Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

21
чьих
или
киргиз
-
кайсацких
орд
и
степей
» («
Қырғыз
-
қазақ
не
қырғыз
-
қайсақ
ордасы
мен
даласының
сипаттамасы
») 
деген
к
i
табында
(1832 
ж
.) 
қорытындыланды
. 
Бұл
к
i
тап
қазақ
жер
i 
туралы
бер
i
лген
алғашқы
толық
географиялық
сипаттама
болды
. 
1840-1850 
жылдары
аралығында
Шығыс
, 
Оңтүстік
-
Шығыс
жəне
Орталық
Қазақстан
өң
i
рлер
i
не
Ресей
ботаниг
i 
Л
. 
И
. 
Шренк
саяхат
жасады
. 
Ол
Жет
i
су
Алатауына
, 
Балқаш
-
Алакөл
ойысының
шығыс
бөл
i
г
i
не
физикалық
-
географиялық
сипаттама
берд
i. 
ХІХ
ғасырдың
орта
шен
i
нде
Арал
(
А
. 
И
. 
Бутаков
) 
жəне
Каспий
(
К
. 
М
. 
Бэр
, 
Н
. 
А
. 
Ивашинцов
) 
тең
i
здер
i 
жан
-
жақты
зерттелд
i. 1857 
жылы
Арал
-
Каспий
атырабына
императорлық
Санкт
-
Петербург
Ғылым
Академиясы
ұйымдастырған
экспедицияға
И
. 
Г
. 
Борщов
пен
Н
. 
А
. 
Северцов
қатысты
. 
Экспедиция
жұмыстарының
қорытынды
деректер
i
н
i
ң
маңызы
өте
зор
болды
.
Экспедиция
жұмысының
нəтижес
i
нде
Батыс
Қазақстанның
жер
бедер
i, 
геологиялық
құрылысы
, 
климаты
, 
флорасы
жəне
фаунасы
туралы
нақты
деректер
аясы
кеңейд
i. 
И
. 
Г
. 
Борщов
«
Материалы
для
ботанической
географии
Арало
-
Каспийского
края
» («
Арал
-
Ка
-
спий
өлкес
i
н
i
ң
ботаникалық
географиясына
арналған
деректер
») 
деген
еңбегінде
Батыс
Қазақстанды
ландшафтылық
-
географиялық
облыстарға
бөлд
i. 
1858-1859 
жылдарында
Жет
i
су
Алатауы
мен
I
ле
өң
i
р
i
не
қазақтың
ұлы
ғалымы
Шоқан
 
Уəлиханов
Қашқар
сапарына
шығу
барысында
тоқталып
, 
Жет
i
су
жері
мен
Тянь
-
Шань
тауының
табиғатына
ғылыми
сипаттама
берд
i. 
Балқаш
көлі
мен
Алакөлд
i
ң
пайда
болу
жəне
қалыптасу
тарихының
өте
ұқсастығын
дəлелдед
i. 
Жет
i
су
Алатауы
мен
Солтүстік
Тянь
-
Шань
тауын
жануарлардың
таралуына
қарай
би
i
к
таулық
белдеулерге
бөлд
i. 
Сонымен
б
i
рге
осы
зерттелген
өң
i
рлерд
i
ң
маршруттық
жəне
жалпы
шолулық
картала
-
рын
жасады
. 
ХІХ
ғасырдың
алғашқы
жартысында
кен
байлықтарын
i
здеуге
байланысты
физикалық
-
географиялық
сипаттағы
б
i
рқатар
жаңа
деректер
алынды
. 
Əс
i
ресе
, 
Орталық
Қазақстан
мен
Тарбағатай
тауының
жəне
Маңғыстау
түбег
i
н
i
ң
геологиялық
құрылысы
, 
орогра
-
фиясы
туралы
нақтылы
деректер
жинақталды
. 
Қазақстан
табиғатын
шын
мағынасында
ғылыми
-
географиялық
тұрғыда
зерттеу
XIX 
ғасырдың
екінші
жартысынан
басталды
. 
Бұл
тұрғыда
П
. 
П
. 
Семенов
-
Тян
-
Шанскийдің
, 
Н
. 
А
. 
Северцовтың
, 
И
. 
В
. 
Мушкетовтың
, 
А
. 
Н
. 
Красновтың
, 
Л
. 
С
. 
Бергтің
сіңірген
еңбектері
айрықша
.

22
П
. 
П
. 
Семенов
-
Тян
-
Шанский
(1827-1914) – 
еуропалық
ғалым
-
дардың
ішінде
Тянь
-
Шань
тауын
зерттеген
алғашқылардың
бірі
. 
1856-1857 
жылдары
ғалым
Тянь
-
Шань
тауына
өз
i
н
i
ң
əйг
i
л
i 
саяха
-
тын
жасады
. 
Ол
бұл
сапарындағы
зерттеу
қорытындысында
та
-
улы
өлкен
i
ң
орографиясына
жаңаша
сипаттама
бер
i
п
, 
тұңғыш
рет
би
i
к
тау
ландшафтын
анықтады
. 
П
. 
П
. 
Семеновтың
бұл
сапарда
ашқан
аса
маңызды
жаңалықтарының
б
i
р
i – 
Орта
Азиядағы
тау
мұздықтарының
табылуы
. 
Орталық
жəне
Солтүстік
Тянь
-
Шаньға
бірнеше
экспедиция
жасап
, 
Хантəңірі
шыңының
бөктеріне
дейін
жеткен
. 
Соның
нəтижесінде
ол
биік
таудағы
қар
белдеуінің
биіктігін
, 
ондағы
мұздықтарды
анықтап
, 
бұл
тау
жүйесінде
жанартау
құбылыстарының
жоқтығын
дəлелдеді
. 
Сол
кезде
Еуропа
ғылымында
қалыптасқан
Тянь
-
Шань
жанартау
əрекеті
нəтижесінде
пайда
болған
деген
ұғымды
теріске
шығарады
. 
Ол
Тянь
-
Шань
тауларының
бітімі
мен
геологиясына
қатысты
бақылаулар
жасады
. 
Осы
саладағы
ұлы
еңбегі
үшін
ғалым
Семенов
-
Тян
-
Шанский
деген
атаққа
ие
болды
.
Н
. 
А
. 
Северцовтің
(1827-1885) 
Қазақстанды
зерттеу
жұмыстары
П
. 
П
. 
Семеновтың
Тянь
-
Шаньды
зерттеуімен
қатар
жүргізілді
. 
Ол
əуелде
Арал
теңізі
мен
Сырдарияның
төменгі
ағысына
сапар
шекті
. 
Одан
соң
Тянь
-
Шаньда
, 
Жетісу
, 
Қызылқұм
, 
Қаратау
өңірлерінде
зерттеу
-
бақылау
жұмыстарын
жүргізді
, 
Үстірт
пен
Мұғалжарды
зерттеді
. 
Осы
зерттеулер
нəтижесінде
Н
. 
А
. 
Северцов
Қазақстан
жерінде
жануарлардың
таралуы
жайында
ғылыми
ой
-
пікірлерді
кеңейтті
. 
Жануарлардың
дамуы
мен
таралуына
физикалық
-
географиялық
жағдайлардың
əсер
ететінін
дəлелдеді
. 
Таулы
өлкелердің
геоло
-
гиясы
мен
қалыптасу
тарихына
назар
аударды
. 
Ғалымның
табиғат
компоненттерінің
өзара
байланысы
жəне
сабақтастығы
туралы
иде
-
ясы
географиядағы
экологиялық
бағыттың
дамуына
жол
ашты
И
. 
В
. 
Мушкетов
(1850-1902) 
өз
заманындағы
геология
жəне
физикалық
география
саласындағы
ірі
маман
болды
. 
Оның
геологиялық
зерттеулері
физикалық
географияның
көп
мəселелерін
шешуге
, 
табиғат
құбылыстарының
пайда
болуы
мен
заңдылығын
анықтауға
көмектесті
.
1875-1876 
жылдары
И
. 
В
. 
Мушкетов
Тянь
-
Шаньның
солтүстігі
мен
Жетісу
(
Жоңғар
) 
Алатауына
үлкен
саяхат
жасап
, 
Əулиеата
(
қазіргі
Тараз
) 
қаласының
маңын
, 
Александр
жотасын
, 
Сусамыр
өзенінің
алқабын
, 
Ыстықкөлді
зерттейді
. 
Сонымен
қатар
Ілені
, 
Күнгей
жəне
Теріскей
Алатауды
бірнеше
жерден
басып
өткен
.

23
И
. 
В
. 
Мушкетов
Орта
Азияның
физикалық
географиясы
мен
геологиясына
арналған
«
Түркістан
» (1886-1906) 
атты
еңбегін
жаз
-
ды
. 
Онда
Тянь
-
Шань
тауларының
жүйесін
, 
оның
мұздықтарын
, 
тау
етектеріндегі
жазық
жерлер
мен
жота
аралық
аңғарлар
мен
ойыстар
-
да
сары
(
лесс
) 
топырақты
жəне
саздақ
балшықты
жерлердің
пайда
болуының
метеорологиялық
жағдайын
зерттейді
. 
Сонымен
бірге
шекараларын
анықтап
, 
алғашқы
геологиялық
қартасын
(1881) 
жасады
. 
Ғалым
А
. 
Гумбольдтың
Тянь
-
Шаньда
вулкандық
құбылыс
бар
деген
көзқарасын
теріске
шығарып
, 
өз
деректерін
келтіреді
. 
Сонымен
бірге
1887 
жылы
Верныйда
(
Алматы
) 
болған
жер
сілкінудің
себептері
мен
шөлді
аудандардағы
жел
əрекеті
туралы
құнды
деректер
жинақтады
.

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: