122
Декарт өзінің болжамдарының нәтижесінде
осындайқорытындығакелді.
Денелердің әрекеттесуге дейінгі импульсте
рінтеңдіктіңсолжақбөлігіне,аләрекеттесуден
кейінгіимпульстеріноңжақбөлігінекөшіреміз:
m
m
m
m
1 01
2 02
1 1
2 2
u
u
u
u
+
=
+
(6)
немесе
p
p
p
p
01
02
1
2
+
=
+
.
(7)
Алынған(6),(7)теңдіктер
импул стіңсақталузаңы
депаталады.
Тұй ық жүйе үшін әре кет те су ке зін де гі де не им пуль сте рі нің гео мет-
рия лық қо сын ды сы тұ рақ ты ша ма бо лып қа ла ды.
IV Де не лер дің абсолют сер пім сіз әре кет те суі кезінде импульстің
сақ та лу за ңы
Абсолют серпімсіз соқтығысудан кейін денелер бүтінге айналып, бірге
қозғалады
(122,123-суреттер)
.
әрекеттесугедейін
әрекеттесуденкейін
m
1
0 1
0 2
m
2
m
1
+ m
2
әрекеттесугедейін
әрекеттесуденкейін
m
1
m
2
m
1
+ m
2
0 1
0 2
122-сурет.
Қарама-қарсықозғалып
кележатқанденелердіңсерпімсізәрекеттесуі
123-сурет.
ірбағыттақозғалыпкеле
жатқандененіңсерпімсізәрекеттесуі
Мұндай денелер арасында серпімділік күш
тері пайда болмайды және денелердің дефор
мациясы пластикалық болады. Серпімсіз әре
кеттесу кезінде импульстің сақталу заңы мына
түрдежазылады:
m
m
m
m
1 01
2
02
1
2
u
u
u
+
=
+
(
)
(8)
немесе
p
p
p
01
02
+
=
.
(9)
V Де не лер дің тұй ық жүй есі
Импульстіңсақталузаңыбірбіріменәрекет
тесетін және тұйық жүйені құрайтын денелер
үшінғанаорындалады.
Сырт қы күш тер әсер ет пейт ін де не лер
жүй есі
тұй ық жүйе
деп аталады.
ксперимент
Бірқатарғақойылған3–4
шардыңқозғалыстағы
шарменцентрліксоқтығысу
кезіндеөзараәрекеттесуін
сипаттаңдар. арлардың
массаларыменөлшемдері
бірдейболукерек.
2-тапсырма
1. Тұйықжүйеніңүшдене
сініңсерпімдіәрекеттесуі
үшінимпульстіңсақталу
заңынжазыңдар.
2. герсоқтығысусер
пімсізболса,формула
қалайөзгереді? аңды
үшдененіңсерпімсіз
соқтығысуыүшінжа
зыңдар.
3. Төртбөліккебөлінген
қозғалыстағыденеүшін
сақталузаңынжазыңдар.
АРМАН
-
ПВ
баспасы
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17
мая
2019
года
№
217
123
ДенелергеЖердіңтартылыскүшіәсерететінбол
ғандықтан,Жержағдайындатұйықжүйеболмайды.
герсыртқыкүштердіңәсерібірін-бірітеңгеретін
болсанемесеоларжүйеденелерініңөзараәрекеттесу
күштеріненкөпкішіболса,денелержүйесінтұйық
деп есептеуге болады.
Мысалы: ауырлық күшінің
әсері тіректің реакция күшімен теңгеріледі
(12 -су-
рет)
,оққаәсерететіноқдәрігаздарыныңқысымкүші
Жердіңтартылыскүшіненбіршамаартық.
ЕСЕП ШЫ ҒА РУ ҮЛ ГІ ЛЕ РІ
Аңшыжеңілүрлемеліқайықтаноқатады.Егераңшыныңқайықпенбірге
қосқандағымассасы70кг,оқтыңмассасы35гжәнебастапқыорташажыл
дамдығы350м/сболса,оқтыңатылусәтіндеқайыққандайжылдамдықала
ды Қаруоқатукезіндекөкжиекке60°бұрышжасайды.
Берілгені:
m
1
=70кг
m
2
=35г
2
=350м/с
α=60°
ХБЖ
3,5·10
–2
кг
ешуі:
Оқатылғанғадейін
қайықтыныштық
күйдеболды.Жүйе
импульсінөлгетең
болды.Импульстің
сақталузаңынжазайық:
0
1 1
2 2
=
+
m
m
u
u
.
1
–
0хосінепроекциясы:0=
m
1 1
x
+
m
2 2
x
.
Проекциятаңбаларынескеріп,олардымодульарқылыөрнектесек,мынадай
теңдіктіаламыз:0=–
m
1 1
+
m
2 2
cosα.
Алынғантеңдеуденқайықтыңжылдамдығынөрнектейміз:
υ
υ
α
1
2 2
1
=
m
m
cos
.
Қайықжылдамдығыныңмәнінесептейміз:
u
1
2
3 5 10
350
0 5
70
0 08
=
⋅
⋅
⋅
=
−
,
,
,
êã
ì
ñ
êã
ì
ñ
.
Жауабы:
1
=0,08
ì
ñ
.
N
1
N
2
F
1
F
2
m
1
g
m
2
g
124-сурет.
зараәрекеттесетін
екідененіңтұйықжүйесі
Жауабы қандай?
1. Не лік тен мас са ла ры бір дей бірбі рі не сан дық мә ні жа ғы нан бір дей жыл дам дық пен
қоз ға лып ке ле жат қан де не лер дің им пул сін тең деп алу ға бол май ды?
2. Гра на та ұш қын да ры жа ры лыс қа дей ін ты ныш тық күй де бол са гра ната жа рыл ған нан
кей ін не ге бір ба ғыт та ұш пай ды?
0
x
α
2
1
m
1
m
2
АРМАН
-
ПВ
баспасы
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17
мая
2019
года
№
217
124
Ба қы лау сұ рақ та ры
1. Де не им пуль сі де ге ні міз не? Ол қандай өлшем бірлігімен өлшенеді?
2. Қан дай ша ма ны күш им пуль сі де п а тай ды? Оның өлшем бірлігін атаңдар.
3. Им пульс тү рін де гі Нью тон ның екін ші за ңын тұ жы рым даң дар.
4. Өза ра әре кет те се тін де не лер им пуль сте рі нің өз ге ріс те рі ара сын да қан дай
бай ла ныс бар?
5. Им пульс тің сақ та лу за ңы ның мәні не де?
6. Сер пім сіз өза ра әре кет те су сер пім ді әре кет те су ден қа лай ажы ра ты ла ды?
7. Қан дай де не лер жүй есі тұй ық
де п а та ла ды?
Жат ты ғу
20
1. Материялықнүктеніңқозғалысы
=5–8
t
+4
t
2
теңдеуіменсипат
талады.Дененіңмассасы2кгдепесептеп,қозғалысбасталғаннан
2 стан және 4 стан кейінгі дененің импульсін табыңдар және
импульстіңөзгерісінесебепболғанкүштіанықтаңдар.
2. Массасы60кгадам18км/сағжылдамдықпенжүгіріпкеліп,1м/с
жылдамдықпенқозғалыпкележатқанмассасы20кгарбағақарғып
мінді.Адаммінгенненкейінарбақандайжылдамдықпенқозғалады
3. Массасы600гграната10м/сжылдамдықпенұшып,екігежарылды.
Үлкенжарықшақжылдамдығы72км/сағ,олгранатаныңқозғалыс
бағытыменбағыттас.Кішіжарықшақжылдамдығы5м/сжәнеол
гранатаныңқозғалысбағытынақарамақарсыбағытталған.Үлкен
жарықшақбөлігініңмассасынанықтаңдар.
Жат ты ғу
20
1. Денеге10сішінде4,9Нкүшәсеретеді.Егеркүшәсеріненжылдамдық
5м/скеөзгергенболса,денемассасынанықтаңдар.
2. Массасы1кгматериялықнүктешеңбербойымен36км/сағжылдам
дықпенбірқалыптықозғалады.Периодтыңтөрттенбірбөлігіндегі,жар
тысындағыжәнебірпериодтағыимпульсөзгерісінанықтаңдар.
3. Адам Жерге қатысты тыныштықта тұрған арбадан 10 м/с жыл
дамдықпенсекіріптүсті.Егерадамныңмассасы60кг,аларбаның
массасы100кгболса,арбаныңқозғалысжылдамдығыныңмодулі
қандайболады
АРМАН
-
ПВ
баспасы
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17
мая
2019
года
№
217