Оқулық физика 9 проект башарұлы Р. т б

210
ПРОЕКТ
лады.  Материя  формасының  екінші  түрі  зат  екенін  біз  7-сыныптан 
білеміз.
2.  Электр  зарядтары  айнымалы  қозғалыс  (мысалы,  тербеліс)  жаса-
ғанда,  олардың  туғызатын  айнымалы  электрмагниттік  өрісі  барлық 
бағытта тарайды (сурет 5.36, 
ә).
E

E

E

E

E

B

B

B

v

у
x
v
z
0
 
 
а) 
 
 
 
 
ә)
Сурет 5.36: 
а) өзара байланысқан айнымалы электрмагниттік өріс;
ә) электрмагниттік өрістің таралуы
B

Айнымалы  электрмагниттік  өрістің  кеңістікте  таралуын 
электрмагниттік толқын
 деп атайды. 
Электрмагниттік толқынның пайда болуы туралы Максвеллдің бол-
жамын кейінірек эксперимент дәлелдеді. 1887–1888 жж. Г. Герц жаса-
ған  тәжірибелер  айнымалы  электрмагниттік  өрістің  кеңістікте  толқын 
түрінде тарайтынын көрсетті.
3. Электрмагниттік толқын мен механикалық толқындардың ұқсас-
тықтары да, өзгешеліктері де бар. Солардың негізгілерін атап өтейік.
1) 
Электрмагниттік толқын әртүрлі заттарда да, затсыз ортада 
да (вакуумде де) тарай алады. Ал механикалық толқындар тек заттар-
дың бөлшектері қатысатын орталарда ғана (қатты денеде, сұйықта және 
газда)  тарайды.  Механикалық  толқында  ортаны  құрайтын  заттардың 
бөлшектері тербеледі. Ал электрмагниттік толқында өрістің 
E

 және 
B

 
векторларының  бағыттары  мен  шамалары  тербеледі.  Міне,  сондықтан 
электрмагниттік тербеліс вакуумде де толқын түрінде тарай алады.
2) 
Электрмагниттік  толқындар  тек  көлденең  толқындар  болып 
табылады.  Шынында  да, 
B

  индукция  және 
E

  кернеулік  векторлары 
бір-біріне перпендикуляр бағытта тербеледі. Ал механикалық толқындар 
көлденең толқындар да, бойлық толқындар да бола алады.
3) Максвеллдің теориялық 
есептеулері бойынша вакуумдегі электр-
магниттік толқынның таралу жылдамдығы с = 2,99792458 · 10
8
 м/с = 
= 3 · 10
8
 м/с тұрақты шама.
Электрмагниттік  толқынның  таралу  жылдамдығы  (
c

  векторы)  кер-
неулік 
E

  және  индукция 
B

  векторына  перпендикуляр  болады  (сурет 
5.35).

211
ПРОЕКТ
Максвелл көрінетін ақ жарықты 
с = 3 · 10
8
 м/с жылдамдықпен та-
райтын электрмагниттік толқын деп жорыды. Кейінірек, жарықтың та-
ралу жылдамдығы эксперимент жүзінде үлкен дәлдікпен өлшенген соң, 
Максвеллдің бұл болжамы да шындыққа айналды. Тәжірибеде өлшенген 
жарықтың таралу жылдамдығы Максвеллдің теорияда анықтаған жыл-
дамдығымен дәлмедәл келіп, оның 
электрмагниттік табиғаты толық 
дәлелденді.
4) 
Вакуумге қарағанда заттағы электрмагниттік толқынның та-
ралу жылдамдығы аз болады және ол мына өрнекпен анықталады:
                                            
v
c
n
= ,                                           (5.23)
өйткені ортаның сыну көрсеткіші 
n > 1, ал вакуумде n = 1.
5)  Механикалық  толқындар  сияқты 
электрмагниттік  толқындар 
да энергия тасиды. Жер бетіндегі органикалық отындардың (ағаштың, 
көмірдің, мұнайдың, газдың, шымтезектің т.б.) пайда болуы күн сәуле-
сімен  миллиардтаған  жылдар  бойы  келетін,  яғни  электрмагниттік  тол-
қындармен жететін энергия арқылы түсіндіріледі.
4. Электрмагниттік толқындардың λ толқын ұзындығы, 
Т периоды, 
с жылдамдығы,  тербеліс жиілігі арасындағы қатынастар механикалық 
толқындардағы сияқты өрнектеледі:
                                         
λ
ν
=
=
cT
c
.                                       (5.24)
Электрмагниттік  толқындардың  вакуумнен  затқа  өткенде  жиілігі 
өзгермейді. Өйткені толқындардың жиілігі оларды туғызатын алғашқы 
көздердің  жиілігіне  ғана  байланысты  болады.  Ал  толқындардың  зат 
ішіндегі  ϑ  жылдамдығы  өзгеретіндіктен,  оның  толқын  ұзындығы  да 
өзгереді.  Вакуумдегі  толқын  ұзындығын  λ,  ал  заттағы  шамасын  λ′  деп 
белгілесек,  онда  жоғарыдағы  формулаларды  ескере  отырып,  мына  өр-
нектерді аламыз:
λ′ = vT =
v
c
n
c
n
ν
λ
λ
=
= .                          (5.25)
Барлық  сәулелердің  (мысалы,  ақ  жарықтың,  рентген  сәулелерінің 
т.  с.  с.)
  вакуумдегі  таралу  жылдамдығы  с  =  3  ·  10
8
 
м/с.  Олай  болса, 
барлық  сәулелердің  табиғаты  бірдей,  яғни  олар  электрмагниттік 
толқындар болып табылады деген қорытындыға келеміз.
Сәуле  жиілігі  жоғары  болған  сайын,  оның  таситын  энергиясының 
мөлшері де арта түседі, әрі организмге тигізетін биологиялық және хи-
миялық әрекеті де ерекше болады. Ультракүлгін сәулесінің үлкен доза-

212
ПРОЕКТ
сы көз бен теріні зақымдаса, ал рентгендік және гамма-сәулелер өмірге 
қауіпті. Адам өміріне ең қолайлы 
нұр – ақ жарық. Ол жеті түсті біртекті 
(монохроматты) сәулелердің қосындысынан тұрады.
Сурет 5.37. Ақ жарықтың түстерге жіктелуі
О
П
Э
Ақ
түс
қызыл
қызыл сары
сары
жасыл
көгілдір
көк
күлгін
5.  Ақ  жарық  мөлдір  призмадан  өткенде  жеті  түске  ажырайды  (су-
рет  5.37).  Әр  түске  белгілі  бір  жиілігі  (толқын  ұзындығы)  бар  сәуле 
сәйкес  келеді.  Мұндай  сәулелерді 
монохроматты  сәулелер  деп  атай-
ды.  Ал  жарықтың  жеке  түстерге  жіктелуін 
жарық  дисперсиясы  деп 
атайды.  Жарық  дисперсиясының  пайда  болуы  әр  түске  сәйкес  келетін 
сәулелердің  мөлдір  заттың  ішінде  әртүрлі  жылдамдықтармен  қозғала-
тындығы  арқылы  түсіндіріледі.  Расында  да,  ақ  жарық  вакуумнен  зат-
тық  ортаға  өткенде,  жоғарыда  айтқанымыздай,  оның  жиілігі  (демек, 
периоды да) өзгермейді ( = 1/
T = const). Бірақ зат ішінде әр түсті сәу- 
ленің толқын ұзындығы да, жылдамдығы да түрліше болады. Мысалы, 
қызыл  және  жасыл  түсті  сәулелердің  толқын  ұзындықтары  мен  жыл-
дамдықтары бір-біріне сәйкес келмейді (λ
қ
 ≠ λ
ж
; 
v
қ
 ≠ 
v
ж
). Сондықтан әр 
түсті сәулелер үшін 
v
c
n
=  формуласына сәйкес мөлдір заттардың n сыну 
көрсеткіштері де әртүрлі болады (
n
қ
 ≠ 
n
с
). Олай болса, әр түсті сәуле зат-
тан өткенде әртүрлі бұрышқа бұрылады да жарық дисперсиясы құбылы-
сы (сурет 5.38) орын алады.
6.  Әртүрлі  электрмагниттік  сәулелер  практикада  кең  қолданыс 
табады.  Мысалы,  радиотолқындарды  байланыс  салаларында  қолдану 
мүмкіндігін  орыс  ғалымы  А.С.  Попов  ашты.  Ол  ХІХ  ғасыр  соңында 
әлемде  бірінші  рет  250  м  қашықтыққа  сымсыз  радиограмма  арқылы 
«Генрих  Герц»  деген  екі  сөзді  жеткізді.  Сөйтіп,  радиобайланыс  қо-
ғамдық  өмірдің  барлық  саласында  жедел  дами  бастады.  Осыған  орай 
электрмагниттік тербелістер көзі – тербелмелі контурлар да жан-жақты 
зерттеліп,  олардың  ашық  тербелмелі  түрлері  (сурет  5.38)  пайда  болды. 

213
ПРОЕКТ
Жабық тербелмелі контурда (§32, су- 
рет  5.20)  электрмагниттік  тербеліс 
тұйық  контурдың  ішінде  туындап, 
кеңістікте тарай алмайды. Ашық кон- 
турдағы  тербеліс  кеңістікте  электр-
магниттік толқын түрінде тарай алады. Мысалы, антенна ашық тербел-
мелі  контур  болып  табылады.  Оның  туғызатын  электрмагниттік  өрісі 
кеңістіктің  үлкен  бөлігін  қамтып  тарай  алады.  Сондықтан  антенна 
электрмагниттік толқындарды жақсы шығарады да, қабылдай да алады.
Тұрмыста  және  техникада,  сондай-ақ  ғылыми  мақсаттар  үшін 
антенналардың  көптеген  түрі  қолданылады.  Олардың  параболоидалық 
табақ  түрінде  жасалған  құрылғылары  Ғаламның  алыс  аймақтарынан 
электрмагниттік  толқындарды  қабылдай  алатын  радиотелескоптарда 
пайдаланылады.
7.  Кез  келген  электрмагниттік  сәулелер  сияқты  ра- 
диотолқындар да өздері түскен беттен кері шағыла алады. 
Бұл  құбылысты  алыстағы  денелерді  радио-толқындар 
арқылы  анықтай  алатын 
радиолокоцияда  қолданылады 
(сурет  5.39).  Радиолокация  арқылы  нысанның  қозғалу 
жылдамдығын  және  одан  бақылаушыға  дейінгі  арақа-
шықтықты табуға болады. Ол үшін кеңістіктің белгілі бір 
аймағына  бағытталған  электрмагниттік  сигнал  тарата-
тын арнайы радиотелескоптың антеннасы қолданылады. 
Осындай сигналдың импульсы (1) электрондық сәулелік 
аппараттың  экранында  жазылып  алынады  (сурет  5.39). 
Бұдан кейін радиотелескоп сигналдарды қабылдау амалы- 
на  көшеді.  Егер  радиосигналдың  жолында  қандай  да 
бір нысана кездессе, оның бетінен кері шағылған радио-
толқынның әлсіреген сигналы (2) экранда қайта тіркеле-
ді. Электрмагниттік толқынның 
c таралу жылдамдығын 
және 1-мен 2-импульстің тіркелу уақыттарын ∆
t = t
2
 – 
t
1 
біле отырып, 
х арақашықтықты таба аламыз: x = c∆t.
1. Электрмагниттік өрісті Максвелл теориясы қалай түсіндіреді?
2. Электрмагниттік тербелістің кеңістік нүктелеріне беріліп, толқын түрін-
де таралуын қалай түсіндіруге болады?
3.  Электрмагниттік  және  серпімді  (механикалық)  толқындардың  ұқсас-
тықтары мен айырмашылықтары қандай?
R
L
С
Сурет 5.38.
Ашық тербелмелі контур
Сурет 5.39
Сұрақтар
?

214
ПРОЕКТ
4. Электрмагниттік толқындардың қасиеттері қандай?
5. Жарықтың және басқа да сәулелердің табиғаты туралы не деуге болады?
6. Бірінші рет радиобайланыс қашан жасалды?
7. Жабық тербелмелі контур мен ашық тербелмелі контурдың ерекшеліктері 
қандай?
8. Радиолокация не үшін қажет?
9. Төмендегі мысалда келтірілген есептің шығару жолын түсіндіріңдер.
Есеп шығару мысалы
Есеп.  Радиоқабылдағыштың  контуры  ұзындығы  50  м  толқынды 
қабылдайды.  Ұзындығы  25  м  толқынды  қабылдау  үшін  оның  конден-
саторының сыйымдылығын неше есе өзгерту керек?
Берілгені
λ
1
 = 50 м
λ
2
 = 25 м
L
1
 = L
2
 = L
C
1
/
C
2
 – ?
Есеп мазмұнын талдау
Қабылданатын  электрмагниттік  толқынның  ұзындығы: 
λ
ν
=
c
;
 (1) мұндағы 
с – толқынның жылдамдығы;  ν
1
=
T
– 
толқынның  жиілігі.  Томсон  формуласын  T
LC
= 2
π
(
)
 
ескеріп,  жиілікті  анықтаймыз: 
ν
π
=
1
2
LC
.   Жиіліктің 
мәнін  (1)-ге  қойып,  электромагниттік  толқын  ұзындығының  жалпы 
өрнегін аламыз:  λ
π
= 2
⋅ ⋅
c
LC.
Бірінші контурдың толқын ұзындығы: 
λ
π
2
= 2
⋅ ⋅
⋅
c
L C
2
;
Екінші контурдың толқын ұзындығы: 
λ
π
2
= 2
⋅ ⋅
⋅
c
L C
2
;
Соңғы  екі  теңдікті  бір-біріне  мүшелей  бөліп,  мына  қатынастарды 
аламыз: 
λ
λ
1
2
=
C
C
1
2
 немесе 
λ
λ
1
2
=
2
2
1
2
C
C
;
 бұдан 
C
C
2
1
2
2
1
2
=
λ
λ
.
Шешуі: 
C
C
2
1
1
4
=
625
2500
=
.
Жауабы: екінші контурдың сыйымдылығын
4 есе кеміту керек.
1.  Радиоқабылдағыштың  тербелмелі  контур  конденсаторының  сыйымды-
лығы 50 пФ-дан 500 пФ-ға дейін жайлап өзгереді. Егер индуктивтілік 
20 мкГн болса, онда қабылдағыш қандай толқындар аралығында жұмыс 
істейді?
Жаттығу 5.10

215
ПРОЕКТ
2.  Вакуумдегі  толқын  ұзындығы  0,76  мкм  болатын  жарық  үшін  судың 
сыну көрсеткіші 1,329, ал толқын ұзындығы 0,4 мкм жарық үшін ол 
көрсеткіш 1,344 болады. Қай сәуле үшін жарықтың судағы жылдамдығы 
кіші?
3. Радиолокатордың антеннасынан бағыттала тарайтын радиотолқын ны-
санадан  кері  шағылып,  200  мкс-та  кейін  оралды.  Нысана  радиолока-
тордан қандай қашықтықта орналасқан?
1.  Электрмагниттік  құбылыстарға  арналған  Джеймс  Максвеллдің 
теориясы табиғатта ақ жарықтан басқа да электрмагниттік толқындар-
дың  болатындығы  туралы  берік  байлам  жасауға  негіз  болды.  Мұндай 
байлам  электрмагниттік  толқындардың  көзі  болып  табылатын  тербел-
мелі  контурлар  жасалғаннан  кейін  беки  түсті.  Расында  да,  тербелмелі 
контурдағы 
L  индуктивтілік  пен  С  сыйымдылықты  өзгерте  отырып, 
электрмагниттік  тербелістер  мен  толқындардың  периодын  Томсон  фор-
муласына  (
T  =  2π LC )  сәйкес  қалауымызша  өзгерте  аламыз.  Ал  жиі-
лік  пен  толқын  ұзындықтары  периодпен  байланысты  болғандықтан 
(ν = 1/
T;  = сТ), табиғатта жиілігі мен толқын ұзындықтары үздіксіз 
өзгеретін электрмагниттік толқындар легі (шкаласы) бар деген тұжырым 
жасаймыз.
Максвелл теориясы жарияланғаннан кейінгі зерттеулер әсіресе ХІХ 
ғасырдың  соңы  мен  ХХ  ғасырда  ашылған  ұлы  жаңалықтар  әрбір  атом 
да,  жеке  жұлдыз  да  сан  алуан  жиіліктегі  (толқын  ұзындығындағы) 
электрмагниттік толқындардың көзі тербелмелі контурдың рөлдерін ат-
қаратындығын дәлелдеді. Сөйтіп, ең ұзын радиотолқындардан бастап, ең 
қысқа толқынды гамма сәулелері араларында орналасқан ақ жарықтан 
өзге де табиғи электрмагниттік толқындар шкаласы анықталды (сурет 5.40).
Электрмагниттік  толқындар  шкаласы 
деп  кеңістікте  та- 
ралатын  айнымалы  электр  және  магнит  өрістерінің  үз-діксіз 
өзгеретін жиіліктері мен толқын ұзындықтарының тізбесін айтады.
2.  Электрмагниттік  толқындарды  алу  тәсілдеріне  қарай  олардың 
жиіліктері  (толқын  ұзындықтары)  бірнеше  аймақтарға  бөлінеді  (сурет 
5.40). Бұл аймақтардың нақты шегаралары тағайындалмаған, олар бір-
біріне  жайлап  ауысады.  Әр  аймақтағы  толқындар  табиғатының  бір-
§37.
 
ЭЛЕКтрМАгНИттіК тОЛҚЫНдАр ШКАЛАСЫ

216
ПРОЕКТ
бірінен  ерекше  айырмашылығы  жоқ,  олардың  барлығы  да  зарядталған 
бөлшектердің тербелмелі қозғалыстарынан туындайтын электрмагниттік 
толқындар  болып  табылады.  Электрмагниттік  сәулелер  ішінде  Жер  бе-
тіндегі тіршілік үшін әсіресе ақ жарықтың орны ерекше. Мысалы, адам 
көзіне түскен жарық сәулелері арқылы өзін қоршаған ортадан келіп тү-
сетін бар ақпараттың 80%-дан астамын қабылдайды.
Қызыл  түстің  сыртында  көзге  көрінбейтін 
инфрақызыл  сәуле  де 
электрмагниттік  толқын  болып  табылады;  оны  қатты  қызбаса  да,  кез 
келген жылы дене шығарады. Инфрақызыл сәулені сезініп, тіркей ала-
тын  аспаптарды 
түнгі  көру  құралдары  деп  атайды.  Олардың  жәрдемі-
мен қараңғы түнде аңдар мен малдарды немесе жасырынған ұрыларды 
бақылауға болады.
Электрмагниттік толқындар шкаласында инфрақызыл сәуледен кейін 
әртүрлі жиіліктегі қысқа, орта және ұзын толқынды 
радиотолқындар 
орналасады. Сөз бен ән-күй немесе әртүрлі бейнеқозғалыс түріндегі ақпа-
раттарды алысқа жеткізуде радиотолқындар қолданылады.
Көзге  көрінбейтін 
ультракүлгін  сәуле  ақ  жарық  спектрінің  қысқа 
толқынды  күлгін  түсті  бөлігімен  шегаралас  орналасқан.  Бұл  сәулелер 
кейбір  химиялық  қосылыстармен  әрекеттеседі.  Сондықтан  белгілі  мөл-
шерде қолданғанда адам терісінің бетінде қорғаныс туғызатын пайдалы 
D дәрумені сияқты жеңіл пигменттік дақ түзеді. Жалпы алғанда оның 
аз мөлшері пайдалы: ағзаны сауықтырады, әртүрлі микроптар мен бак-
терияларға қарсы қорғаныс қабілетін арттырады, жүйкеге жағымды әсер 
береді. Алайда оның көп мөлшері зиянды: көздің торлы қабықшасын бұ-
зады, теріні де күйдіріп жаралайды.
Ультракүлгін сәулелерінен кейін жиіліктері одан да жоғары 
рентген 
және 
гамма сәулелері орналасады. Бұл сәулелердің өтімділік қасиеттері 
0,01 нм 0,1 нм 1 нм  10 нм  100 нм 1 мкм 10 мкм 100 мкм 1 мм  1 см  10 см   1 м     10 м
10
–3
  10
–2
  10
–1
   10
0
   10
1
   10
2
   10
3
    10
4
   10
5
   10
6
    10
7
   10
8
   10
9
    10
10
3 · 10
20
 3 · 10
19
        3 · 10
17
         3 · 10
15
     3 · 10
14
          3 · 10
12
           3 · 10
10
           3 · 10
8
, нм
ν, Гц
Ақ жарық 
спектрі
ИҚ
∼400  нм
∼780  нм
Радиотолқындар
Рентген сәуле 
шығару
Гамма сәуле шығару
Оптикалық диапазон
УК
Сурет 5.40. Электрмагниттік толқындар шкаласы

217
ПРОЕКТ
өте жоғары, сондықтан да олар тірі ағзалар үшін аса қауіпті, ал көлемді 
денелердің  құрылымын  анықтау  үшін  аса  тиімді  сәулелер  болып  табы- 
лады.  Сонымен  қатар  басқа  да  электрмагниттік  сәулелер  сияқты  бұл 
сәулелер  де  ақпаратты  (әсіресе  Ғаламның  алыс  түкпірінен  келетін  ақ-
параттарды) жеткізіп отырады. Осыған орай басқа 
телескоптар қабыл-
дай алмайтын ақпараттарды тіркеп отыратын 
рентгендік телескоптар 
да жасалған. Рентген және гамма сәулелерінің ашылуы мен басқа да қа-
сиеттері туралы келесі тарауларда толығырақ айтатын боламыз.
1. Электрмагниттік толқындар шкаласы деп нені айтады?
2. Табиғаттағы электрмагниттік сәулелерге қандай сәулелер жатады және 
оларды қандай көздер шығарады?
3. Электрмагниттік толқындар шкаласына кіретін сәулелердің бірлігі мен 
айырмашылықтары қандай?
4.  Электрмагниттік  сәулелердің  қасиеттері  мен  қолданыс  аясы  жөнінде 
қандай деректерді білесіңдер?
1. Су айдынына тас лақтырып көріңдер. Таралған толқынның жылдамды-
ғын анықтаңдар.
2.  Екі  оқушы  бір-біріңнен  150–200  м  темір  құбыр  немесе  рельс  бойына 
орналассын.  Егер  оқушының  біреуі  балғамен  құбырды  немесе  рельсті 
ұрса, онда екінші оқушы екі дыбыс еститін болады: қаттырақ естілетін 
бірінші дыбыс құбыр немесе рельс арқылы, ал ақырын естілетін екінші 
дыбыс  ауа  арқылы  жетеді.  Дыбыстың  металл  және  ауа  арқылы  тара-
луын есептеңдер. Неліктен дыбыс жылдамдығы әртүрлі ортада түрліше 
таралатынын түсіндіріңдер.
Сұрақтар
?
Эксперименттік тапсырма

218
ПРОЕКТ
V тараудағы ең маңызды түйіндер
• Еркін тербелістердің периоды:
T
m
k
= 2π
 – серіппелі маятник үшін;
T
l
g
= 2π
– математикалық маятник үшін.
•    Еркін  электрмагниттік  тербелістің  периоды  Томсон  формуласы 
арқылы табылады: 
T = 2π LC
.
• Толқын ұзындығы:
 = vT.
• Толқын жылдамдығы:
v
T
=
=
λ
λν.
•    Электрмагниттік  толқын  деп  айнымалы  электрмагниттік  өрістің 
кеңістікте (вакуумде) немесе әртүрлі заттық ортада таралуын айтады.
• Электрмагниттік толқынның таралу жылдамдығы:
v
c
n
= .
• Электрмагниттік толқынның вакуумдегі толқын ұзындығы:
λ
ν
=
=
cT
c
.
• Электрмагниттік толқынның әртүрлі заттардағы толқын ұзын-
дығы:
′ = cT =
v
c
n
n
ν
ν
λ
=
=
.

219
атОм қҰрылыСы. атОмдық 
қҰБылыСтар
VІ т а р а у
X
X
X
X
X
X
X
X
ПРОЕКТ
Оқушылар меңгеруге міндетті БаҒдарламалық мақСаттар:
–   жылулық  сәуле  шығару  энергиясының  температураға  тәуелділігін 
сипаттау;
–   Планк формуласын есептер шығаруда қолдану;
–   фотоэффект  құбылысын  сипаттау  және  фотоэффект  құбылысының 
техникада пайдаланылуына мысалдар келтіру;
–   фотоэффект үшін Эйнштейн формуласын есептер шығаруда қолдану;
–   рентген  сәулесін  электрмагниттік  сәулелердің  басқа  түрлерімен 
салыстыру;
–   рентген сәулесін қолдануға мысалдар келтіру;
–   α, β және γ – сәулеленудің табиғаты мен қасиеттерін түсіндіру;
–   α-бөлшегінің шашырауы бойынша резерфорд тәжірибесін сипаттау.

220
ПРОЕКТ
Бұл тарауда оқушылар терең игеруге міндетті алдыңғы бетте көрсе-
тілген бағдарламалық оқу мақсаттарымен қатар, әр оқушының есінде ұзақ 
сақталуға  тиісті  мына  физикалық  ұғымдар  қарастырылады:  «жылулық 
сәуле  шығару»,  «Планк  формуласы»,  «фотоэффект»,  «фотоэффект  үшін 
Эйнштейн  формуласы»,  «рентген  сәулесі»,  «Резерфорд  тәжірибесі»,  «α,  β 
және γ - сәулелену».
Тараудағы физика терминдерінің қазақ, орыс және ағылшын  
тілдеріндегі минимумы
қ а з а қ ш а
О р ы с ш а
а ғ ы л ш ы н ш а
атом
атом
Atom
Жылулық сәулелену
тепловое излучение
Thermal radiation
Планк формуласы
Формула планка
Planck's formula
Фотоэффект
Фотоэффект
Photoelectric effect
Фотоэффект үшін 
Эйнштейн формуласы
Формула Эйнштейна для 
фотоэффекта
Einstein's formula for the
photoelectric effect
рентген сәулесі
рентгеновское излучение
X-ray radiarion
α, β және γ – сәулелену
-α, β и γ – излучение
- α, β and γ –
radiation
α-бөлшегі
α-частица
α-particle
резерфорд тәжірибесі
Опыт резерфорда
The experience of
Rutherford

221
ПРОЕКТ

жүктеу/скачать 5,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: