Азат елдің ономастикасы – мемлекетіміздің рухани қазынасы атты ғылыми-тәжірибелік конферецияның материалдары

123 
 
Жасанды  топонимдер  негізінде  авторитарлық  шешімдер,  мемлекеттік  билік  органдарының 
бастамасы жатса, дәстүрлі топонимдер тарихи-географиялық атаулардың алғашқы қызметін 
айғақтайды. Көп тараған аталымдар тың игеру кезеңінен хабар береді [1.12].  
Орыс  және  қазақ  топонимдерінің  салыстырмалы  талдауы  когнитивтік  топонимикалық 
стереотиптерді  номиналды  факторлар  ретінде  анықтауға  ықпал  етті,  сондай-ақ 
аталымдармен  бірге  жүретін  үлгілерді  зерттеуге  негіз  болды.  Осылайша,  қайта  атау 
саясатында  келесі  үлгілерді  анықтау  мүмкін  болды.  Бірінші  кезеңнің  ерекшелігі  -  қазақ 
ойконимдерін  ауыстыру  қағидаты  бойынша  орыс  топонимикалық  жүйесінің  қалыптасуы, 
орыс  тіліндегі  көріністердің  пайда  болуы  және  субстрат  атаулардың  қалыптасуы.  Бұл 
құбылыстың негізі - әлеуметтік фактор, көші-қон процестері, осыдан барып топонимикалық 
жүйенің  өздігінен  қалыптасуы.  Мұнда  топонимикалық  орта  мен  топонимикалық  жүйенің 
арасындағы байланыс өте анық болуы мүмкін. 
Екінші кезеңнің ерекшелігі екі кезеңді қамтиды: 20-30 жыл және соғыстан кейінгі кезең 
-  50-ші  жылдар  (жойылған  экономиканы  қалпына  келтіру).  Екінші  мен  бірінші  кезең 
арасындағы айырмашылық ойконимдердегі социалистік идеология идеяларын бекіту арқылы 
туындаған 
топоним 
тұжырымдамасының 
дамуында. 
Этникалық 
және 
ұлттық 
сипаттамалардың  белгілі  бір  деңгейде  болуы,  сана-сезімнің  ақыл-ой  құрылымының  тілдік 
құралдармен  көрсетілуі  айқын  емес.  Тиісінше,  топонимикалық  орта  мен  топонимикалық 
жүйе арасындағы байланыс жүйелі емес. 1990 жылдары қаланың және облыстық деңгейдегі 
әкімдіктердің жанындағы ономастикалық комиссияларды құруда, елді мекендерді қайта атау 
туралы  мәслихаттармен  бірлескен  шешімдерді  әзірлеуде  көрініс  тапқан  топонимикалық 
саясатты қалыптастыру қажеттілігін түсіне бастады [1.17].   
Өкінішке  орай,  тарихи  атауларды  қайтаруда  әрқашан  мәдени  дәстүрлер,    белгіленген 
топонимикалық жүйелер ескеріле бермейді. Кейбір атаулар этимологиялық талдаманы қажет 
етеді.  
Ұлттық  топонимияны  қалыптастыру  қағидаттарын  жүйелендіру  тәжірибесі 
топонимдердің  классификациясын  дамытуға  мүмкіндік  берді.  Сонымен,  қайта  атау 
стратегиясын қалыптастыру және ойластырылған стратегияны іске асыру үшін топонимияны 
тарихи-мәдени контексте және екі топонимикалық жүйені салыстыру негізінде зерттеу керек. 
Топонимикалық  жүйелер  мен  топонимикалық  орта  факторларының  сипаттамасы 
оиконимдердегі  әлемнің  тілдік  көрінісін  қалыптастырудың,  ұлттық  сәйкестікті,  этникалық 
құндылықтар  туралы  ұсыныстарды  көрсетудің  ғана  емес,  сондай-ақ  қоғамның  дамуының 
әртүрлі кезеңдерінде атын өзгерту тарихын қайта құруға және, егер мүмкін болса, жергілікті 
тұрғындардың теріс қабылдауын болдырмауға мүмкіндік береді. Географиялық объектілерді 
қайта  атау  бойынша  ұсыныстарды  әзірлеу  орыс  топонимиясының  пайда  болу  себептерін, 
қазақ және орыс топонимдерінің тарихи этимологиялық сипаттамасын және этнографиялық 
материалдарды талдауды болжайды. 
Кез  келген  онимдік  жүйе  қоғамның  тарихи  дамуының  нақты  кезеңін  көрсететін 
атаулардан  тұрады.  Жалқы  есімдер  –  этностың  қоғамдық  тарихы  көрініс  тапқан,  таңбалау 
жүйесінің ерекшеліктері мен тіл заңдылықтарының дамуы бейнеленген өзіндік ескерткіштер. 
Атаудың барлық жүйесі – бұл қатып қалған әлем бейнесі емес, өз бастауы бар, ұзақ ғасырлар 
бойы  адам  өмір  сүріп  жатқанға  дейін  жалғасын  табатын,  тоқтаусыз  үдеріс.  Атаудың 
қалыптасуы  –  адамзат  тарихындағы  маңызды  қадам,  себебі  атаулар  өмір  бойы  әр  адамның 
қоғаммен  тығыз  байланысты  жеке  тұлға  болу  құқығын  бекітті.  Атау  нағыз  өркениеттің 
алғашқы нышаны деп айтуға болады, атау тарихы, атау беру дәстүрі аталушының тарихынан 
айна іспетті  көрініс береді. Географиялық  атаулардың халықтардың  тұрғылықты мекенінен 
және  этникалық  топтардың  өзара  қатынасынан  көрініс  беретіні  әркімге  де  белгілі. 
Географиялық  атаулар,  әсіресе  ең  көнелері  өзіндік  бір  тарихи  ескерткіш  болып  табылады. 
Олардың  көбі  көне  құжаттардан  көненің  әлеуметтік  қатынасынан  және  ежелгі  адамдардың 
тұрмыстық ерекшеліктерінен көрініс беретін алғашқы тұрпатында, тіптен олар өз тұрпатын 
өзгертіп, қазіргі тілдің қолданысындағы сөздеріне ұқсас болып жатса да, анықталуы мүмкін 
[2.276].  Топонимдер  әр  тілдің  лексикалық  қабатының  салмақты  бөлігін  құрайтыны  белгілі, 

124 
 
бұл алдымен, кеңістікте бағыт алу мақсатында қалыптасқан адам санасындағы географиялық 
болмыс көрінісінің алғашқы тұрпаты.  
Топонимдердің тағы бір маңызды ерекшелігі – бұл көптеген мәдениетте географиялық 
нысан,  бұл  тіл,  мәдениет,  тарихи  география,  дәстүр,  этностың  өзін-өзі  тану  ескерткіші, 
тарихи  қатынастың  құрылымдық  элементтерінің  бірі.  Атаулардың  шығу  тегі,  ерекшелігі, 
олардың  қазіргі  тіл  иелеріне  түсініксіздігі  топонимиялық  түсіндірмелерді  қажет  етеді. 
Топонимдердің қалыптасу қабаттары әртүрлі болғандықтан, олардың мағынасын анықтауда 
қиындықтар  туғызады.  Қоғам  тұрмысының  өзгеруі,  тұрғылықты  халықтың  өзгеруі,  тілдің 
дамуы және басқа да себептер атаулардың қолданысына қарай белгілі бір дәрежеде өзгеруіне 
әкеледі.  Мәселен,  Қызылжар  –  Петропавл;  Семипалатинск  –  Семей;  Устькаменогорск  – 
Өскемен; т.б.  
Бұл өзгерістердің нәтижесінде атаулардың мағынасы күңгірттенуі толығымен алғашқы 
мағынасын жоғалтуы немесе ең сорақысы – толығымен жойылып кетуі мүмкін. Атаулардың 
бастапқы формасын қалпына келтіру арқылы аталған олқылықтарды түзетуге болады. Əрине, 
бұл әртүрлі тарихи деректемелерге сүйенуімізді қажет етеді. Олардың ішінде ең құндылары: 
жазба  ескерткіштері,  картографиялық  және  мәтіндік  материалдар,  әртүрлі  жылдарда 
жасалған  топографиялық  карталар  т.б.  Қазақстан  жеріндегі  жалпытүркілік  ғаламның 
топонимикалық  моделі  –  тілдік  және  картографикалық  бағытта  зерделеніп,  анықталуы  аса 
қажет дүние. Көне түркі кезеңінен бастап, орта ғасыр, қазіргі Қазақстан жерінде қалыптасқан 
топонимдер  зерделеніп,  салыстырмалы  екі  тілді  (қазақ  және  ағылшын)  картаға  түсіріліп, 
сөздіктер дайындалып, жер бедері, идеология өзгеруіне қарай тарих қойнауынан шындықты 
шығару  арқылы  қазіргі  Қазақстан  жер  бедері  ерекшелігін  анықтау  маңызды  болып  отыр. 
Топонимдердің  ғасырлар  бойы  қалыптасып,  өзгеріп,  толығып  отыруындағы  халықтың 
танымдық  көзқарасы  зерделеніп,  қазіргі  қазақ  халқының  топонимикалық  ғалам  бейнесінің 
тілдік ерекшеліктерін қарастыратын уақыт әлдеқашан туған. Көп жағдайларда географиялық 
атаулардың мәселелерi iшкi мемлекеттiк ұлттық мүдденiң шегiнен шығады да халықаралық 
мәнге ие болады.  
Біздің дәуірімізге дейінгі топонимдердің көпшілігі тау, теңіз, өзен, көл атаулары болса, 
кейбіреулері  қала  аттары  ретінде  ұшырайды.  Мәселен,  Алтай,  Қаратау,  Қазығұрт,  Ұлытау, 
Алатау,  Каспий  теңізі,  Арал  теңізі,  Балқаш  көлі  (бұрын  Көк  теңіз  аталған),  Ертіс,  Арыс, 
Талас,  Іле,  Есіл,  Сырдария,  Ойыл,  Қиыл,  Тобыл,  Жайық,  Ембі  (Жем),  Хантәңірі,  Талғар, 
Тараз, т.б. Сол атаулардың қай-қайсысы болса да тіліміздің тарихы, мәдениеті мен этнология 
мәселелері  жөнінде  көптеген  құнды  деректерге  ие.  Олардың  құрамында  қазіргі  әдеби 
тілімізде кездеспейтін, мән-мағынасы ұмыт болған, мүлдем құпия сырға айналған ескі сөздер 
мен  тұлғалардың  ізі  сақталған.  Халқымыздың  өткен  дәуірдегі  тарихын,  көрші  елдермен 
жасаған мәдени қарым-қатынас және әдет-ғұрпын танып білуде де бұлардың атқарар рөлі аса 
зор. Өйткені, ол атаулардың бәрі – халық тарихы, қоғам өмірімен, адамдардың жеке басы, іс-
әрекетімен  біте  қайнасып,  кейінгі  буындарға  мирас  болып  отырған  мәдени  мұра,  өшпес 
шежіре,  халықтың  шынар  ой,  ұшқыр  қиял,  данышпандық  зердесі  мен  ұлттық  мінез-құлқы, 
барша болмысының көрінісі.  
Қазақ  жер-су  атауларының  құрамында  физикалық-географиялық  атаулар  тым  басым. 
Өйткені,  жер-су  аттары  –  халық  тілі  мен  мәдениетінің  кемел  байлығы,  мәңгілік  тарихи 
мұрасы. Олар ана тіліміз бен ұлттық тарихымыздың сыр-сипатын, халқымыздың этномәдени 
құбылыстарын  тереңдей  зерделеп  зерттеу  үшін  де  аса  қажетті,  өте  қымбат  та  құнды  дерек 
болары  сөзсіз.  Жер-су  аттарының  шығу,  қалыптасып  дамуында  лингвистикалық 
факторлармен  қатар  табиғат  құбылыстарының,  жер  бедері  мен  көрік-келбетінің  ерекшелік 
сипаты,  бейне  көріністері,  қоғам  өміріндегі  тарихы,  әлеуметтік-экономикалық  және  саяси 
өзгерістердің  жай-жапсарлары  тайға  таңба  басқандай  анық  та  айқын  көрініс  береді.  Олар 
өткен өміріміз бен тірлік-болмысымыздың рухани байлығына тән мәдени ескерткіш ретінде 
ғана құнды емес. Заман ағымына сай толысып, жаңарып қазіргі өмірімізде де ерекше қызмет 
атқаруда.  

125 
 
Жеріміздегі  парсы,  араб  тілдеріне  тән  атаулардың  сақталуы  ерекше  назар  аудартар 
жайт.  Ол  атаулар  аса  көп  болмағанмен,  кейбір  облыстардың  жер-су  атаулары  құрамында 
ұшырап  отырады.  Тілімізге  енген  араб  тілі  сөздерінің  жалпы  мөлшері  зерттеушілердің 
пайымдауы бойынша 15-20 пайыз болса, оның ішінде өте басым тобы – кісі есімдері, ал жер-
су  атаулары  мүлдем  аз.  Өйткені,  жергілікті  тұрғын  қазақ  жұрты  өзі  өмір  сүріп  жатқан 
мекеніне өз тұсынан араб атауларын қоймаған.  
ХІІІ-ХІV  ғ.ғ.  моңғол  үстемдігі  заманындағы  моңғол  атаулары,  ХVІІ-ХVІІІ  ғ.ғ.  қалмақ 
тіліндегі  жер-су  атауларының  ұзын-ырға  саны  қазақ  жерінде  мүлдем  жұтаң.  Белгілі  ғалым 
Ғ.Қоңқашбаевтың  зерттеуі  бойынша  моңғол  тіліне  тән  атаулардың  бар-жоғы  екі  жүзден 
артық емес. Ал қалмақ атаулары аз ғана, бар-жоғы жүзге жетер-жетпес. Ал славян тілдеріне 
тән  атаулардан  сақталғандардың  басым  көбі  –  орыс  тілі  сөздерінен  жасалған  атаулар,  олар 
негізінен антропотопонимдер (яғни есім-фамилиялардан қойылған елді мекен аттары) болса, 
украин  тіліне  тән  деген  атаулар  тым  сирек.  Орыс  тілдік  топонимдер  орыс  шаруаларын 
Қазақстанға ХІХ ғасырдың 60-жылдарында қоныс аударумен, одан кейінгі жылдар патшалық 
ресейдің  отарлық  саясаты  негізінде  жүзеге  асса,  кеңестік  дәуірде  оның  идеологиясына  сай 
үдей  түсті.  Əсіресе,  Қазақстанда  тың  жерлерді  игеру  саясатымен  байланысты  келімсектер 
саны  әлденеше  миллионға  жетіп,  колхоз,  совхоз,  аудан,  село,  қала  атаулары  көбейе  түсті. 
Тың жерді  игерудің 25 жылдық мерекесінде «Наука мира»  атты журналда 3,5 мың орысша 
жаңа  атау  қойылғанының  мақтаныш  болғаны  белгілі.  Осыншама  ұлан-ғайыр  жерімізді 
Шығыс пен Батыс, Еуропа мен Орта Азияны жалғастырған әйгілі Жібек жолы да басып өтті. 
Сөйтіп, әртүрлі сенім мен нанымдағы халықтар мен ұлыстар бұл өлкеге келіп, сауда-саттық 
жүргізіп, өз тілдерінде сөйлеп, мәдени қарым-қатынас жасады. Бұл жағдай жергілікті халық 
тіліне әсер етіп – жер, адам, ел аттарының қойылуына да ықпал етпей қоймады [3, 33].  
Кез  келген  топоним  белгілі  бір  географиялық  аумақ  атауы  қызметін  атқарады.  Ол 
номинация  ғана  болып  қоймай,  сол  нысанға  байланысты  бірқатар  ақпараттар  иесі.  Мұндай 
ақпараттар  ол  нысанның  тарихын,  географиялық  орналасу  жағдайын,  жер  байлығына 
байланысты  ақпараттарды  қамтуы  немесе  белгілі  бір  тұлға  есімі  болуы  әбден  мүмкін.  Осы 
секілді нысандардың атауларын зерттеу тек географияның ғана емес, тарих саласының ғана 
емес, тіл білімінің, соның ішінде ономастиканың тікелей зерттеу нысанына айналады [4, 38].  
Жер-су атауларына тек географиялық орналасуы ғана емес, бірнеше жүз жылдықтарды 
басынан  өткерген  атауда  сол  жердегі  тарих,  яғни  кімдер  басқарды,  кімдер  жаулап  алды, 
олардың мәдениеті қандай болды, өзгелерге қандай қасиеттерімен белгілі болды деген өзекті 
мәселелерді  өз  бойында  сақтайды.  Жер-су  атаулары  бір  ғана  география  немесе 
лингвистиканың  өзіне  ғана  тиесілі  саласы  емес.  Топонимикалық  атауды  зерттеуде 
географиялық та, лингвистикалық та, тарихи да, этнологиялық та өзгерістерді ескере отырып 
қарастыру – сол бағыттың дұрыс зерттелуіне жол сілтейді. Қазақ жеріндегі жер-су атауларын 
этимологиялық  тұрғыда  алғаш  зерттеген  Əбдірахманов  А.Ə.  Оның  еңбектерінде  Қазақстан 
топонимдері 
лексика- 
семантикалық, 
лексика-грамматикалық, 
әсіресе, 
тарихи-
этимологиялық  бағыттар  бойынша  талданған.  Əрі  топонимдік  атауларды  мазмұнына  қарай 
бірнеше топқа біріктірген:  
1. Адам есімдері бойынша аталатын географиялық объектілер (антропонимдер);  
2. Ру атаулары бойынша аталатын топонимдер (генотопонимдер);  
3. Халықтың атауын көрсететін топонимдер (этнотопонимдер);  
4. Өсімдік атауы бойынша қойылған топонимдер (фитотопонимдер);  
5. Жануарлардың атауы бойынша қойылған топонимдер (зоотопонимдер);  
6. Географиялық объектілердің түр-түсін көрсететін топонимдер;  
7. Объектілердің санын көрсететін топонимдер;  
8. Белгілі бір уақыттарда болған оқиғалар бойынша аталған топонимдер;  
9. Ұқсастырылып қойылған топонимдер;  
10. Географиялық немесе басқа да терминдер арқылы қойылған топонимдер;  
11.  Географиялық  объектілердің  сапасын,  қасиетін  және  көлемін  көрсететін 
топонимдер;  

