Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

18
1.4. 
Қазақстан
 
жерінің
 
географиялық
 
зерттеулері
Қазақстанның
кең
-
байтақ
жері
батыста
Атырау
алабынан
шығыста
Алтай
тауларына
дей
i
н
, 
солтүстігінде
Батыс
С
i
б
i
р
жазығынан
(
Солтүстік
Қазақ
жазығы
) 
оңтүстігінде
Тянь
-
Шань
тау
-
ына
дей
i
н
созылып
жатыр
. 
Сондықтан
да
ежелгі
заманнан
бері
Еуропа
мен
Азия
елдер
i 
арасындағы
қарым
-
қатынастың
көпш
i
л
i
г
i (
керуен
жолдары
, 
елш
i
л
i
к
көштер
i, 
т
.
б
.) 
қаз
i
рг
i 
Қазақстан
аумағы
арқылы
өткен
. 
Осыған
байла
-
нысты
Қазақстанның
кейб
i
р
табиғи
нысандары
туралы
жазба
дерек
-
тер
өте
ерте
кезден
белг
i
л
i 
болған
.
Геродот
(
б
.
з
.
б
. V 
ғ
.) 
Каспий
теңізін
i
ң
шығысында
шекс
i
з
жазық
өң
i
р
жатқандығын
жəне
оны
массагеттерд
i
ң
мекендейт
i
нд
i
г
i
н
баяндаған
. 
Птолемей
(
б
.
з
. 
ІІ
ғ
.) 
өз
еңбектер
i
нде
Жайық
(
D
а
i
х
), 
Жем
(
Rhymmus
) 
жəне
Сырдария
(
J
а
x
а
rt
е
s
) 
өзендер
i 
туралы
мəл
i
меттер
келт
i
рген
. 
ІХ
-
Х
ғасырларда
араб
ғалымдары
Арал
теңізіне
толық
сипаттама
бер
i
п
, 
картаға
түс
i
рд
i 
жəне
гректерд
i
ң
Əмудария
мен
Сырдария
өзендер
i 
Каспий
теңізіне
құяды
деген
топшылауын
тер
i
ске
шығарып
, 
Арал
теңізіне
құятынын
анықтаған
.
Арабтардың
сол
кездег
i 
деректер
i
нде
Жайық
, 
Жем
, 
Сағыз
өзендер
i 
аталған
. 
ХІІІ
ғасырларда
Моңғолияға
Италия
саяхатшысы
Плано
 
Карпини
жəне
фламанд
саяхатшысы
Вильгельм
 
Рубрук
бастап
барған
елш
i
лер
өздер
i 
жүрген
Қазақстан
аумағындағы
шөл
, 
шөлейт
аймақтардың
қысқаша
сипаттамасын
берген
. 
Олар
өздер
i
н
i
ң
жеке
бақылаулары
нег
i
з
i
нде
Каспий
теңізін
i
ң
тұйық
алап
екенд
i
г
i 
туралы
маңызды
географиялық
мағлұматтарды
жаңартып
толықтырған
жəне
Алакөл
, 
Балқаш
көлдер
i, 
Тарбағатай
, 
Жет
i
су
Алатауы
(
Жоңғар
) 
жайында
алғашқы
деректер
келт
i
рген
. 
XVI 
ғасырдан
бастап
Қазақстан
туралы
географиялық
мəліметтер
орыс
мемлекетінің
ресми
орындарында
жинақтала
бастады
. 
Ре
-
сей
мен
Қазақстан
арасында
дипломатиялық
, 
экономикалық
байланыстардың
орнауына
байланысты
патша
үкіметі
қазақ
жері
туралы
деректерді
арнайы
жіберілген
елшіліктер
арқылы
да
, 
сауда
-
герлер
мен
саяхатшылар
арқылы
да
жинақтай
бастады
. 
Осылардың
нəтижесінде
Қазақстан
табиғаты
, 
халқы
, 
мемлекеттік
шекаралары
жайында
деректер
толыға
түсті
. 
XVI 
ғасырдың
аяғы
мен
XVII 
ғасырдың
басында
«
Жылнамалар

19
жинағы
» 
атты
қазақ
халқы
мен
оның
жері
туралы
өте
құнды
кітап
дүниеге
келді
. 
Онда
қазақ
хандығы
құрылуы
жайлы
тарихымен
қоса
, 
Қазақстан
қалалары
, 
өзендері
мен
таулары
, 
шекаралары
жөнінде
кең
мəлімет
беріледі
.
XVII 
ғасырда
Қазақстан
аумағы
С
. 
Ремезов
жасаған
«
Сібірдің
сызба
кітабы
» 
атты
картаға
кірді
.
XVIII 
ғасырда
орыс
патшасы
I 
Петр
Қазақстанмен
қарым
-
қатынасты
күшейтуге
ерекше
көңіл
бөлді
. 
Қазақстан
жерін
Шығыс
елдеріне
шығатын
«
қақпа
əрі
кілт
» 
санады
. 
Оны
Ресейге
бағындырудың
жоспарларын
жасады
. 
Осыған
орай
ол
қазақ
еліне
əскери
экспедициялар
жасақтап
, 
Каспий
теңізі
мен
Сібірмен
шека
-
ралас
өлкелерді
зерттеуге
тапсырма
берді
. 
1734 
жылы
Орынбор
экспедициясы
ұйымдастырылды
. 1768 
жылы
екінші
академиялық
экспедиция
жасақталды
. 
Бұлардың
жұмысына
П
. 
С
. 
Паллас
, 
И
. 
П
. 
Фальк
, 
И
. 
П
. 
Рычков
сияқты
ғалымдар
қатысты
. 
И
. 
Муравин
мен
А
 
И
. 
Бутаков
Арал
теңізі
мен
Сырдария
бойында
, 
Г
. 
С
. 
Карелин
Каспий
жағалауларында
зерттеулер
жүргізді
. 
Қазақ
жерін
жалпы
географиялық
тұрғыда
зерттеген
бұл
ғалымдардың
еңбектерінде
, 
жаңа
деректер
жинақталып
, 
табиғаттың
қалыптасу
заңдылықтарын
түсіндіру
бағытындағы
алғашқы
талаптар
жасалын
-
ды
.
Осы
кезеңге
дейінгі
ақпараттарды
жинақтау
негізінде
А
. 
И
. 
Левшин
1832 
жылы
«
Қырғыз
-
Қазақ
немесе
Қырғыз
-
Қайсақ
ордалары
мен
далаларының
сипаттамасы
» 
атты
еңбегін
жазды
. 
Бұл
еңбекте
қазақ
жеріне
тұңғыш
рет
салыстырмалы
түрде
толығырақ
географиялық
сипаттама
берілді
.
Х
V-
Х
V
ІІ
ғасырларда
Қазақстан
туралы
географиялық
мəл
i
меттер
Ресейдің
ғылыми
əдебиеттер
i
нде
жинақтала
бастады
. 
Бұл
мəл
i
меттер
Мəскеу
мемлекет
i
н
жəне
оған
i
ргелес
аумақтарды
бейнелеген
«
Боль
-
шой
чертеж
» («
Үлкен
сызба
») 
картасында
жүйеленген
. 
1627 
жылы
шыққан
«
Книга
большого
чертежа
» («
Үлкен
сыз
-
ба
к
i
табы
») 
атты
еңбекте
еліміздің
батыс
, 
оңтүстік
жəне
орталық
бөл
i
ктер
i
н
i
ң
б
i
ршама
жерлер
i
не
нақтылы
сипаттама
бер
i
лген
. 
Х
V
ІІ
ғасырда
Қазақ
ордасына
жəне
Орта
Азия
хандықтары
жер
i
не
жасалған
орыс
саяхатшыларының
зерттеулер
i 
жи
i
лей
түскен
. 
Олардың
Жайық
өзені
сыртындағы
дала
туралы
мəл
i
меттер
i 
жинақталып
, «
Чертеж
всей
земли
безводной
и
малопроходной
ка
-
менной
степи
» («
Бүк
i
л
жер
i 
сусыз
, 
өтуге
қиын
тастақты
дала
сыз
-
басы
») 
деген
атпен
жарық
көрген
(1697). 
Бұл
туынды
С
. 
Ремезов

20
жазған
«
Чертежная
книга
Сибири
» («
С
i
б
i
рд
i
ң
сызба
к
i
табы
») 
атты
орыстың
тұңғыш
географиялық
атласы
құрамына
енген
. 
Мұнда
Қазақстан
аумағының
көпш
i
л
i
к
бөл
i
г
i 
қамтылған
. 
Х
V
ІІІ
ғасырдың
30-
жылдарынан
ХІХ
ғасырдың
60-
жылдарына
дей
i
н
созылған
Ресейд
i
ң
қазақ
елін
отарлау
үрд
i
с
i 
географиялық
зерттеулерд
i
ң
сипаты
мен
барысына
əсер
i
н
тиг
i
збей
қоймады
. 
Бұл
кезеңде
жаңа
қосылған
аумақтарда
орыс
мемлекет
i 
бил
i
г
i
н
орнату
жəне
нығайту
мақсатына
сай
көптеген
арнаулы
əскери
жəне
ғылыми
экспедициялар
ұйымдастырылды
. 
Ерт
i
с
өзенінің
бойында
бек
i
н
i
стер
салуға
жəне
Жоңғар
хандығымен
дипломатиялық
қарым
-
қатынас
орнауына
байланысты
Шығыс
жəне
Оңтүстік
-
Шығыс
Қазақстанды
тұңғыш
топографиялық
картаға
түс
i
ру
i
с
i 
жүрг
i
з
i
лд
i. 
Сонымен
қатар
Қазақстанның
батысында
, 
Каспий
мен
Арал
теңіздер
i 
жағалауында
, 
Сарысу
, 
Шу
өзендер
i
н
i
ң
алаптарында
картаға
қарапайым
түс
i
рілім
жасаулар
i
ске
асырылды
. 
Бұл
түс
i
рулерд
i
ң
нəтижес
i
нде
, 
б
i
р
жағынан
, 
Қазақстанның
жеке
өң
i
рлер
i
н
i
ң
тұңғыш
i
р
i 
масштабты
карталары
жасалса
, 
ек
i
нш
i 
жағынан
, 
табиғат
ерекшел
i
ктер
i 
туралы
ғылыми
мəл
i
меттер
жинақталды
. 
Қазақстан
географиясы
туралы
алғашқы
ғылыми
еңбек

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: