73-ақ күн 
жұмыс істеді. Депутаттардың көтерген бастамалары көңілінен шықпай, риза болмаған 
II Николай Думаны таратып жіберіп, қайтадан сайлау туралы жарлыққа қол қойды. 
Ресейдің 1907 жылғы II Мемлекеттік Думасының құрамына бұл жолы Қазақстаннан 
мына азаматтар сайланды: Ақмола облысынан — Шәймерден Қосшығұлұлы, Торғай 
облысынан - Ахмет Бірімжанов, Семей облысынан - Темірғали Нүрекенов, Сырдария 
облысынан - Тілеулі Алдабергенұлы, Жетісу облысынан — Мұхамеджан Тынышбаев, 
Орал облысынан — Бақытжан Қаратаев, Астрахан губерниясынан — Бақтыгерей 
Құлманов. Алайда бұл Думаның да қызметі ұзаққа созылмады, небары 104 күн ғана 
жұмыс істеді. 
II Мемлекеттік Думада қазақ депутаттары кадеттермен жақындасып, мұсылмандар 
фракциясының тобына кірді. Ресейдің ұлттық шет аймақтарындағы басқа да 
халықтардың өкілдерімен бірге, ішкі Ресейден шаруаларды Қазақстанға қоныс аудару 
үрдісін тоқтатуды талап етті. Б. Қаратаев II Мемлекеттік Думада Ресейден шаруаларды 
Қазақстанға қоныс аудару саясатының қазақтар үшін өте жағымсыз, ауыртпалықты 

болып отырғаны туралы арнайы баяндама жасады. Ол өзінің жалынды сөзінде былай 
деп атап көрсетті: «Сіздер мынадай сұмдық жағдайды түсінуге тиіссіздер: бүгінгі таңда 
қоныс аударушы орыс шаруаларына жер телімдерін беру үшін қазақтарды өздерінің 
ежелгі ата қоныс жерлерінен ғана емес, жеке меншік баспаналарынан да қуып 
шығарып жатыр». 
Қазақ депутаттар өз халқының заңды құқығын қорғап жоғары билік орындарына 
бірқатар үндеулер де жазды. Мәселен, Мемлекеттік Думаның депутаттары Б. Қаратаев, 
А. Бірімжанов, Т. Нүрекенов, Ш. Қосшығұлұлы 1907 жылғы наурызда өздерінің 
жасаған мәлімдемесінде былай деп жазды: «Көшпелілердің бірден-бір күнкөріс көзі — 
мал шаруашылығы, ал олардың Азияның шетсіз-шексіз кең даласында бір жерден 
екінші жерге үздіксіз көшіп-қонып жүруі әлдебір жанға жайлы, қызығы мол бос серуен 
құру емес, табиғаттың қиындықтарын жеңе отырып, өмір сүру болып табылады». 
45) 
20ғасырдың басындағы “Айқап” журналы мен “Қазақ” газетінің маңыздылығын 
анықтаңыз 
Қазақ газеті 
1913 жылдың 2 ақпанынан бастап халыққа жол тартқан «Қазақ» газеті 1918 жылға 
дейін 266 саны шығып үлгеріпті. Халықтың көзі, құлағы һәм тіліне айналған «Қазақ» 
газетіне биыл 105 толды. 
1913 жылы 2 ақпаннан бастап «Каримов, Хусаиновтар баспаханасынан» шығып тұрған 
басылымның неліктен «Қазақ» аталғанына тоқталайық. Бұл туралы алаштанушы-
ғалым М. Қойгелдиев: «Қазақ» газеті, белгілі дәрежеде, сол кезеңдегі қазақ ұлт-азаттық 
қозғалысының ең белсенді қайраткерлері Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов және М. 
Дулатовтың үлкен еңбегінің ортақ жемісі еді» [1, 187-б.] деп объективті бағасын берді. 
Басылымның «Қазақ» аталуында екі түрлі мағына барлығы аңғарылады. Біріншіден, 
газет жалпыұлттық газет болғандықтан, мақсаты жері бөлшектеніп, елі бытырап 
жүрген қазақ халқын топтастырып, бір ортаға біріктіру болғандықтан да ұлт атын 
иемденіп «Қазақ» аталды. Екіншіден, кітәби, әдеби, ғылыми айналымда қазақ атының 
өз аты аталмай, қырғыз аталып келгендігі белгілі, сондықтан, туған халқының төл атын 
қайта оралту мақсатында, қазақ зиялылары өз баспасөзін осылай атауды мақұл көрген. 
Ахмет Байтұрсыновтың бұл жайында: «Аталы жұртымыздың, ауданды ұлтымыздың 
аруақты аты деп, газетамыздың есімін «Қазақ» қойдық» - дейді Осыдан 
аңғаратынымыздай, ұлт зиялалары газетті шығаруда ұлттың мүддесін басты орынға 
қойды. Бұл азаттық қозғалыстың ХХ ғасырдағы өркениетті түрі болатын. 
Ал басылымның қара жүгін арқалау міндеті – Әлихан, Ахмет, Міржақыптардың 
мойнына түсті. 
«Газетті жұрт керек қылмаса, миллиондап капитал ол үшін жұмсамас еді. Осылардың 
бәрі де газет керек нәрсе екендігін көрсетеді. 1907 жылғы санаққа қарасақ, Россияда 
сол жылы екі мың бір жүз жетпіс үш есімді газет һәм журнал шыққан екен. Оның бір 
мың үш жүз тоқсан алтысы орыс тілінде, сегіз жүз алпыс жетісі басқа тілде 
басылыпты. Сол сегіз жүз алпыс жетінің ішінде біздің татар қарындастарымыздың 
отыз шамалы газеті-журналдары болды. Бізде біреуі де болмады. Онан бері бес жыл 
өтті. Бұл бес жыл ішінде газет журналдардың саны бұрынғыдан да өсті. Біз де құр 

қалғанымыз жоқ. «Айқап» журналы шықты. Бұл бұрынғыдан гөрі, бір адым болса да 
ілгері басқанымыздың белгісі. Бірақ бір адым ілгері басып, сол күйімен тұрып қалсақ, 
онымен алысқа ұзай алмаймыз. Ілгері басқанның үстіне ілгері басуымыз керек. 
Озғандарға жету керек, жеткендерден озу керек. Дүниенің төріне қызыққандар төрден 
орын алып жатыр. Тырмыспағандар есікте қалып жатыр. Есікте қалмай, төрге 
тырмысалық, басқалар төрге қарай бара жатқанына қарап, біз де солардың істегенін 
істейік. Басқалардың заманға қарай өтіп жатқан амалын көруімізге газет-журнал керек» 
[3, 11 б.]. Бұл «Қазақ» газетінің №1 санында шыққан Ахмет Байтұрсыновтың 
«Құрметті оқушылар» атты кіріспе мақаласындағы қазақ үшін баспасөздің айрықша 
қажеттілігін баса айтқан өткір ойлары еді. 
Басылымның таралымы қазақ мекендеген барлық аймаққа жетіп жатты. Тіпті Ресей, 
Қытай қазақтары да тапсырыс беріп, алдыртып оқыған. Бұған төмендегі мәлімет айқын 
дәлел болады. 
1913-1915 жылдары шығып тұрған қазақ газетінің мақсаты қандай болды, осы жылдар 
аралығында газет халық алдындағы өз миссиясын атқара алды ма? Енді осы сұраққа 
жауап беріп көрейік. Алаштанушы-ғалым, академик Кеңес Нұрпейіс «Алаш һәм 
Алашорда» атты зерттеуінде: «Қазақ интеллигенттерінің алғашқы алғашқы тобының 
басым көпшілігі әмбебап мамандар болды: олар ғылыми жұмыстармен де, оқу-ағарту 
ісімен де, алғашқы қазақ тілінде басылымдар шығару қарекетімен де, көркем 
творчествосымен де қатар айналысты. Басқа сөзбен айтқанда, олар сол кездегі қазақ 
қауымының рухани сұраныстарына мүмкіндіктерінше толық жауап беруге атсалысты. 
«Айқап» журналын және жалпыұлттық «Қазақ» газетін шығару арқылы олар халықты 
оқуға, көшпелі шаруаларды отырықшылыққа шақыруда, шаруашылықты жүргізудің 
прогерссивті формаларын, әйел теңдігін насихаттауда, патша үкіметі тарапынан 
жүргізіліп отырған отаршылдық саясатқа қарсы қоғамдық пікір қалыптастыруда 
айтарлықтай оңды істер тыңдырды» [6, 123-б.]. Міне, көріп отырғанымыздай, Алаш 
қайраткерлері «Қазақ» газетін қазақ ұлтының тағдырына қатысты барлыс істерге 
пайдаланды. 
«Қазақ» газетінде саяси, әлеуметтік-экономикалық мәселелерден басқа, рухани, мәдени 
тақырыпта әр түрлі хабарлар мен ақпараттар жарияланып тұрды. 
Мәселен, Жетісудың Қапал оязын (уезін) жайлаған Маман байдың балалары Есенғұл, 
Тұрысбектердің ұлт мәдениетіне қатысты демеушілік шаралары басылым бетінде 
басылып отырды. Атап айтар болсақ, 1913 жылы «Қазақ» газетінде басылған Есенғұл 
қажы Мамановтың қазақ романына бәйге жариялағаны туралы хабары қазақ 
оқығандарының арасында сілкініс тудырды [7, 81-б.]. Осыдан-ақ «Қазақ» газетінің 
ұлттық әдебиет саласының дамуының бір кезеңі болғанына көз жеткіземіз. 
Түйін. Сын сағатта туып, Алаш автономиясының үніне айналған «Қазақ» газеті халық 
алдындағы өз мисссиясын орындады. Біріншіден, сол кездегі қазақ халқының ұлттық 
мұң-мүддесінің, теңдік пен бостандыққа ұмтылған күресінің, тарихы мен мәдениетінің, 
күнделікті тұрмыс-тіршілігінің айнасы болды. Екіншіден, ХХ ғасырдың басында қазақ 
қоғамының шамшырағына айналған, еуропалық үлгідегі ұлттық–демократиялық 
мемлекеттік құрылымның үлгісін көрсеткен Алашорда үкіметінің саяси үнқағазына 
айналды. Үшіншіден, қазақ тіліндегі кәсіби газет стилін қалыптастырып кетті. 

Айқап журналы 
1911 жылы Троицкіде «Айқап» қоғамдық-саяси және әдеби-сын журналының алғашқы 
саны жарық көрді. Журналдың редакторы әрі идеялық негізін салушы – қазақтың 
көрнекті ақыны және қоғам қайраткері Мұхамеджан Сералыұлы болды. Журнал 
әдебиеттің дамуына және қазақ әдеби тілінің рәсімделуіне үлкен үлес қосты. Журналда 
фольклор, этнография, тарих салалары бойынша түрлі зерттеулер жарияланды, 
сонымен қатар қазақ прозасының, драматургиясының, әдеби сынының қалыптасуында 
үлкен рөл атқарды. Бірақ, журнал көп ұзамай мықты цензураның әсерінен жабылды. 
Журнал қазақ кедейлерінің мүддесін қорғады, халықты ағартуға, білім алуға, сауат 
ашуға, бір орында қалмауға шақырды. 
1911-1915 жылдары жарық көрген «Айқап» журналы Қазақстандағы идеялық-саяси 
ойдың аграрлық-демократиялық бағытын білдірді. Онда Ж.Сейдалин, Б.Қаратаев, 
С.Торайғыров, С.Сейфуллин, Б.Майлин және тағы да басқа қазақ қоғамының көрнекті 
өкілдері қызмет атқарды. Журнал беттерінде қазақ ауылындағы аграрлық 
шаруашылық, ағарту және білім, тауар-ақша қарым-қатынастарын дамыту мәселелері 
жарияланып, патшалықтың отаршылдық саясаты әшкереленді. 
«Айқап» журналының беттерінде көтерілген ең даулы әрі өзекті тақырып – жер 
мәселесі болды. Жалпы, кең даланың төсін емін-еркін мекен етіп, қора-қора малды 
мезгілімен баптап ұстаған қазақ халқы үшін басты күнкөріс көзі мен атакәсібінен 
айырылуы – үлкен қасірет еді. Сол себепті де, ауыл шаруашылығы мәселелері, 
шаруашылық жүргізу нысандарының өзгеруі, халықты толығымен отырықшыландыру 
сияқты түрлі проблемалар көтеріліп, үкімет қатал сыңның астына алынып отырды. 
Журналдың саяси платформасы екі бағытта болды. Бірінші бағытта қазақ халқына 
Мемлекеттік Думадағы өкілдікті, ішкі өзін-өзі басқаруды, жалпыұлттық ауқымдағы 
қауымды, съездерді шақыру бостандығын және діни сенім бостандығын беру 
талаптары қойылды. Журнал қазақ халқының ішкі өмірі: теңқұқылық, жергілікті 
әкімшілік, сот қызметі және қазақ халқының жалпылама демократиялық қозғалысқа 
қатынасы мәселелерін қамтыды. «Айқап» журналының басты жеңісі – буржуазиялық 
бағытқа қарсы тұра отырып, өз талап-тілектерін ашық әрі еркін жеткізуге тырысты. 
Басылымның басты мақсаты – халықтың мұң-мұқтажын жоқтап, билікке жеткізу 
болғаны жылдар бойы айтылып, дереккөздер арқылы дәлелденіп келеді. Сонымен 
қатар, журналда тікелей қызмет атқарған елінің елеулі ұлдары тұрғындарды да үнемі өз 
мүддесі мен иелігі үшін күресуге, бұғып қалмауға шақырып, рухани кемелдікті 
насихаттап отырған. 
Бес жыл бойы «Айқап» қазақ даласындағы прогрессивті ойдың трибунасы болды, 
әлеуметтік болмыстың теріс құбылыстарын сынға алды, оны қоғамдық даму жолына 
бағыттауға ұмтылды. Журналдың таралымы аз болса да, жаңалықтар халық арасында 
тез тарап отырды. Алайда, журнал агенттерінің хабарламалары көрсеткендей, «Айқап» 
қазақ жерінің барлық аймақтарына жетіп отырған. Тіпті, журналдың кейбір сандары 
өңірлердің кітапхана қорына еніп, сақталып қалған екен. Журналда беттеріне шыққан 
түрлі материалдар оқырмандардың шынайы пікірлерін тудырып, оларды терең ойлауға 
әрі болашаққа оң қадамдар жасауға септігін тигізді. Оқырмандар әрдайым журнал 

редакциясына өздерінің шағымдары, өтініштері мен тілектерін жазып, хат түрінде 
жіберіп отырған. 
Әрине, «Айқап» журналының мақсат-мүддесі қиын күрес, күрделі қақтығыстар мен 
ізденістердің жиынтығынан өтті. Алаш қайраткерлері қалыптастырған бұл жолда 
жетістіктермен қатар, қателіктер мен жаңылыстар да болды. Алайда, олар қолдан 
қасірет жасауды емес, өз халықының жағдайын жақсартып, өмірін жеңілдетуді 
көздеген еді. 
Қорыта айтқанда, ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасырдың І жартысындағы 
қазақ баспасөзі – қазақ халқының қоғамдық-әлеуметтік ой-пікірін оятып, мәдени-әдеби 
дүниетанымын қалыптастыруға, кеңейтуге едәуір әсер еткен рухани құрал қызметін 
атқарды. 
46. 
Көтерілістің шығу себебі әлеуметтік-экономикалық және саяси сипаттағы факторлар 
еді. Яғни отарлық езгінің соғыс кезінде барынша күшеюі, жерді тартып алу, 
орыстандыру саясаты және т.б. Көтерілістің басталуына патшаның 1916 ж. 25 
маусымда армияның қара жұмысына Түркістан өлкесінің және ішінара Сібірдің 19-дан 
43-жасқа дейінгі ер-азаматтарын шақыру жөніндегі жарлығы түрткі болды. 
Бұл арада тағы бір мәселенің бетін ашып кету қажет. Ол – 1916 жылы қазақ 
интелегенциясының көсемдері, яғни ұлт – азаттық қозғалысты бастаушылар, халық 
көтерілісіне қалай қарады ? Олар патшаға қарсы қарулы көтерілісті жақтаған жоқ. 
Өйткені құр қол халық патшаның талай жыл үйретілген, мұздай қаруланған әскеріне 
көрсете алмай, тағыда қырғыеға ұшырайтынын сезді. Бірақ оларға тасқыны тау 
суындай дүркіреген стихияны – халық көтерілісін тоқтату мүнкін болмады. «Қазақ» 
газетінің ашық көтерілу қауіпті, одан да мобилизацияны кешеуілдетуді ұсынайық, 
жеңілдіктер сұрайық, ол екі ортада патша да бір жайлы болар деген сияқты 
шақырулары халықтың құлағына кіре қоймады. 
Көтерілістің тарихи маңызы: 1. Қазақ халқының таптық санасы-сезімі өсті. 2. 
Қазақстан халықтары ұлттық мүдделерінің ортақтығын тұңғыш рет ұғынды. 3. 
Қозғалыс барысында өкімет құрылымы, қарулы күштер, басқару аппараты құрылды. 4. 
Империя құрамындағы отаршылдық құлдықтың бүкіл кезеңіндегі азаттық күресінің 
шырқау шыңы болды. 
47 
Саяси партия құру үшін қажетті алғышарттар тек 1917 жылғы Ақпан революциясынан 
кейін ғана қалыптасты. Алғашқы жалпықазақ съезін өткізу үшін «Қазақ» газеті 

жанынан құрылған ұйымдастыру бюросы күн тәртібіне «Қазақ саяси партиясын жасау 
мәселесін» ұсынып, оған мынадай негіз келтірді: «Ресейде осы күнде түрлі саяси 
партиялар бар. Олардың көздеген мақсаттары бағдарламасында жазылған. Оны білетін 
адамдарға мағлұм: қай партияның да болса бағдарламасы түп-түгел қазақ 
мақсаттарына үйлеспейді. Сондықтан біздің қазақ мақсаттарын түгел көздейтін өз 
алдына партия жасалмайынша болмайды». 
1917 жылғы 21—26 шілде аралығында Орынбор қаласында өткен Жалпықазақ съезі 
қазақ саяси партиясын құру туралы мәселе қарап, мынадай шешім қабылдайды: «Қазақ 
халқының өз алдына саяси партиясы болуын тиіс көріп, бұл партияның жобасын 
жасауды съезд «Шуро-и-Исламға» сайланған қазақ өкілдеріне тапсырды. Партияның 
негізі демократиялық федеративтік парламенттік республикаға құрылмақ…». 
Бағдарламаның антифеодалдық сипаты «негізгі құқық», «ғылым-білім үйрету» сияқты 
тарауларынан байқалады. «Ресей республикасында дінге, қанға қарамай, еркек-әйел 
демей, адам баласы тең. Жиылыс жасауға, қауым ашуға, жария сөйлеуге, газет 
шығаруға, кітап басуға еркіншілік», заң орындарының рұксатынсыз жеке адамдардың 
табалдырығынан аттап, ешкім тінту жүргізе алмайды, сот сұрап, билік айтылмай ешкім 
тұтқынға алынбайды, т.б. 
Бағдарламадағы ең негізгі мәселе — жер мәселесі. Қазақ жері, оның асты-үсті байлығы 
қазақ елінің меншігі болуға тиіс. Қазақ елінің ықтиярынсыз ішкі Ресейден қоныс 
аудару токтатылады. Жер мәселесіне байланысты заң қабылданып, қазақ алдымен өз 
жерінен енші алады. Жер сыбағасы тұрған жерінен, атамекенінен әркімнің тілегіне сай 
ауылға, ұлысқа, руға бөлінеді. Адам басына, жеке үй басына тиетін сыбаға жер 
шаруаға, жердің топырағына, жергілікті табиғатына байлаулы болады. Жер сыбағасын 
жергілікті жер комитеттері анықтайды. Заң жерді сатуға тыйым салады. 
48.
1 – Қазан төңкерісі — 1917 ж. 25 қазанда (қарашаның 7) Петроградта болған ірі 
әлеуметтік-саяси, тарихи оқиға. Көтеріліс В. И. Ленин басқарған большевиктер 
партиясының жетекшілігімен жүзеге асырылды. Оған Петроград жұмысшылары, қала 
гарнизонының солдаттары мен Балтық флоты матростарының өкілдері қатынасты. 
Көтеріліс жеңіске жеткен күні кешкісін Петроградта ашылған Кеңестердің 
Бүкілресейлік ІІ съезі Уақытша үкіметтің құлатылғандығын және бүкіл елдегі өкімет 
билігі Кеңестердің қолына көшкендігін жарияланды, Петроградтан кейін 1917 ж. 
қарашаның басында Кеңес өкіметі Мәскеуде, елдің өнеркәсіпті орталығы 
аудандарында жеңіске жетті, көп кешікпей бұл жағдай мемлекеттің ұлт аймақтарын, 
оның ішінде Қазақстанды да қамтыды. Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы ұзаққа 
созылды. Бұл кезде Кеңес өкіметі негізінен алғанда қалалар мен өлкенің басқа да ірі 
елді мекендерінде орнады. Ал ауылдар мен селолардың басым көпшілігінде Кеңес 
өкіметінің орнауы азамат соғысы басталғанға дейін, тіпті одан кейінгі жылдарға дейін 

жалғасты. Бұл өлкенің әлеуметтік-экономикалық артта қалуынан, жергілікті жұмысшы 
табы мен большевиктік ұйымдардың сан жағынан аз әрі әлсіз болуынан, ұлтаралық 
қатынастардың күрделілігінен шиеленісіне түсті. Мұның үстіне ұлттық-демократия 
Алаш қозғалысының жетекшілері Қазан төнкерісі мен Кеңес өкіметінің идеяларын 
қабылдамады. Ал Қазақстанда орналасқан Орал, Жетісу, Батыс Сібір және Орынбор 
казак әскерлерінің әскери үкіметтері Кеңес өкіметінің орнауына қарулы қарсылық 
көрсетті. Кеңес өкіметінің Қазақстанда жеңіске жетуіне негізінен славян текті 
халықтардың (ең алдымен, орыстар мен украиндардың) өкілдерін біріктірген жергілікті 
гарнизонның солдаттары мен жұмысшы-солдат және шарауалар кеңестеріне топтасқан 
қоғамның кедейленген мүшелерінің өкілдері барынша ат салысты. Қазақстанда Кеңес 
өкіметін орнату ісіне Ә.Жангелдин, С.Сейфуллин, К.Сүтішев, А.Асылбеков, 
Ә.Майкөтов, И.Дубынин, К.Шугаев, Я.Ушанов, А.Иманов, С.Цвиллинг, Т.Рысқұлов, 
Т.Бокин, П.Виноградов, Л.Емелев, Т.Өтепов, А.Розыбакиев, т.б. неғұрлым белсене 
қатысты. 
2 – 1917 жылы қараша айының орта кезінде Кеңес өкіметі Черняев (Шымкент) 
қаласында жеңді. Қараша – желтоқсан айларында Кеңес өкіметі Әулиеатада (Тараз), 
Түркістанда, Қазалыда, Арал поселкесінде және Сырдария облысының басқа да ірі елді 
мекендерінде қан төгізсіз бейбіт жылмен орнады. Петропавл қаласында жаңа өкімет 10 
қарашада орнады. 
1917 жылы желтоқсан – 1918 жылы наурыз аралығында Кеңес өкіметі Торғай 
облысының орталығы және Қостанай, Ақтөбе қалалары мен басқа да ірі елді 
мекендерде орнады. Семейде өкімет билігі жергілікті Кеңестің қолына 1918 жылы 
ақпанның орта кезінде көшті. 
Жетісуда Кеңес өкіметін орнату жылындағы күрес 1918 жылы көктеміне дейін 
соғылды. Себебі мұнда төңкеріс
49. 
Екінші жалпықазақ сьезінің тарихи маңызы мен Алаш Орда үкіметінің құрылуын 
түсіндіріңіз. 
Екінші жалпықазақ съезі — 1917 жылы 5-13 желтоқсан аралығында Орынбор 
қаласында XX ғасыр басындағы қазақ қайраткерлері Алаш Орда үкіметін жариялаған 
съез. Бұл сьез “қазан төңкерісі” болып, большевиктер билікке келгеннен кейінгі 
кезеңде ұйымдастрылды. Құрылтайға қазақ жерінің әр аймағынан 81 делегат келген. 
Құрылтайда түрлі мәселелер қарастырылады. Алғашқы баяндаманы Ә.Бөкейханов 
жасайды және бұл қаулы қабылданады. Баяндама бойынша Қазан төңкерілісінен кейін 
Русия мемлекетінде әкімшіл жоқ болған соң, халық арасында алауыздыққа және 
бүлікшілікке ұшырап, күннен күнге халыө күйі нашарлағанын көріп, бұл жағдай қазақ-
қырғыздардың басына келуі мүмкін деп, басқаратын үкімет керек деген шешімге 
келеді және қаулы қылады. Милиция құру туралы қаулы қабылданады. Қазақ-қырғыз 
автономиясын жариялау мерзімі туралы қызу пікірталас туып, Ә. Бөкейханов бастаған 
топ милиция құрғанша тоқтата тұрайық десе, Досмұхамедовтер бастаған топ 
жариялансын дейді. Артынан екі жақ ымыраға келіп, біраз шартпен автономияны 
жариялау Алаш Орда үкіметіне жүктеледі. Қазақ автономиясы, милиция, Ұлт Кеңесі, 

оқу мәселесі, ұлт қазынасы, мүфтилік мәселесі, халық соты, ауылдық басқару, азық-
түлік, т.б. мәселелер енгізіліп, маңызы зор шешімдер қабылданды. Съез әр аймақтан 
келген өкілдердің өз елдерінде болып жатқан оқиғалар жайлы ақпарат берулерінен 
басталды. Одан соң Құрылтай жиналысына сайлау жөнінде айтылды. «Қазақ-қырғыз 
автономиясы — «Алаш» деп аталсын», «Алаш автономиясының жері, үстіндегі түгі, 
суы, астындағы кені — «Алаш» мүлкі болсын», «Алаш облыстарын қазіргі 
бүліншіліктен қорғау мақсатымен Уақытша Ұлт Кеңесін құруға, мұның аты 
«Алашорда» болсын. Алашорданың ағзасы - 25 болып, он орын қазақ-қырғыз 
арасындағы басқа халықтарға қалдырылды. Алаш Орданың уақытша тұратын орны — 
Семей қаласы. Алашорда бүгіннен бастап қазақ-қырғыз халқының билігін өз қолына 
алды» деген тарихи шешімдер болды. Съез Сырдария облысы қазақтарының съезін 
шақыруды қажет деп тауып, өз араларынан Б.Құлманов, Т.Құнанбаев, М.Дулатовты 
өкілдер ретінде жіберу туралы шешім қабылдады. Ә.Бөкейхан Алашорданың төрағасы 
болып сайланды. Бұл съез ғасыр басынан бергі ұлт-азаттық қозғалысының ұлы 
қорытындысы болды. Ол өзінің тарихи маңызы жағынан ұлтымыздың сан ғасырлық 
өміріндеғі аса маңызды оқиғалардың қатарынан орын алады. 
50.
Қазақ саяси элитасының(Ә.Бөкейханов, М.Дулат, А.Байтұрсын, Ш.Құдайбердіұлы 
және т.б.) қазақ халқының тарихы мен мәдениетін зерттеудегі рөлі. 
ХХ ғасыр басында орыс отаршылдығының озбырлығы барған сайын арта түскен шақта 
ұлтшыл азаматтар арғы тегіміздегі Алаш атымен бірігіп, ұлттық идеяны ту етіп бас 
көтерді. Осы зиялы топтың көш­басшысы Әлихан Бөкейханов: «Біз, хан тұқымы, 
қазақтың үмітін ақтап, елдігін, тәуелсіздігін сақтап қала алмадық, қарызымызды ақтау 
үшін көшін бастай алмасақ та, қосшысы боламыз» деуі де оның асқақ мұратын халық 
тағдырымен байланыстыруынан. Сол тұс­тағы зиялылардың алдыңғы сатында 
қазақтың жалпытүркілік тұтастық идеясын көтерген Мұстафа Шоқай, «Қалғанша 
жарты жаңқам мен сенікі – Пайдалан шаруаңа жараса, Алаш!» деп, ұлтын оятқан 
Міржақып Дулатұлы, ұлт көсемі Ахмет Байтұрсынұлы, Мағжан Жұмабайұлы, Асан 
Қайғыдан кейін қазақтың шекарасын белгілеп берген Әлімхан Ермеков, «Алаш туы 
астында күн сөнгенше сөнбейміз!» деп ұран салған Сұлтанмахмұт Торайғыров және 
т.б. тұрды. Ар, намыс, әді­лет, адами қадір-қасиет, өз ұстанымына адалдық, 
тұрақтылық, тектілік – ХХ ғасыр басындағы қазақ интеллигенциясының бас­ты 
ерекшелігі. Ұлт-азаттық қозғалысының басшылары Әлихан , Ахмет Байтұрсынов , 
Міржақып Дулатов, Жақып Ақбаев, Мұстафа Шоқай, Мұхаметжан Тынышбаев, 
Бахытжан Қаратаев, Халел және Жанша Досмухамедовтер және басқалары – негізінен 
Петербург, Мәскеу, Варшава, Қазан, Омбы мен Орынбор жоғары оқу орындары, 
училищелерінің түлектері». Олар өз қызметінің басты мұраты қазақ халқының ұлттық
төлтумалығын сақтау, сонымен бірге тарихи өткенін қалпына келтіріп, ұлттық санасын 
шыңдау деп санаған..Басқа сөзбен айтқанда қазақтың тұңғыш интелегенттері сол 
кезеңнің ұлттық сұраныстарына жауап беруге тырысты. Халқымыздың өз еркіндігі 
үшін күрес жолында із қалдырған қайраткерлердің бірі – Әлихан Бөкейханов. 
Ә.Н.Бөкейханов Қазақстан тарихын, мәдениетін, тұрмысын, шаруашылығын, табиғи 
байлықтарын іргелі түрде зерттеп, негіз салған ғалымдардың бірі болып табылады. 
Әлихан Бөкейханов әр түрлі экспедициялар, ғылыми топтар ішінде жүріп, түрлі 
бақылауды, сұрауды, есептеуді саралау негізінде көптеген қайнарлар материалдарына 

сүйеніп алынған тарихи, экономикалық, статистикалық, шаруашылық деректерін 
қорыту барысында орыс тілінде жазылып, патша өкіметінің басылымдарында шыққан 
еңбектерінде қазақтың атамекені, меншікті жерлері, олардың бірте-бірте отарланып, 
түрлі айла-тәсілдермен мұжықтарға, көпестерге, шенеуніктерге тартып әперілуін 
дәлелдермен көрсетіп берген болатын. Ол сауатты, өте білімді, парасатты, өз 
заманының озық ойлы азаматы болды. Дала тұрғындарының ғана емес, өзге ұлттардың 
да құрметіне бөленді. Өз ұлтының ата тарихын жетік меңгеріп, мәдениеті мен әдет-
ғұрпы, салт-дәстүріне құрмет көрсетудің, туған халқына адал қызмет етудің үлгісін 
көрсетті. Ұлттық мемлекеттілікті қалпына келтіру үшін үздіксіз күрес жүргізді.
51. 
Әлихан Бөкейхан – 20 ғасыр басындағы қазақ халқының көшбасшысы және оның 
150 жылдық мерейтойының атап өтілуін сипаттаңыз. 
Әлихан Нұрмұхаммедұлы Бөкейхан мемлекет жә­не қоғам қайраткері, ұлт-азаттық 
және «Алаш» қозғалысының же­тек­шісі. Ол аудармашы, публицист, ғалым ретінде өз 
кезінде де белгілі болды. Әлихан қоғамдық-саяси қызметпен белсенді түрде 
айналысты. Оның отаршыл патша үкіметінің саясатына көзқарасы өзгерді. Сонымен 
қатар ол дәстүрлі қазақ қоғамындағы: пайдакүнемдік, болыс лауазымы үшін талас-
тартыс сияқты жағымсыз көріністерді де сынға алды. Өз халқының жарқын болашағын 
алдын ала болжады: «Қазақ даласы... табиғатынан ақылды және қабілетті қазақ халқы 
болашақта, өркениет жолында іргелі жетістіктерге жетеді», – деген пікір білдірді. 
Әлихан Бөкейхан халықтың көшбасшысы қандай тұлға болу керектігін өз үлгісімен 
айқындап берді. «Алаш» көшбасшысы Ә. Бө­кейханның қазақ тарихындағы алар 
орнына Алаштың келесі ірі тұлғасы, қайраткер, ғалым Қошке Кемеңгеров «Қазақ 
тарихынан» еңбегінде мына тұрғыда баға берді: «Биліктің қуғындау мен қудалау 
жылдарында түрмеге қамалып, жер аударылса да бірқатар батыл да ержүрек азаматтар 
өз халқының болашағы үшін күресті жалғастыра берді. Бұл топтың жетекшісі, 
тәрбиешісі де Әлихан Бөкейхан еді. Ол елінің болашағы үшін қиыншылықтан 
қорықпайтын ұлтжанды азаматтарды күрескерлік рухта бау­лып, әдеби тіл 
нормасының орнығуы мен діни фанатизмнен арылуға зор үлес қосты. Нәтижесінде 
қазақ ұлты қалыптасты. Әлихан Бөкейханның қазақ тарихындағы алар орны, міне, 
осында жатыр». «Алаш» қозғалысы көшбасшысы Әлихан Бөкейханның есімі 
ешуақытта да ұмытылмайды. Астана қаласында оның есімімен көше аталған. Бүгінде 
Қа­зақ­стан Республикасында ер балаларға Әлихан есімін қою үрдісі кең таралған. 
«Алаш» мәдени және даму институты оның еңбектерін 16 том етіп жарыққа шығарды. 
Оның құрметіне республикалық және халықаралық конференциялар өткізіліп тұрады. 
2016 жылы елімізде Ә. Бөкейханның 150 жылдық мерейтойы белгілі кеңінен аталып 
өтті. 15 сәуір күні әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде «Әлихан 
Бөкейханов және Алаш мұрасы» атты ғылыми-практикалық конференция өтті. Іс-
шараның шымылдығын түре отырып ҚазҰУ ректоры Ғалым Мұтанов Әлихан 
Бөкейхановтың азаматтық ұстанымы мен өмірлік мақсаты Тәуелсіз Қазақ мемлекетін 
құру болғандығына ерекше тоқталды. «ХХ ғасырдың басындағы қазақ тарихын 
зерттеген Оксфорд және Сорбонна университетінің профессорлары Әлихан 
Бөкейханов бастаған Алаш қозғалысының қайраткерлері күрескен тарихи кезеңге 
«Мәдени ренессанс дәуірі» деген баға берген. Әлихан Бөкейханов – Сұлтанмахмұт 
ақынша айтсақ, «Қазақ үшін жүрек майын шам қылған» Ұлт қайраткері. Кезінде 
Әлихан Нұрмұхамедұлы: «Алған білімін өз халқының өмірімен бірлестіре алған адам 

ғана бақытты, оның жиған білімі баянды» деген келелі ой айтқан еді. Олай болса сол 
білікті білімді орнықтырар еліміздегі көшбасшы білім ордасы – әл-Фараби атындағы 
Қазақ ұлттық университеті осындай ұлы тойдың басы-қасында болу мәртебесіне ие 
болып отыр», - деп конференция жұмысына сәттілік тілеп, құттықтау сөз кезегін ҚР 
Мемлекеттік хатшысы Гүлшара Наушақызына берді. Конференция барысында «Алаш» 
қозғалысы туралы деректі фильм көрсетіліп, Әлихан Бөкейханов шығармашылығы мен 
«Алаш» қозғалысы туралы кітап көрмесі мен Мұхамеджан Сералиннің «Айқап» 
журналының жалғасы болып саналатын басылымның тұсаукесер рәсімі өтті. 

жүктеу/скачать 1,04 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: