18
1640 жылы Батур қонтайшы басқарған қалмақтардың Қазақстан мен Орта Азияға
жасаған кезекті шабуылын
тойтарады. Бҧл шайқасқа Жалаңтҿс Самарқаннан 30 мың ҽскермен шыққан екен.
1643 жылы қалмақтардың Жетісу аймағына кезекті шабуылы басталады. Бҧл жолы олар 50 мың ҽскермен лап
қойған еді. Сол кездегі Қазақ хандығының бір ҧлысы - Қырғыз еліне ҥлкен қауіп тҿнді. Салқам Жҽңгір
дҧшпанды тоқтату ҥшін бар болғаны 600 жауынгерімен асығыс аттанады.
Тау шатқалында жаудың кҿп ҽскерін жанқиярлық ерлікпен тоқтатып тҧрған- да, жиырма мың ҽскерімен
Жалаңтҿс батыр келіп жетеді де, шайқас тағдырын шешеді... Осынау ҥлкен шайқаста Жоңғар шапқыншылары
мықтап талқанда- лады. Кейінірек тарихшылар мҧны Орбҧлақ шайқасы деп атады. Жалаңтҿстің бҧл ҥлкен
ерлігі туралы кҿптеген тарихшылар жазды [3].
Ал ҿмірінің соңғы кҥніне дейін Жалаңтҿс батыр Орта Азияға қатысты барлық соғыс қимылдарына қатысып,
ҽскер
басқарып, кҿптеген жеңістерге жеткен, яғни тҥрік халықтарының тағдырында ол ҽрқашан шешуші рҿл
атқарған. Ол батыр ғана емес, баһадҥр, ҽмір жҽне би деген атаққа ие болған. Қазақ тарихында ―би‖ деген атақ -
ең жоғары дҽреже. Себебі, мҧндай қҧрметті атаққа батырлар мен хандардың ие болуы ҿте сирек жағдай.
Жалаңтҿс батырдың ҿмірі мен қызметін жан-жақты тҥсіну ҥшін ол ҿмір сҥрген
XVII ғасырдың бірінші
жартысындағы Қазақстан мен Орта Азияның ҽлеуметтік жағдайы мен саяси тарихына қысқаша шолу жасайық.
XVI ғасыр мен XVII ғасырдың бірінші жартысында (яғни Жалаңтҿс батыр заманында) Қазақ мемлекеті сыртқы
жауларымен аянбай соғысып жатса да, кҿптеген тҥйінді мҽселелері бола тҧрса да, сол кездегі іргелі мемлекеттің
бірі еді.
Сол кезде Орта Азия мен Қазақстан жерінде екі ғана мемлекет ҿмір сҥрді. Олар Бҧхар хандығы мен Қазақ
мемлекеті болатын.XVII ғасырдың басында дҥниеден ҿткен тарихшы Кадырғали Жалаири Қазақ мемлекетінің
іргелі ел екенін айта келіп, Тҽуекел ханды (1583 - 1598 жж.) ―Бҥкіл ислам патшасы...‖[4], - деп мадақтап жазған.
Ҽрине, мҧндай жазулар сол кездегі қазақ мемлекетінің жылдан жылға нығайып бара жатқанын жҽне Орта
Азиядағы ҽрбір саяси жағдай қазақ ханының қатысынсыз шешілмегенін дҽлелдейді.
Олай дейтініміз, сол
кездегі Орта Азияның кҿп жері Қазақ хандығының қоластында болған. Мысалы: қазіргі Қырғыз жері, Ташкент
уҽлаяты, Қарақалпақ елі, яғни Сыр мен Ҽмудария арасындағы аумақтың кҿп бҿлігі жҽне
қалмақтардың біраз
жері. Міне, дҽл осындай жағдайда сол кезде Орта Азия жеріндегі ең кҥшті мемлекет - Бҧхар хандығының
тағдыры да Қазақ елімен байланысты болған. Бҧхар ханы
Достарыңызбен бөлісу: