Материалдары
жүктеу/скачать 3,83 Mb. Pdf көрінісі
|
ЖИНАҚ БАҺАДҮР 22,10
| ҽl-Fҽrabi
(870-950) olmuşdur. Ҽl-Kindidҽn sonra Aristotelin fҽlsҽfi ҽsҽrlҽrini tҽhlil vҽ şҽrh etmҽkdҽ ҽl-Fҽrabi xüsusi mҽharҽt nümayiş etdirmişdir.Aristotelin yaradıcılıq laboratoriyasına daha dҽrin nüfuz edҽn ҽl-Fҽrabi yunan filosofunun fҽlsҽfi kateqoriyalar, elmin mҽnşҽyi vҽ qaydası haqqında, onların tҽsnifatına dair, intellektin növlҽri haqqında tҽlimini izah vҽ inkişaf etdirmişdir. Ҽl-Fҽrabi Aristotelin ―Kateqoriyalar‖, ―Analitika‖, ―Qermenevtika‖, ―Topika‖, ―Sofistika‖, ―Ritorika‖, ―Poeti- ka‖ ҽsҽrlҽrinҽ şҽrhlҽr yazmışdır. O, Antik Yunan filosofu Porfirinin ―Fҽlsҽfҽyҽ giriş‖ ҽsҽrini tҽhlil edҽrҽk özünün fҽlsҽfi mövqeyini izhar etmҽyҽ çalışmışdır. Ҽl-Fҽrabinin ―Müdrikliyin incisi‖ (―İsbat ҽl-ҽql‖) vҽ ―Xeyirxah şҽhҽrin sakinlҽrinin baxışları haqqında traktat‖ ҽsҽrlҽrindҽ onun fҽlsҽfi vҽ ictimai-siyasi baxışları öz geniş ҽksini tapmışdır.Ҽl-Fҽrabinin tҽbiҽt elmlҽrinҽ vҽ fҽlsҽfҽyҽ dair 100-ҽ qҽdҽr ҽsҽri olmuşdur. Ҽl-Fҽrabi Allahla tҽbiҽtin qarşılıqlı münasibҽtini varlığın iki növü arasında münasibҽtlҽ ҽvҽz edir.Bunlar zҽruri varlıq vҽ mümkün varlıq münasibҽtlҽridir.Zҽruri varlıq özü-özünün sҽbҽbi olan ilahi varlıqdır.Mümkün varlığın mövcudluğu ilahi varlığın mövcudluğundan asılıdır. Ҽl-Fҽrabiyҽ görҽ, materiya varlığın ҽn aşağı pillҽsindҽ durur. Fҽrdi intellekt ilahi kosmik intellektin tҽ'siri ilҽ alҽmi dҽrk etmҽk qabiliyyҽti qazanır.Ҽl-Fҽrabi Platon vҽ Aristotelin on- toloji baxışlarını birlҽşdirmҽyҽ çalışır. O, Platonun sosial utopiyasını özünün ―Xeyirxah şҽhҽrin sakinlҽrinin baxışları haqqında traktat‖ ҽsҽrindҽ şҽrh edir. Ҽl-Fҽrabinin ictimai-siyasi idealı zor işlҽdilmҽyҽn bir cҽmiyyҽtdir, ҽsarҽtsiz vҽ müharibҽsiz, dostluq vҽ qarşılıqlı yardıma ҽsaslanan birgҽ yaşayışdır.Cҽmiyyҽtdҽ ictimai tҽbҽqҽlҽr olmalıdır, bunların mövcudluğu ictimai ahҽngdarlıq üçün zҽruridir. Ҽl-Fҽrabi özündҽn sonrakı islam fҽlsҽfҽsinҽ güclü tҽsir göstҽrmiş- dir.Belҽ bir dühanı yetirҽn xalq hҽmişҽ irҽli gedҽr vҽ bҽşҽriyyҽtin savaşsız, sülh zҽminindҽ yaşamasına sahib olar. Mҽhz, bu düşüncҽnin sahibi olan millҽtin Edigey Batırı, Jalantös Bahadırı, Kolbaddı Bahadırı ola bilҽrdi. Böyük Çölҽ vҽ Böyük düşüncҽyҽ malik olan Kazax xalqı tarixҽ çox töhvҽlҽr vermişdi. Tҽbiҽtlҽ cҽmiyyҽt sıx ҽlaqҽdҽ olmuşdur. Tҽbiҽtinҽ görҽ cҽmiyyҽtin mentall xarakteri formalaşmışdır. Kazax xalqı düzҽnlik bir ovalıq sakini olduğları kimi onların xarakterlҽri dҽ doğru vҽ düzgün olmuşdur. At belindҽ doğulmuş, at yҽhҽrindҽ egitim almış vҽ qҽhrҽman bir cҽmiyyҽtҽ çevrilmişlҽr. Dҽyҽrlҽr cҽmiyyҽtin ҽksҽriyyҽti tҽrҽfindҽn qҽbul edilҽn müştҽrҽk düşüncҽlҽrdir. Bu, normaların standart toplusudur. Mҽsҽlҽn, Jalantös Bahadır bizim dҽyҽrlҽrimizdҽndir vҽ o, öyrҽnilmҽsi labüd olan dҽyҽrdir. İnsanı 16 qҽhrҽmana çevirҽn psixoloji amillҽrdҽn biri dҽ cҽsarҽtdir.Cҽsarҽt hҽr hansı bir hadisҽdҽ baş verҽ bilҽcҽk risklҽri nҽzҽrҽ almaqdır. Biz Jalantös Bahadırın mҽziyyҽtlҽrini tҽhlil edҽrkҽn onun tҽkcҽ döyüşcü –qҽhrҽman olduğunu görmürük. Biz onun mҽdҽniyyҽt qurucu bir cҽsarҽtini dҽ görürük. Cҽsarҽtin ҽksi qorxaqlıqdır. Qorxaq insan nҽinki cҽmiyyҽtin vҽ bir xalqın mҽnfҽҽtini,hҽtta öz mҽnfҽҽtini belҽ qoruya bilmir. Öz mҽnfҽҽtlҽrini qoruya bilmҽmҽsi, haqqı olanı müdafiҽ edҽ bilmҽmҽsi demҽkdir. Bahadırlıq mҽziyyҽtindҽ cҽsarҽti nizamlayan mexanizm bilgidir. Hҽddindҽn artıq çox olan cҽsarҽt insanı boş yerҽ üzҽrinҽ risklҽr götürmҽyҽ sürüklҽyir. Hiperaktiv insanlar bu vҽziyyҽtҽ nümunҽdir. Jalantöslҽr elmlҽ cҽsarҽti eynilҽşdirҽrҽk Bahadırlıq statusuna yiyҽlҽnmişlҽr. Cҽsarҽt hissindҽn balanslı istifadҽ olunmadıqda cҽmiyyҽt ziyan çҽkir. Jalantös Bahadırın gҽlirlҽri dövlҽtin gҽlirlҽrindҽn çox olurdu. Yҽni ona verilҽn hҽdiyyҽlҽr hҽddindҽn çox olurdu. Burada Bahadırlıq konseptinҽ uyğun olaraq qҽhrҽmanlıq vҽ ҽdalҽt prinsiplҽri mütҽvazi qaydada ortama gҽlir. O, gҽlirlҽri mҽdҽni intibaha yönҽldir, Registanı qurur vҽ Sҽmҽrqҽndi dünya incilҽrinҽ çevirirdi. Qazaxıstanın böyük şҽhҽrlҽrindҽ, XVIII-XIX ҽsrlҽrdҽ açılan mҽdrҽsҽlҽr, Türküstanda meydana çıxan mҽdҽniyyҽtin inkişafının davamı olaraq da bilinir. Mҽsҽlҽn, XIX ҽsrdҽ Semey şҽhҽrindҽ açılmış, o ҽrazi üçün mҽdҽni maarif mҽrkҽzi olan Ҽhmҽd Rıza Mҽdrҽsҽsindҽn bҽhs edilmҽlidir. Onun rҽhbҽri alim Ҽhmҽd Rza idi. Mҽdrҽsҽdҽ İslam fҽlsҽfҽsi, Şҽrq xalqlarının ҽdҽbi folklor irsi öyrҽdilirdi.Ҽsas dҽrslҽr Quran vҽ digҽr elm sahҽlҽri idi. Böyük mütҽfҽkkir Abayda, üç il bu mҽdrҽsҽdҽ oxudu. Ufa şҽhҽrindҽki―Galiya Mҽdrҽsҽsi‖ dҽ Qazax tarixinin inkişafında öz parlaq sҽhifҽlҽrini yaratdı. 1872-ci ildҽ açılan bu tҽhsil ocağında tatar, başqırd vҽ qazax gҽnclҽri tҽhsil alırdı.Qazaxların İslam elmininöyrҽnilmҽsindҽ ҽsas rol oynayan ―Galiya Mҽdrҽsҽsi‖, ümumi Türkçülüyün mҽdҽni münasibҽtlҽrinҽ tҽsir edir. Seyhun çayı hövzҽsindҽki İslam mҽdҽniyyҽti ҽsrlҽr boyu bҽrqҽrar olan dҽrin bir ҽnҽnҽdir.Buxarada açılmış mҽdrҽsҽlҽrdҽn xüsusilҽ bҽhs edilmҽlidir.Tarixi faktlara görҽ, tҽhsil ocaqlarının açılmasında Seyhun çayının hövzҽsindҽ anadan olmuş Calaitös Bahadır Seyitqulı (1576-1656) böyük ҽmҽk sҽrf etmişdir. O, Aytҽkҽ bҽyin babasıdır. Calantös Bahadır 1640-cı ildҽ Maveraünnehirҽ hücum ederҽk oranı talayan Kalmuk xanı Batura qarşı döyüşҽrҽk zҽfҽr qazanmışdır. 1643-cü ildҽ Cetisuyaya hücum edҽn Konqal Kalmukları ilҽ döyüşҽn Cengir xana, Sҽmҽrqҽnddҽn 20 min ҽskҽr göndҽrҽrҽk qҽlҽbҽ qazanmasına kömҽk etmişdir. 1649-cu ildҽ Buxara xanı Ҽbdülҽzizlҽ İran şahı arasında Xorasan vҽ Belh şҽhҽrlҽri uğrundaki mübarizҽdҽ onun rҽhbҽrliyi altında qҽlҽbҽ qazandı. Bҽli, bütün Türkistanda böyük maarif mҽrkҽzi olan,Sҽmҽrqҽndҽ hökmdarlıq etdiyi müddҽtdҽ mҽdҽniyyҽtin inkişafına, incҽsҽnҽtҽ, tҽhsil müҽsҽssҽlҽrinin inkişafı üçün çox sҽy göstҽrir. Tarixi sҽnҽdlҽr onun mҽdҽniyyҽtҽ verdiyi töhfҽni sübut edir: ―... Calantös Bahadıra verilҽn hҽdiyyҽlҽrin dҽyҽri dövlҽt xҽzinҽsindҽn daha çox idi. O, bu gҽlirlҽri orduya xҽrclҽmҽklҽ yanaşı, Sҽmҽrqҽnddҽ möhtҽşҽm saraylar vҽ mҽdrҽsҽlҽr tikdirdi.1619-35 / 36-cı illҽrdҽ Calaitös Bahadır Registanın mҽrkҽzindҽ mҽşhur ―Şirdar‖ (Arslanlı Mҽdrҽsҽsi),1947-60-ci illҽrdҽ ―Tillakari‖ (Qızıl suyuna çҽkilmiş) adlandırılan mҽdrҽsҽlҽrini tikdirir. Seyhun vҽ Ceyhun çaylarının hҽr iki tҽrҽfindҽki Qazaxıstan, Karatav, Kızılqum, Karaqum, Aral gölü vҽ ҽtraf ҽrazilҽrdҽ tҽhsilҽ, elmҽ hҽvҽsli olanlar Calafitös Bahadır Sef Terkandahökümdar olarkҽn dҽ, ondan sonra da bu mҽdrҽsҽlҽrdҽ tҽhsil almışdılar. Bҽli, Buxaradakı ―Mir-Ҽrҽb‖, ―Kökҽldaş‖ (Kökҽltaş) mҽdrҽsҽlҽri, Seyhun çayı hövzҽsindҽki köçҽri vҽ yarı köçҽrilҽr üçün elm mҽrkҽzi olmuşdur. Yuxarıda qeyd edildiyimiz kimi, Buxara XVII-XIX ҽsrlҽrdҽ Şҽrq sivilizasiyasının ҽsas mҽrkҽzlҽrindҽn biri olmuşdur. Buxara kitabxanaları, kitab bazarları, mҽdrҽsҽlҽr, mҽscidlҽr vҽ elm, tҽhsil vҽ tҽdris mҽrkҽzi kimi mҽdҽniyyҽt müҽssisҽlҽri ilҽ tanınır. Buxaradakı ―Mir-Ҽrҽb Mҽdrҽsҽsi‖ Türküstanda bir İslam orta mҽktҽbidir. 1530-1536-cı illҽrdҽ şeyx Mir-Ҽrҽb tҽrҽfindҽn inşa edildiyi üçün ona bu ad verilmişdir. Tҽhsil müddҽti 7 ildir . Mҽdrҽsҽdҽ ҽrҽb, fars vҽ türk dillҽrindҽ, dini, dünyҽvi dҽrslҽr tҽdris edilmişdir. Yaddaşın, Şҽrq düşüncҽ kodeksinin Qҽrblҽ, Avropa ilҽ müqayisҽdҽ xüsusilҽ qabarıq nҽzҽrҽ çarpan bir özҽlliyi çox uzun müddҽt bu sahҽdҽ özünü göstҽrib: Köçҽbҽ mentalı (mif, folklor), ―kollektiv filosofun metafizikası, yeriyҽn çadırda ―uçan yҽhҽrdҽ‖ yaşayan dünya duyumu qapalı, lokal, maddı cismin, materiyanın mҽhkumu olub qalmayıb, ҽksinҽ, sҽrhҽdsiz ruhun, dinamik ideyanın aşiqi, divanҽsi olub. Belҽ ―aşiqin‖ alnına vҽ taleyinҽ, hҽtta haqla vҽhdҽtҽ dҽ yalnız daxili evolyusiya yolu ilҽ-qҽlbҽn, ruhҽn nail olmaq qismҽti yazılıb Hegelin dediyi maddi, ―rasional atributlarsız, cismani iztirabsız, çarmıxsız vҽ göylҽrlҽ izdivacsız- Mҽryҽmsiz, İsasız nail olmaq qismҽti yazılıb‖. Şҽrq vҽ türk haqq vҽ hüquq stixiyasında fҽrdin, bҽşҽrin İnsan yox... жүктеу/скачать 3,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|