126 
 
12. Басқа тілдерден енген және көне сөздерден қалыптасқан топонимдер;  
13.  Революциядан  кейінгі  әлеуметтік  оқиғалармен  байланысты  қойылған  топонимдер 
[5, 47]. 
Əрбір  атаудың  шығу,  пайда  болуы  мен  тек-төркіні,  олардың  бастапқы  мән-
мағыналарын  анықтау  мәселелерін  тарихи-салыстырмалы,  салыстырмалы-типологиялық 
тұрғыдан  зерделей  зерттеп,  мән-мағыналары  көпшілікке  түсініксіз,  тіптен  мүлдем  белгісіз 
атаулардың  құпия  сырын  ашу  көпшілік  қауымды,  әсіресе  жастарды  қызықтыратыны  рас. 
Осымен бірге жер-су аттарының қолданылу аясы, оның қоғамдық қызметі, мемлекеттік мәні 
де  –  өзекті  мәселе.  Елбасы  Н.Ə.Назарбаевтың  «Қазақ  тілі  және  тілдердің  үштұғырлығы» 
басымдылығында  белгіленген  іс-шараларға  еліміздің  мыңдаған  елді  мекен,  өзен-су,  т.б. 
атауларын  қазақ,  орыс,  ағылшын  тілдерінде  сауатты  таңбалау  алға  қойылды.  Елбасы 
Н.Ə.Назарбаевтың  «Өмір  өткелдері»  атты  кітабында  жер-су  атаулары  жайында: 
«Қазақстандағы  барлық  жер  атауларының  сөздігін  шығарып,  қай  атау  қандай  жағдайда, 
қандай мағынамен қойылған, ол сөздің түпкі төркіні қандай болған дегенді ғылыми тұрғыдан 
анықтап  көрсету  керек.  Жеріңе  қойылған  ат  еліңнің  ұрпақтарға  қалдырып  кеткен  хаты 
сияқты  ғой»  делінген.  Бұл  –  өте  орынды  тұжырым.  Өйткені,  жер-су  атаулары  –  халық  тілі 
мен мәдениетіміздің кемел байлығы, мәңгілік тарихи жәдігері, асыл мұрасы. Олай болса, К. 
Паустовский  «Атау  –  бұл  елдің  халықтық  поэтикалық  сәні.  Олар  халықтың  мінез-құлқы, 
оның  тарихы,  оның  тұрмыс-тіршілігі  туралы  мәлімет  береді»  дегендей,  ана  тіліміз  бен 
ұлттық  тарихымыздың  сыр-сипатын,  халқымыздың  этномәдени  құбылыстарын  тереңдей 
зерделеп зерттеу – игілікті іс. 
 
Пайдаланылған әдебиеттер: 
1.  Мәдиева Г.Б., Иманбердиева С.Қ. Ономастика: зерттеу мәселелері. – Алматы: «1С-
Сервис», 2005. – 240 бет.  
2.  Суперанская А.В. Общая теория имени собственного.  – М.: Наука‚ 1973. – С. 276-
284.  
3.  Ономастикалық хабаршы. - №1 (25), 2016. 
4.  Мадиева  Г.,  Сапашев  О.,  Алимхан  А.,  Бияров  Б.,  Смайлова  А.  Топонимическое 
пространство  Восточного  казахстана.  –  Усть-Каменогорск:  “Рекламный  Даджейст”,  2008.  – 
208 с.  
5.  Жанұзақ Т. Қазақ ономастикасы. Атаулар сыры 3. – Алматы: Дайк-Пресс, 2007. 524  
 
 
ҚАЗАҚ ОНОМАСТИКАСЫ ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ТАНЫМ 
 
Омарұлы Б.,  филология ғылымдарының докторы, Л.Н.Гумилев атындағы 
Еуразия ұлттық университетінің профессоры, Астана, Қазақстан 
 
Жалпы, қай нәрсенің де алдымен аты, содан соң заты ойға түседі. Сол ойға алған 
дүниеміз атына сай болса, көп мәселе туындамайды. «Көптің түсін білгенше, бірдің атын 
біл»  дейді  халық  даналығы.  Ат  пен  заттың  үйлесімділігі  сақталмаған  жерде  кейде 
ономастикалық мәселеге өзек болатын түйін түзіледі. Сосын сол түйінді тарқату оңайға 
соқпайды.   
Академик  Əбдуәли  Қайдар:  «Жер-су,  мекен-жай  атаулары  сияқты  қала  көшелері  мен 
алаңдарының аттары да – ұлттық мәдениеттің көрнекі саласы. Олай болса, бұл мәселеге ел-
жұрт  болып  атсалысу  керек.  Əлеуметтік  пікірмен  есептесе  отырып,  ең  алдымен  жергілікті 
халық мүддесі ескерілуі тиіс. Оны талап етуге қазақ халқының да моральдық құқы бар. Ол – 
парасаттылықпен,  ұлт  өкілдерінің  өзара  түсінісуімен,  келісуімен  істелетін  жауапты  шаруа» 
[1, 107 б.], – деп, бүгінгі ономастикалық ұстанымның мақсаты мен міндетін атап көрсетеді. 
Республикалық  және  жергілікті  ономастикалық  комиссиялардың  жұмысын  жүргізетін 
өкілетті  мемлекеттік  орган  мен  облыстық  басқармалар  осы  талапты  басты  назарда  ұстауға 

127 
 
тырысады.  Ол  үшін  ономастикалық  саясатты  орнықты  қолданып,  тиянақтылықпен  жүзеге 
асыруға  арналған  нормативтік-құқықтық  актілер  топтастырылған  арнайы  жинаққа  [2]  жиі 
жүгініп отырған жөн. Бірақ мұндай құжаттардың уақыт ағымына сәйкес ұдайы жетілдіріліп 
тұратынын да ұмытпаған абзал. 
Атамыз  қазақ  жер-су  атауларын  кең  даламызға  мөр  қып  басқан.  Тілге  оралымды, 
көкейге  қона  кететіндей  етіп  көркем  кестелеген.  Қазақтың  ұлы  даласындағы  жер-су 
атауларының  бәрі  бедерлі  поэтикамен  өрілген.  Желмая  мініп,  жер  шолған  Асан  Қайғы 
бабамыз  өзі  тоқтаған  мекенінің  аты  мен  затын  салмақтап  тұрып  саралап  бергенін  қайда 
қоямыз?! Ата-бабаларымыз Хан тәңірі мен Алатауды, Бетбақдала мен Қаратауды, Арал мен 
Ұлытауды,  Сығанақ  пен  Сарайшықты,  Қарасаз  бен  Қараойды,  Шалкөде  мен  Көлсайды, 
Бақанас  пен  Кербұлақты,  Ақши  мен  Қапалды,  Желтораңғы  мен  Балатопарды  ономастика 
комиссиясынсыз-ақ сәтімен атап, санамызға сіңіріп жібергенін жоққа шығаруға болмас.  
Ұлттық  атаулардың  өмірімізге  дендеп  енуі  –  рухани  құндылығымыздың  көрсеткіші, 
елдігіміздің  ерекше  белгісі.  Атажұрт  атауы  –  талайғы  тарихымыздың  бөлінбес  бөлшегі, 
тамырымыздың тереңге тартқанының айқын көрінісі. Қазақтың жер-су атаулары ономастика 
ғылымы  өрістемей  тұрған  кезде  де  жадымызға  жатталды,  санамызға  сіңді,  жүрегімізге 
ұялады.  Бұл  тұрғыда,  тағылымды  тұжырымға  ден  қойсақ,  «Халқымыздың  сан  ғасырлық 
тарихына  тән  дәйекті  деректердің  бірі  –  оның  тірлік-болмыс,  дүниетаным  көзқарасын, 
тарихи-әлеуметтік  жайы  мен  ұлттық  мәдениетінің  нышанын,  ана  тілінің  бәз  қалпындағы 
табиғи  бітім-бейне,  халықтық  көрінісін  замандар  бойы  сақтап  келе  жатқан  қазынамыз  – 
атамекен, туған жер атаулары» [3, 131 б.] екеніне көз жеткіземіз. 
Ұлы  даланың  атаулары  өзінен-өзі  сөйлеп  тұр.  Мұзтау,  Биікжал,  Амантоғай, 
Ақкиізтоғай, Алтынемел, Қызбел, Қабырғатал, Барсакелмес, Елтінжал, Айдарлы, Қосқұдық, 
Қызкеткен... Осындай тарихи тұнық бастауы, эстетикалық әсері, поэтикалық пішіні бар әдемі 
атауларды  қатарға  қосуды  сұраған  ұсыныстар  республикалық  ономастика  комиссиясына 
ағылып келіп жатса кәнекей. Өкінішке қарай, олай бола бермейді.   
Оның  есесіне  ономастика  комиссиясына  неше  түрлі  нысанды  кісінің  атымен  атау 
туралы  ұсыныстар  жаңбырша  жауады.  «Кісідегінің  кілті  аспанда»  дейді  халқымыз.  Сол 
секілді кісі есімінің де кілті аспанда секілді. Ол кісіміз аты әлемге әйгілі тарихи тұлға болса, 
кім  қарсы  тұрар?  Тұлға  да  емес,  тұлпар  да  емес,  ауыл-аймақтың  етек-жеңін  жинауға  азды-
көпті еңбегі сіңген абыройлы азамат қана болып тұрғаны қинайды. Бірақ әр есімнің артында 
анталаған адам тұр. Өлеңнің өріміне салып айтсақ, «Сәл ертерек кетіп қалған арадан, Басшы 
болған,  аузына  ел  қараған.  Ерен  жүйрік  болмаса  да,  бірақ  та,  Іздеушісі,  жоқтаушысы  бар 
адам!».  
Міне,  осы  іздеушілер  мен  жоқтаушылар  ономастикалық  кеңістіктің  тепе-теңдігін 
бұзады. Бедел салады, сауын айтады, омыраулатады, қоңыраулатады, әйтеуір дегеніне жетіп 
тынады.  Енді  олар  одан  кейін  Астанаға  кеткен  құжаттың  ізін  қуалап,  республикалық 
ономастика  комиссиясына  «шабуыл»  жасай  бастайды.  Мұндай  талпыныстары  нәтижелі 
аяқталғандар да жоқ емес.  
Қысқасы,  күні  кеше  ғана  арамызда  алшаң  басып  жүрген  аймақтық  немесе  өңірлік 
деңгейде ғана белгілі кісілердің атымен көшелерді, кейде тіпті ауыл мен мектептерді атауды 
үрдіске  айналдырып  барамыз.  Ол  кісінің  туыстары  мен  тілеулестері  оған  ешқашан  да 
қатардағы  адам  ретінде  қарамайды.  Туған  елге  тұлға  болған  туысын  Тоныкөк  пен 
Күлтегіннен кем көрмейді. Біз үшін ол – еңбеккер. Олар үшін – еңбек ері! Біз үшін – ардагер. 
Олар  үшін  –  қайраткер!  Біздің  көзімізбен  қарағанда:  «Сенің  атаң  –  көп  атаның  біреуі,  Əрі 
кетсе,  әулетіңнің  тіреуі».  Ал  олардың  көзімен  қарағанда:  «Жалпақ  жұртқа  қабыл  болған 
батасы,  Менің  атам  –  қалың  елдің  атасы».  Жергілікті  жердегі  шенеуніктердің  тығырыққа 
тірелетін тұсы осы.  
Əдетте  орта  мектепті  сол  білім  ошағының  директоры  болған  педагогтардың  атымен 
атау  туралы  ұсыныс  ономастика  комиссияларына  жиі  келеді.  Сондайда  өкілетті  органның 
қызметкерлері  мен  комиссия  мүшелері  қатты  қиналады.  Екінің  бірі  Ыбырай  Алтынсарин 
болып  тумайды.  Тіпті  Сухомлинский  немесе  Амонашвили  де  бола  алмайды.  Рафиха 

128 
 
Нұртазина,  Қанипа Бітібаева, Құмаш Нұрғалиев сынды атағы жер жарған мектеп директоры 
болсаң,  сенің  даңқыңды  жоққа  шығаратын  адам  табыла  қояр  ма  екен?  Міне,  мектеп 
директоры болудың өлшемі – осылар. Кешегі өткен ер көкең ондай болмаған соң мектептің 
атын сұрап қайтесің?  
Əрине, орта мектептің атын иеленуден үміткер кісінің өмірбаяны көбіне аса мазмұнды 
бола бермейді. Ал бірақ ұсыныстың мәтінін оқыған адам көңілі босап, көзіне жас алады. Жер 
бауырлап, құлап жатқан мектепті аяғынан тік тұрғызған. Білім беру ісінің үздігі болған. Көп 
жыл  жұмыс  істеген.  Көп  тер  төккен.  Көп  шәкірт  тәрбиелеген.  Шәкірттерді  сұмдық  жақсы 
көрген. Шәкірттер де оған үнемі еміреніп, құшағына басын тығумен болған. Ау, мұның бәрі 
адамның  мектеп  атын иеленуге  мүмкіндік  беретін  қасиеттері  емес,  директордың  күнделікті 
атқаратын негізгі міндеті емес пе?! 
Бір  ғажабы,  сол  ұсынысты  мектеп  ұжымы  ұлы  жиын  өткізіп,  мақұлдаған  болып 
шығады.  «Бұл  кісіден  артық  лайық  адам  жоқ»  деп  ортақ  ұйғарымға  келген.  Одан  соң 
аудандық  немесе  қалалық,  облыстық  ономастика  комиссиясы  шешім  қабылдап,  облыстық 
мәслихатқа  жіберген.  Облыстық  мәслихаттың  депутаттары  қос  қолын  көтеріп  қолдаған. 
Облыстық  ономастика  комиссиясының  төрағасы  мен  мәслихат  хатшысы  қол  қойып, 
«Осындай бір директор, Халқымызға керек бір» деп мөр басып, республикалық ономастика 
комиссиясына жолдаған.  
Ал енді қараңыз, сол мектепте одан басқа да директор болған кісілер бар ғой. Тарихы 
бай  мектепті  кемінде  оншақты  директор  басқарады.  Сонда  қалғандарын  қайтеміз? 
Қайсысының қаншалықты еңбегі сіңгенін қайдан білеміз? Бәлкім, бәрінен де көп тер төккен 
директордың құнды құжаты не іздеушісінің жоқтығынан, не туыстарының қарапайымдылық 
танытуынан қозғаусыз жатқан болар. Нағыз мықтың бәлкім, сол шығар... 
Мына мәселеге назар аударайық. Қазір арамызда жүрген немесе өмірден өткен кейбір 
Олимпиада  чемпиондарының  есімдері  ешқашан  өзі  оқыған  мектебіне  атау  бола  алмайды. 
Себебі, ол мектептің есімін ілгерідегі бір мектеп директоры баяғыда алып қойған. Біз бұны 
тек мысал үшін ғана айтып отырмыз. Қазақстанда сегіз мыңға жуық мектеп бар. Ал атақты 
адамдарымыз  бұдан  әлдеқайда  көп.  Оның  ішінде  рухани  әлемімізде  талассыз  мойындалған 
тұлғаларымыз жетіп артылады. Сонда атауы жоқ мектеп таусылған соң қайтпекпіз?!  
Мектеп  таусылды  демекші,  университеттердің  бәрі  дерлік  бір-бір  тұлғаның  атын 
иеленген.  Ал  қазақ  топырағынан  шығып,  күллі  әлемге  танылған  арыстарымыз  жеткілікті. 
Шынын айтқанда, олардың көпшілігінің атында мектеп түгілі балабақша да жоқ. Балабақша 
демекші, әзірге әйтеуір сол бүлдіршіндер мекені – балабақшаны кісі есімдерімен атау үрдіске 
айналмай  тұрғанына  шүкір.  Қазірше,  «Балбұлақ»,  «Балақан»,  «Айгөлек»,  «Бәйшешек», 
«Гүлдәурен» деген атаулармен амалдап келеміз. Ертең шүлен таратқандай етіп, мектептердің 
бәріне атау үлестіріп болған  соң не істейміз? Балабақшаларға ауыз саламыз ба? Қазір  жеке 
балабақша  ашып  жатқан  бай-бағыландар  көп.  Күні  ертең  солардың  ағайындары:  «Ағамыз 
ашып  алды  балабақша,  Енді  ол  күреп-күреп  алады  ақша»,  –  деп  әндетіп,  балабақшаға 
қожайынның адам шошитын атын сұраса қайтеміз?!    
Сөз зергері Қадыр ақын: «Халық деген мықты ғой, керек болса, кезінде, Қолдан жасап 
алады  әулиенің  өзін  де!»,  –  дейді.  Сол  кісі  айтқандай,  мұндай  нәрселердің  алдын  алмасақ 
болмайды.  Сондықтан  жергілікті  жерлердегі  ономастика  комиссияларының  төрағаларына, 
тіл  басқармаларының  бастықтарына  айтарымыз,  жеке  адамдардың  атымен  мектеп,  елді 
мекен, көше атауларының атын атаған кезде аса талғампаздық танытқандарыңыз жөн болар 
еді. Ұлы мен ұлықты, тұлға мен тұлыпты, жүйрік пен жабыны шатастырмасақ екен.  
Мынадай  мектептердің  атауларына  зер  салайықшы...  Жарсуат  орта  мектебі, 
Жақсықылыш орта мектебі, Сағабүйен орта мектебі, Қызылағаш орта мектебі, Тұздыбастау 
орта мектебі, Қаратерең орта мектебі... Діңгек орта мектебі, Көктал орта мектебі, Қоңырөлең 
орта  мектебі...  Қандай  әдемі!  Осындай  онсыз  да  келісті  атауларды  сол  күйінде  қалдырса 
болмай ма?! Жамауды да жарасатын жерге жамаған дұрыс. Құрықтың да сырыққа лайықты 
болғаны жөн. Құйрықтың да жүйрікке сай болғаны абзал.  

129 
 
Қазақ  жерінің  еңісінің  есепсіз,  қыратының  қисапсыз  екендігі  секілді  бұл 
ономастиканың  да  ой-шұқыры  көп.  Бір  мәселенің  тігісін  жатқызсаң,  екіншісі  андағайлап 
шыға келеді. Сол себепті де ономастикалық жұмыстардың түйінделген тұстарын шешу үшін, 
бұл мәселелерді зерттеу мақсатымен ауық-ауық мораторий жарияланып тұрады. Бірақ соған 
қарамастан, мораторий мерзімі аяқталған соң жөнсіз ұсыныстар легі қайта жалғасады.  
Қазіргі күні «Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысы туралы» заңы 
бүгінгі  кезеңдегі  әкімшілік-аумақтық  мәселелерді  толық  реттей  алмай  отыр.  Ауылға  атау 
беру мәселесін алдымен жергілікті органдар шешетін кезең болды. Содан келіп, балпанақтай 
баласын  бастық  қылып  өсірген  қатардағы  қадірлі  қарттар  ауылдардың  атын  иеленіп  кетіп 
жатты.  Енді  жаңа  мемлекеттік  бағдарламаның  талаптарына  сәйкес,  мұның  бәрі 
республикалық  ономастика  комиссиясының  шешімімен  жүзеге  асырылады.  Тіпті  облыс 
орталығындағы  көшелердің  атауларына  дейін  республикалық  ономкоммен  келісу  жөнінде 
мәселе қойылды.   
Осы саланың асқан білгірі, профессор Телқожа Жанұзақ: «Қазақ ономастикасының бір 
бөлігі  саналатын  жер-су  аттары  (топонимдер)  ғасырлар  жәдігері,  мәдениетіміз  бен 
тарихымыздың  құнды  қазына  байлығы,  мәдени  мұрамыздың  бір  бұлағы  деп  айта  аламыз. 
Республикамызда тек қана өзен аты 85 мың болса, көл аттары 50 мыңның үстінде» [4, 5 б.], – 
дейді. Ендеше, осыншама бай атаудың иесін де, киесін де естен шығармай, ономастиканың 
мемлекеттік мүдде мен ұлттық ұғымға сай келуіне бәріміз дәнекер болуымыз керек. 
Тәуелсіздік алған кезден бастап күні бүгінге дейін бірқатар облыстардың, қалалардың, 
аудандардың,  қалалық  аудандардың,  темір  жол  стансалары  мен  бекеттерінің  атаулары 
өзгерді.  Сондай-ақ,  елді  мекен  атауларының  орыс  тіліндегі  транскрипциясы  нақтыланды. 
Елдегі жер-су және нысан атауларының 80-85 пайызы ана тілімізге табан тірейді. Бірақ солай 
болғанына  қарамастан,  солтүстіктің  тоңы  жібіңкіремей,  қазақы  ұғымға  қақпасын  ашпай 
тұрғанын  айтуға  тиіспіз.  Демек,  бұл  –  уақыттың  еншісіндегі  мәселе.  Оң  көзқарасты  ояту 
үшін әлі де біраз жұмыс жүргізуге тура келеді.  
Қазақ ономастикасы кейде өстіп ұстараның жүзінде қылпылдап тұрады. Мына нәрсені 
де есте ұстау қажет. Көрші Ресейдің Қазақстанмен шектес қана емес, ішкері жағының өзінде 
қазақ  ұғымдарымен  аталатын  қалалар  мен  елді  мекен  атаулары  көптеп  саналады.  Ресей 
аумағындағы  Омбы  –  Омск,  Орынбор  –  Оренбург,  Сарытау  –  Саратов,  Қорған  –  Курган, 
Түмен  –  Тюмень  сияқты  ірі  қалалардың  атауларымен  қоса  Ақбұлақ,  Теміртау,  Көміртау, 
Қуандық, Айдарлы, Қарталы, Домбыралы және осы сияқты толып жатқан елді мекендердің, 
Ырғыз, Елек өзендерінің әп-әдемі  атаулары қаз-қалпында сақталған. Кең қолтық  қоңсымыз 
бұларды әзір өзгертпей отырғанда біздің де ақырын сөйлеп, анық басатынымыз тағы белгілі. 
  Біз – адамға ат қоюдан да ешкімге есе жібермейтін ерекше елміз. Орыс, Өзбек, Грузин, 
Тәжік, Қырғыз, Мәскеу, Киев, Қырым деген есімді иеленген қазақтар баршылық. 2001 жылы 
Бен  Ладен  Американы  бықпырт  тигендей  қылғанда  қызылордалық  Бауыржан  деген  жігіт 
жаңа  туған  ұлына  Бенлекеңнің  атын  бере  салды.  Сол  бала  қазір  он  алтыға  келді.  Бірде 
«Айқын»  газетінің  Қызылорда  облысындағы  меншікті  тілшісінің  «Бен  Ладенмен  сұхбат 
дайындап  әкелдім»  деп  жұрттың  зәресін  ұшырғаны  бар.  Ол  бала  ертең  осы  бір  біртүрлі 
атаумен қалай өсіп-ержетеді, қызбен қалай танысады, жанына жара, санасына сызат түсе ме, 
түспей  ме,  онда  біздің  қазекеңнің  шаруасы  шамалы.  Сол  облыстың  Қармақшы  ауданында 
әзірге қою сақал-мұрты да, диктаторлық пиғылы да жоқ Саддам Хұсейін деген перзент өсіп 
келеді. Себебі, Хұсейін деген жігіт ағасы шаңыраққа қосылған нәрестенің есімін Саддам деп 
сүйкектете  салыпты.  Сыр  бойының  Саддамы  күні  ертең  өз  аймағындағы  Бен  Ладенмен 
таныса қалса, бір-біріне не дер екен?! Оны ойлап жатқан да ешкім жоқ. Осы секілді енді бір 
он  бес  жылдан  кейін  2011  жылы  туған  Азиада  деген  бойжеткен  өзінен  бір  жыл  бұрын 
Оңтүстікте  туған  Саммитханға  тұрмысқа  шықса,  ешкім  де  таңғалмайды.  Аман  болсақ, 
ондайды да көрерміз. Қазақ ономастикасының осындай да ойлы-қырлы тұстары бар. 
Сонымен  қатар,  «Қазақтың  фамилия  туралы  ұғымының  әртүрлі  болуы  себепті,  оны 
айту  мен  қағазға  түсіру  көрінісі  де  ғасырлар  бойы  әртүрлі  болып  келеді»  [5,  163  б.],  –  деп 
академик  Мырзатай  Серғалиев  айтқандай,  аты-жөн  мен  ататекті  реттеу  және  біріздендіру 

130 
 
үшін әлі де қыруар шаруа атқарылары анық. Аты-жөнді реттеу барысында адам факторының 
ерекше  маңызы  бар.  Соның  салдарынан  бұл  жұмыс  кейде  орнынан  жылжымай  қояды. 
Құжатта  қате  жазылған  тегі  мен  өз  есімін  дұрыс  жазу  тәртібіне  сәйкес  өзгертіп  қойсаң, 
жағаңа  жармасатын  ұрпақ  өсіп  келеді.  Оларға  мәселенің  мән-жайын  ұқтырып,  ап-айқын 
нәрсенің  өзін  қайта  түсіндіру  қаншалықты  қиындықпен  жүзеге  асатынын  осыдан-ақ 
бағамдай  беріңіз.  Ғалым  Бекжан  Əбдуәлиұлының:  «Кісі  есімі  ішкі  жүйесі  жағынан 
лингвистикалық  мәселе  болғанымен,  оның  негізгі  болмысының  қалыптасуында  әлеуметтік 
факторлардың орны үлкен» [6, 40 б.], – деген тұжырымы осы проблеманы еске салады. 
Қарасаздың тумасы, қара сөздің бурасы Мұқағали былай дейді: 
 
Барлығы да менікі: Мына дәуір мына өмір, 
Мынау аспан, мына күн. Мына мұхит, мына жер – 
Мына менің тұрағым. 
Барлығы да менікі: 
Жұлдыздардың шырағы – Жердің ұшқан Сыңары, 
Еділ, Жайық, Дон, Дунай, Қарасаздың бұлағы, 
Барлығы да менікі. 
Қиыр Шығыс, қарт Сібір, қарт Оралдың қойнауы, 
Балтық, Қырым, Кавказ бен Қарқараның жайлауы, 
Өзендер мен көлдер де, ормандар мен таулар да, 
Астана мен одақ та, облыс пен аудан да, 
Манаураған түндер де, алаулаған таңдар да –  
Тиген менің еншіме, қолым жеткен арманға [7, 54 б.].  
 
Біз  де  ел  мен  жерді,  өзен  мен  көлді,  дала  мен  қаланы,  бақша  мен  бауды,  орман 
мен тауды Қарасаздың түлегі, қара өлеңнің үлегі Мұқағалиша жақсы көруіміз керек. Сол 
кезде ғана оны аяй да, аялай да аламыз. Сол кезде оның атына да, затына да жанымыз 
ашиды.  
«Содан  жаз  кеп,  ен  жайлауға  –  Шалкөдеге  көшкенде,  Алдымыздан  аңқушы  еді 
Айғайтастан ескен жел», – деп тағы да сол Мұқағали жырлағандай, атау деген айғай сап, 
есім деген есіліп тұруы керек. Көңілге қонымды, ойға оралымды, санаға сіңімді болғаны 
жөн. Жергілікті ономастика комиссияларының мүшелері осыны да ескерсе екен.  
 
Ертіс – ерке, 
Жайық – ақ, 
жайырақ ақ, жайырақ! 
Арғы беттен келе қойшы қайық ап, 
алғы күнге өткізейін тілімді, 
Ертіс, Жайықтан да тілім байырақ, 
тереңірек; 
мына ғажап көктемде 
тілім өлер деген қауіп жоқ менде [8, 177 б.], –  
деп  «Ана  тілі  туралы  сөз»  деген  әйгілі  өлеңінде  Жұмекен  ақын  айтқандай,  тіл 
саясатын  ұстанушылар  жер-су  атауларының  да,  жалпы  атаулардың  да  мемлекеттік 
мүддеге, ұлттық ұстанымға, қазақы қалыпқа, тарихи тұрпатқа сай болуын көздейді. 
Кезінде  Жамбыл  атамның  өзі  де  «Атыңнан  айналайын  Əулие  Ата,  Атыңды  ап 
қойды  деп  болма,  қапа»,  –  деп  ономастикалық  мәселеге  жете  мән  беріп  еді.  Жәкемнен 
әулие  емеспіз,  бабаларымыздың  жан  алысып,  жан  берісіп  қорғап  қалған  ұланғайыр 
даласындағы  әрбір  елді  мекенді,  әрбір  нысанды  атасақ,  жөнімен  атайық.  Ағаттыққа 
алдырмайық, қапаға қалдырмайық.  

жүктеу/скачать 2,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: