Рецензенттер: тарих ғылымының докторы Кәрібаев Б. Б

226 
жылқысының көзін жуған соң жазылып кеткен» (АДМ 2008 г. 
Улаганский район. Республика Алтай).
Басқа бір мысал айтар болсақ, NN информатырының қызы 
шоқынбаған алтайлыққа
тұрмысқа шыққанда, көптеген туыстары 
көне алтайлық дәстүрді сақтап отырғандықтан, дәстүрлі 
алтайлық рәсіммен үйлену тойын өткізген. Тойға қатысқан 
информанттардың айтуынша, той жігіт тарапынан провославтық 
канондардың барлық талаптарына сай өтілсе де, неке қию 
рәсіміне 
шоқынбаған 
күәгерлердің 
шоқынбаған 
қыз 
құрбыларының
қатысуына рұқсат берген. 
Үйлену
тойын өткізу кезінде бір отбасынында қалыңдық 
анасының дәстүрлі алтай рәсімдерін өткізуден бас тартқаны 
белгілі болған, мысалы
кöжöгö 
құрудан, шаш өруден, от 
тұтатудан бас тартып, ол әрекетән аталарым қарсы деп 
түсіндерген. Басқа рәсімдер, атап айтқанда
- 
башпаады, 
белкенчек, шаалта 
рәсімдері өткізілген.
Усть
-
Канск ауданының Верх
-
Ануй селосында өткен басқа 
алтайлық үйлену тойында күйеу жігіт те, қалыңдық
та шоқынған. 
Бірақ барлық дәстүрлі үйлену рәсімдері аталарының рұқсатымен 
өткізілген. Тек 
«
башпаады»
рәсімінде күйеу жігіт отты айналып 
жүрмеген, отқа май құймаған, ол бұл рәсімді 
таайы
жасаған. 
Шебалин ауданының Актел ауылының провославтық 
отбасында, информанттардың айтуынша, дәстүрлі үйлену 
рәсімдерін, «сол рәсімдердің ырымын жасау» әрекеті 
ауыстырған. Шартты түрде
кöжöгö
тігеді, шартты түрде шаш 
өреді
. 
Кöжöгö
– 
ны күйеу жігіттің әкесі, туған інісі немесе 
жасжұбайларға жақын емес адам да ашу мүмкін. Ол 
шымылдықты мылтықты қойып ашып тұрып «жолды кесіп өтпе, 
атымен атама» дейді. (АДМ 2009 г. Горно
-
Алтайск. Республика 
Алтай).
Н.А Тадина айтып өткендей, Катундағы алтайлықтар 
арасында, яғни шоқындырылғандар арасында өтетін үйлену 
тойында, неке қию рәсімі келесідей ритуалдарды қамтиды: 
жасжұбайлардың баа
-
өсиет алуы, некелесу рәсімі, отқа табыну, 
үйлену
тойынан кейінгі қыдыру немесе сапарға шығу және 
т.б.Н.А Тадина: «.... Катундық алтайлықтар арасында көптеген 
үйлену
рәсімдері өзгеріске ұшыраған, жеңілдетілген, әэементтері 
азайған, тіпті кейбірі соңында жойылып кеткен және ол бұл күнде 
байқалады», 
- 
деп жазған [20,177
–
178 бб.]. 

227 
Шындығында 
да, 
көптеген 
үйлені 
рәсімдері 
трансформацияланған және жеңілдетілген түрге ауысқан. 
Қалыңдықты
алып қашу шартты түрге ауысқан. Бұл күндері 
құдалық
күйеу жігітіңтуыстарының бір реттік келуімен 
шектеледі. Бірақ та, Усть
-
Кан ауданында құдалық рәсімі екі рет 
немесе одан көп рет өткізілуі сақталған. Бұл жергілікті халықтың 
санасында дәстүрлі құдалық рәсімініңсақталып қалуымен 
сипатталады. «Аил» құрылысы әдетте ұқсастырылады. Қазіргі 
кезеңде сой рәсімі «күйеу жігіт» үйінде өткізіліп, сол себепті жас 
жұбайларға арнап «
аил
»
шартты түрде тұрғызылған болып 
есептеледі. Яғни жас жұбайларға арнап, арнайы үй құрылмайды. 
Той алдында күйеу жігіт әкесі немесе таайы аил құраласы 
имитациясын жасайды: «
jондоп jат
» балта көмегімен жаңа аил 
құрылысы
есебінде алты қабырғалы«аил» жасайды.
Негізінен дәстүрлі отбасы болсын, православтық отбасы 
болсын 
кöжöгö
–
мен байланысты дәстүрді сақтауға тырысады: 
кöжöгö
тігуде күеу жігіттің туыстары оның рүсі мен көлемінің 
өлшемін
қатты қадағалайды. Әртүрлі өңірде әртүрлі 
айырмашылық болса да, соны сақтауға тырысады. Себебі, 
кöжöгö
қыз
мәрбесінен әйел мәртебесіне ауысуы рәсімін 
атқарады және оны қорғайды. 
Үйлену
дәстүрінде шаш өру рәсімі маңызды роль атқарады. 
Рәсім 
кöжöгö
артында жасалып, оны жеңгелері атқарады. Шаш 
өру
рәсімі біротбасынан екінші отбасына өту рәсімін атқарады, 
бір мәртебеден, екіншә мәртебеге ауысуын көрсетеді. Бұл рәсім 
қасиетті
саналады, әрі маңызды функция атқарады. Ертеде 
шаштың түскендерін бір қалтаға жинап, адам қайтыс болғанда 
мәйітпен бірге жерлеген. Екіқабат әйелге шаш қиюға мүлдем 
тиым салынған. 
Үйленудің
бірінші күнінен «
белкенчек
» дәстүріне дейін (тура 
мағынасында айтқанда сойылған жылқының немесе қойдың 
жанбасы деген мағына береді, рәсім қалыңдықтың әкесінің 
үйінде
өткізіледі) күйеу жігіт 
таайы-сы 
негізгі рәсімдерді 
өткізуде
басты роль атқарады. Ол 
кöжöгö 
үшін
 
қайың
шыбығын кеседі,
жас жұбайлар үшін от жағып, қамқорлық 
сұрайды.
Таайы 
басқа өмір есегіретіндегі
 
кöжöгö-
ны ашады,
 
барлық рәсімдерді басқарады, қалыңдықтың ата
-
анасының 
үйіне
«
белкенчек»-ті алып барады. 

228 
 
«Чегедек» деп аталатын (тұрмыстағы әйелдің 
жеңсіз киімі
туралы айтатын болсақ, онымен байланысты рәсімнің жоқ
екенін 
атап өту керек. Қош
-
Агач ауданында қалыңдықтың шашын 
өргеннен
кейін ғана «чегедек» киізгенімен, кейде қалыңдық 
күйеуінің ата
-
анасына үйіне бірден «чегедек» киіп кірген. Бұл 
аймақта киімнің осы түрінің дәстүрлі құндылығы сақталып 
қалған
, себебі «чегедек» әйелдің некеде екенің білдірген. Салт
-
дәстүрде сүт және арчынның қолданылуы, бұл 
- 
Бурханизмнің 
әсері
екенін байқаймыз.
Православтық діннің ұстанушы алтайлықтардың үйлену 
тойларындағы барлық дәстүрлі рәсімдер жеңілдетілген түрде 
өткізіледі. Қазіргі
кезде қасиеттілігі жоғалып кеткенімен дәстүрлі 
рәсімде алтайлықтардың дәстүрлі
кöжöгö 
рәсімін жасайды. Тек 
шаш өру рәсімі дәстүрлі түрде өткізіледі. Таайы немесе басқа 
біреу 
кöжöгöды
ашады. Үйлену салт
-
жоралғыларындағы осы 
элементтердің сақталуы олардың шығу тегінің ежелгі 
тамырларымен байланысты деп санаймыз. Қазіргі таңда бұл 
рәсімнің мағынасы толығымен ұмытылып кеткенімен, бір кездері 
осы рәсім маңызды мәні бар қасиетті мағынаға ие болған 
болатын.
Шоқынған алтайлықтарда отқа табыну болмады. Ойымызша, 
бұл
алтайлықтардың отты қасиет тұтатынымен байланысты. 
Православтардаоттың күшімен тазару туралы сенім баар 
болғанымен, белгілі бір мерекелерде таңбаларды жаққан. 
Мағлұматтарға сәйкес, Троицтардың мерекесіне арнап 
пасхальды жұмыртқаны, талдың бұтақтарын және
гүлдерді бір 
жыл көлемінде жаққан. Дегенмен, православиелік дәстүр 
бойынша отқа табынупұтқа табынушылықпен байланысты 
болды.
Кумандықтарда, Тубалардықтарда, Челкандықтарда дәстүрлі 
неке қию рәсімдері заңды болмады немесе қарапайым
жеңілдетілген түрде
өткізілді. Олар АҚЖ
-
да некелерін тіркеумен 
және мерекелік салтанатты кеш өткізумен ғана шектеледі. Шын 
мәнінде, православиенің әсерінен дәстүрлі үйленудің 
маңыздылығы біртіндеп ұмытып, жойылып кетті.

жүктеу/скачать 1,72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: