Материалдары

313 
Қазіргі таңда педагогикалық іс- ҽрекетті басқару ғылыми білімнің тҥрлі салаларындағы технологияларды 
қолдануды талап етеді. Ҽлеуметтік ҧйымдастыру, ҿзара байланысу, адамтану, ақпараттық басқару, ҧлтаралық 
қақтығыстарды шешу технологиялары алдыңғы қатардан орын алады. Керісінше, ғылыми жағынан ҿте таяз, 
ескірген ҽлеуметтік қарым- қатынастарды қҧрайтын ҽкімшілік, жарыс, қоғамдық тапсырыс сияқты 
технологиялар бҥгінгі кезде екінші қатардан кҿрініп тҧр. Бҧл орайда мектеп басқару технологиясы ғылыми 
тҧрғыдан негізделген педагогикалық іс- ҽрекетті алға тартып, заман талабына сҽйкестендіретін процесс деп 
тҥсінеміз. 
Жоғарыда аталған тҧжырымдардың екіншісі педагогикалық жаңашаландыруды талдауға байланысты, себебі 
осы талдау барысында «қазіргі заман мектебін басқаруды жетілдіру» ҧғымына теориялық кҿзқарасымызды 
«мектептің жҧмыс жасауын басқару» жҽне «мектеп дамуын басқару» ҧғымдарының арақатынасын 
терминологиялық тҧрғыдан ажырату негізінде нақтылауға мҥмкіндік беріп отыр, яғни: 
-мектеп дамуы екі жолмен іске асады, яғни оны басқарумен жҥргізуге болады немесе ол стихиалық тҥрде ҿтуі 
мҥмкін; 
-басқарылатын даму процесі мектептің педагогикалық жҥйесіне бҧрын тҽн болмаған компоненттерді енгізуге 
мҥмкіндік береді; 
-ал дамудың ҿзі ҿзгеру ҥрдісінің арнайы бір тҥрі болып табылады. 
Ҿзгерудің екі тҥрі болады: қызмет ету жҽне даму. Біріншісінде жаңашылдық болмайды, ал екінші типтің 
ҿзгеруі нҽтижесінде тҥрлі сапалы бҧрын болмаған қҧбылыстарға ҽкеліп соғады. Қазіргі кезде қызмет ету бір 
ғана вектор бойында даму ретінде қарастырылады, немесе оны циклдік ҽрекет деп атайды. Мҽселен 
В.П.Алексеев пен Б.С.Барулиннің айтуы бойынша, бір вектордағы ҿзгеріс даму ҥшін ешқандай мҥмкіндік 
туғызбайды, ескіні жаңғырту прцесі тҥрлі кездейсоқ факторлардың ҽсерінен пайда болған ҿзгерістермен жҥріп 
жатады. 
Сонымен, мектеп дамуын басқару дегеніміз, ол мектептің педагогикалық жҥйесінде бҧрын болмаған, мектеп 
іс- ҽрекетінің нҽтижесін жоғарылататын жаңашылдықтарды меңгеруге жҽне енгізуге байланысты қабылданған 
шешімдерді жҥзеге асыру процесі. Басқарудың жаңашылдық формаларының басымдығы басқару нысанының 
даму тҽтібінде болуына байланыстығымен айқындалады. Осы жағдай біздің зерттеу міндеттерімізге сай келіп, 
оны қазіргі мектепті басқаруды жетілдіру ҧғымына қатарластырдық. Басқаруды жетілдіру- жаңашылдық форма, 
ол қалыпты қызмет тҽртібінде жҽне даму тҽртібінде мектептің іс- ҽрекетіне жҽрдем береді деп мақҧлдай 
отырып, бірінші жағдайда мектептің педагогикалық іс- ҽрекетінің жаңаруының тиімділігіне кепілдік бере 
алмаймыз. Онда басқарудың жетілдірілуі туралы ештеңе айту мҥмкін емес. Мҧнда тек қарапайым (қарапайым 
жергілікті) ҿзгертулер туралы сҿз етуге болады, олар жалпы педагогикалық іс- ҽрекетінің тиімділігінің 
алғышарттарын туғызады. Егер басқаруды жаңарту мектепті даму тҽртібіне ауыстырса, онда басқарудың 
жетілдірілуі нақты дҽлелденеді деуге негіз бар. 
Сонымен, қазіргі мектепті басқаруды жетілдіру мектептің даму тҽртібіне ҿзгерістер енгізудің кҿрсеткіші 
жҽне факторы да болып табылады. Сондықтан, мектеп дамуын басқару деген ҧғымды сол басқаруды жетілдіру 
деп тҥсінуге болады Мектепті басқару жҥйесін жетілдіру бҧрын болған тҽжіриебені процестен тыс тастамай, 
жаңа заманның факторларын есепке алу арқылы жҥзеге асуға тиіс. Сол себепті зерттеуде тарихи- 
педагогикалық алғышарттарды анықтап алған жҿн болады. 
Мектеп басқарудың бҥгінгі жҥйесі ҿткен шақтан алынған. Бірақ, қазіргі заманға сай болмаса, ол қоршаған 
орта талаптарына жауап бере алмайды. Мектепті басқару жҥйесі кеңес ҿкіметіне дейін эволюциялық тҽртіпте 
болды жҽне оның ҿмір циклі ҧзақ уақытқа созылатын. ХХ ғасырда бҧл дҽстҥр жасанды тҥрде екі рет бҧзылды. 
Бҽрҽншҽсҽ жиырмасыншы жылдары, екіншісі- 1991 жылы. Ҽрине, мектеп білім беру жаңашылдарын ҿз бойына 
сіңіре бастады. Жаңа типтегі лицей, гимназия, колледж, «мектеп- жоғарғы оқу орындары», мемлекеттік емес 
мекемелердің саны кҿбейіп, жалпы білім беру мазмҧны қоғам ҿміріне сай жаратылыстану, экономика, экология, 
информатика, тіл білімі салаларында дамып келеді. 
Бірақ мектеп басқару жҥйесі барынша дамымай қалды. Халықтың материалдық жағдайының тҿмендеуі, 
ҿнегелік- этикалық нормалардың бҧзылуы, балалар қылмысының кҿбеюі, нашақорлық, діни жағдайлар білім 
беру саласына ҽсерін тигізіп, ҽлі толық шешімін таппаған ҽлеуметтік- педагогикалық мҽселе болып отыр. Бҧл 
кҿрсеткіштердің барлығы мектепті басқару жҥйесінде ҽлі де болса олқылықтар бар екенін дҽлелдейді. 
Сондықтан басқару жҧмысын жетілдіру ҿзекті де маңызды мҽселе. 
Демек, мектепті басқаруды жетілдіру дегеніміз- бҧрын мектептің педагогикалық жҥйесінде болмаған жҽне 
педагогикалық процестерді сапалық ҿзгерістерге жеткізетін, соның салдарынан мектеп оқыту мен тҽрбие 

314 
жҧмысында барынша жоғары нҽтижеге жету қабілетін иеленетін, жаңалықтарды игеру немесе енгізу туралы 
шешімдерді дайындау мен жҥзеге асыру болып табылады. 
Оған осы заманғы табиғи жҽне ҽлеуметтік- мҽдени факторлардың ықпалын қарастырамыз. Белсенді даму 
режиміне жататын жалпы білім беретін мектептерде жаңашылдық қызмет аса ҥлкен мҽнге ие.
Ортаның бағдарланбаған ҿзгерістеріне жауап беруге қабілетті жҽне педагогикалық процеске олардың 
кері ықпалын ҽлсірететін компоненттер,қорлар мен технологиялардың қҧрылымының резервіне ие болатын осы 
заманғы мектепті басқарудың жҥйесін қҧруға ҿтудің дайындалған ҥлгісінің негізі қаланды. Мектепті басқару 
жҥйесін жаңарту бір мезгілде оның ҧйымдық қҧрылымының қайта қҧрылуында кҿздейді. Қазақстан қоғамның 
радикалды жаңару қисыны толығымен алғанда бір мезгілде қайта ҧйымдастырумен, оларды аралық деңгейде 
қысқартумен немесе таратумен барынша маңызды, жалпымемлекеттік деңгейде кҿрсетілген жҥйенің 
элементтерін қҧруды кҿздейді. Осымен бірге басты кҿрсеткіш ортамен тек ақпараттық қана емес, сонымен бірге 
заттай алмасу жҥзеге асатын жҥйенің ашықтығы қамтамасыз етілетін болады. 
Осылайша, жалпымемлекеттік идеологиялар мен қҧндылықтарды қҧру, білім беру стандарттары мен тҽрбие 
беру бағдарламаларын нақты қҧрастыру олардың тҽуелденетін мемлекеттік жҥйелерге енгізуге жҧмсалатын 
шығындарын кҥрт тҿмендетеді. Оның енуін педагогикалық тҽжірибеде мектеп қана жҥзеге асырады. 
Қоғамның осы ҽлеуметтік- мҽдени сипатымен қатар білім беру саласындағы жағдайлар (қазақ мектебі мен 
қазақ тілді мектептің ара жігінің ажыратылуы; орта 12- жылдық оқудың ҧлттық моделі орнықтырылуы; 
мҧғалімнің ҽлеуметтік мҽртебесінің жеткіліксіздігі; қазақ ҧлттық мектебі халқымыздың ана тілін, ата тарихын, 
тҿл мҽдениетін, ҧлттық салт- дҽстҥрлерін жҥйелі оқытатын мектеп ретінде қарастырылады, оның негізгі 
міндеттері: халқымыздың философиясы, мҽдениеті мен ҽдебиетін жас ҧрпаққа оқу процесінде игерту; дҽстҥрлі 
қҧндылықтарын арқау ете отырып, ҧлттық сана- сезім, қазақи мінез- қҧлық, тіл мен рухты оқушылар бойына 
сіңіру, жҥрегіне ҧялату мақсатымен ҧйымдастырылған, кешенді ҽрі жҥйелі жҥретін тҽрбие жҧмысын ҿткізу; 
мектептің дидактикалық жҽне тҽрбиелік қызметін кҥшейте отырып елдің ҽлеуметтік- мҽдени ҿміріне оң ықпал 
ету; ҧлтымыз бен жеке тҧлғаның этностық- мҽдени сҧраныстарына педагогтік қолдау кҿрсету, ата- ананың 
тҧрғындардың тілдік мҽдени мҥдделеріне қол жеткізу, т.б.) қазіргі қазақ мектебін басқаруды жетілдірудің 
ерекшеліктерін шарттастырады. 
Педагогикалық ҧжымның мҥмкіндіктерін есепке ала отырып, біз мектепті басқару жҥйесін жетілдіру 
жолдарын, оның ішкі факторларымен тығыз байланыста қарастырдық. Оның негізінде жалпы білім беретін 
қазақ мектебін басқару жҥйесін жетілдіру ҥлгісін ҽзірледік. 
Қазіргі ҽлеуметтік- мҽдени жағдайда жалпы білім беретін қазақ мектебін басқарудың теориялық ҥлгісін 
ҽзірлеу, оның тиімді болуы ҥшін: 
-ҿзгерістер туралы неғҧрлым жоғары деңгейдегі мҽлімет алу; 
-ҿзекті мҽселелерді толық анықтау; 
-жалпы жҽне жекелеген мақсаттарды жҥйелі таңдау; 
-мақсаттарды біріктіру; 
-даму мақсатына жету ҥшін шынайы жоспар қҧра білу; 
-педагогикалық ҧжымның жаңашылдықты қабылдау жҽне ҿз қызметін жетілдіруге мҥдделі болу, 
жаңашылдық ҥрдістерді қадағалап отырусияқты негізгі белгілері қажет. 
Педагогикалық жҥйелердің тиімділігі дегеніміз, зияткерлік жҽне материалдық шығын мен уақытты ҥнемді 
жҧмсай отырып, жоғарғы деңгейдегі жетістіктерге жету болып табылады. Басқару жҥйесінің тиімділігі ҿз 
қызметіне жоғары деңгейде баға беруге ҧқсайды. Кез- келген жҧмыс тиімділігін талдау барысында оның 
орындалуы, басқару технологияларының ҽлеуметтік тапсырысқа сай болуы, қҧрылымының жетілуі, 
ҧйымдастырылуы, уақыты ескеріледі. 
Мектепті басқару жҥйесінің негізгі қызметі: тҽрбиелеу, педагогикалық талдау, мақсатты болжау жҽне 
жоспарлау, ҧйымдастыру, бақылау, реттеу, тҥзету дей отырып, басқарудың сапалық тиімділік ҿлшемдері 
ретінде нақты бір қызметтілік міндеттің немесе міндеттер тобының толық орындалуын алу ҿте қисынды. 
Жҥйенің оңтайлы тиімді ҿлшемі- маңызды белгі, себебі осы белгінің негізінде жҥйенің, оның элементтерінің, 
қызметтерінің салыстырмалы бағалауы жҥргізіледі. Бағалану нысанының алынған ҿлшемдерге сҽйкестілігі 
ҽртҥрлі деңгейді қамтиды. 
Аталмыш ҥлгі ҿзі кҿрсетіп отырған нысанның қалпы туралы кҿрініс бере алады. Жеке бағаналардың қара 
жҽне жартылай қара бояумен берілуі қҧрылымдық бірліктердің қазіргі заман талабына сай немесе сҽйкес 
келмейтіндігін кҿрсетеді. Мҽселен, директордың оқу ісі жҿніндегі орынбасарының дҽстҥрлі лауазымы ешбір 

315 
тиісті басқару органымен бекітілмеген. Ондай басқару органын диспетчер жҽне іс жҥргізуші мамандарын 
енгізетін оқу штабы жатқызылу керек. Себебі, ол оқу- ісі меңгерушісінің сабақ кестесін дайындау, 
оқушылардың сабаққа қатысу не қатыспауын қадағалау, сабақтың уақытында басталуын қадағалау, 
мҧғалімдердің еңбек тҽртібіне кҿңіл бҿлу сияқты қызметтерін сапалы атқаруы қажет. Қазіргі таңда мемлекеттік 
тіл мҽртебесінің қалыптасуына байланысты мектептерде іс жҥргізуші лауазымы да енгізілген. Олардың қызметі 
директор хатшысының жҧмысына ҧқсас болып келеді. Бҧл жайттардың барлығы бағаналарда қою қара бояумен 
берілген. 
Мектепті басқаруда тағы бір кемшілік- мектепте ғылыми кеңестің жоқтығы. Бҧл органның ҿзектілігі замана 
талабы десек те болады. Себебі, қазіргі кезде оқушылардың оқумен қоса ғылыми жоба қорғауы сияқты 
мҽселелер пайда болды. Бҧл жҧмысты басқару ҥшін директордың ғылыми істер жҿніндегі орынбасары 
лауазымы ҽбден қажет. Мектептегі дҽрігерлік- санитарлық қызмет тҿменгі деңгейде деуге болады.
Оған дҽлел ретінде мектеп оқушылары арасында кҿптеген ауру тҥрлерінің кездесуін алдыға тартамыз. 
Ҿкінішке орай, педагогикалық қауымдастықтың назарынан валеологизация, салауатты ҿмір салты деген 
мҽселелер ҥстіртін қарастырылады. Мектепті жҥйелі тҥрде басқару қаржылай қамтамасыз етуді жҽне 
материалдық техникалық базаның болуын қалайды. Сол себепті мектепте жоспарлау- экономикалық бҿлімінің 
ашылуы да қажет болып отыр. Қазірде бҧл органның қызметін мектепте бір ғана есепші атқарып келеді. 
Сонымен, мектепті басқару жҥйесінің бастапқы жағдайы басқарудың тиімділігін анықтауға берілген 
ҿлшемдерге сҽйкес тҿменгі деңгейлі кҿрсеткіштерімен сипатталынады. Ҽрине, қазіргі мектепті басқару 
жҥйесінің осы кҥйі мектепке деген қатынастың ішкі жҽне сыртқы факторларына тҽуелді. Педагогикалық 
ҧжымның ішкі мҥмкіндігі мен ҿзектілігі, маңыздылығы артқан жағдайда мектепті басқару тиімділігін арттыруға 
болады деп, біз қазіргі мектептерді басқару жҥйесін жетілдіру жолдарын жан- жақты қарастырдық. 
Нҽтижесінде біздің зерттеу базамызға кіретін мектептердің педагогикалық ҧжымдарының педагогикалық 
жаңашылдықтарды қабылдау бейімділігі анықталды. Ҿзгерту нысаны ретінде педагогтар мен оқушылардың іс- 
ҽрекетін алып, мектепті басқару мақсатының анықтамасын жасадық (3- сурет). 
Мақсатты таңдаудағы ойымыз, жаңа енгізулердің тиімділігі, ең алдымен, оқушылардың білім жҽне тҽрбие 
деңгейлеріне тигізетін ҽсерімен анықталуы қажет. Сондықтан, оқушылардың іс- ҽрекетін психологиялық- 
педагогикалық диагностика ҽдістері кҿмегімен зерделеп, айқындап, ал педагогтардың іс- ҽрекетін ғылыми- 
ҽдістемелік базаны нығайту мҽселесімен қатар жҥргізіп отыру керек. Бҧл жерде ең негізгі шарт болып 
табылатын мҽселе- Жоғары оқу орындары жҽне мҧғалімдер білімдерін жетілдіру институтымен арадағы 
байланыс. Бҧл байланыстардың жҥйелік сипаттамасы жаңа басқару орындарының қҧрылуымен беріледі 
(кафедра, дҽстҥрлі ҽдістемелік бірлестіктер, уақытша шығармашылық топтар). Мектептің негізгі миссиясына 
сай: педагогикалық мониторинг, оқу- ҽдістемелік кешендер,ғылыми семинарлар бағдарламасы,психолгиялық 
тренингтер, мастер- класстар жҽне т.б. ізденіс, талдау нҽтижесінде жасалады. 
Сонымен, жоғарыда аталынған тҧжырымдық ҥлгі жеке кесінділермен (Қызметтік жҽне лауазымды сатылық, 
сонымен қоса қызметтік- қҧрылымдық ҥлгілері) жалпы білім беретін қазақ мектебін қазіргі ҽлеуметтік- мҽдени 
жағдайда басқаруды жетілдіруді бағдарламасының негізіне салынды (кесте 2). Шындығында мектепті басқару 
жҥйесінің компоненттері мына тҧрғыда кҿрсетіледі: қҧндылықтар жҥйесі (Қ); ҧйымдастыру қҧрылымдары (Ҧ); 
бағдарлы , мақсатты басқару технологиясы (ТЛ); қарым- қатынас қҧралдары (К); басқарудың мектепішілік 
мотивациялық- мақсаттық бағдарламасы (Б); ҿзіндік басқару (Ҿ); субъектілердің қарым- қатынас лауазымдық 
сатысы (ЛС); ортаның қауіпті ҽсерінен қорғау механизмі (МЗ); білім беру бағдарламасының лицейлік 
компоненті (ЛКО). 
Кесте 2- Қазіргі ҽлеуметтік- мҽдени жағдайда жалпы білім беретін қазақ мектебін басқаруды жетілдіру 
бағдарламасы 
Кезең 
Міндет 
Іс- шаралар 
Іздестіру- 
теориялық 
Басқару 
теориясын 
зерттеу 
1)
Басқару теориясы бойынша мҽліметтерді іздестіру жҽне жинақтау; 
2)
Мҽселенің теориялық негізін жҽне тексерілу жағдайын анықтау 
Диагностика
лық 
Мектепті 
басқаруды
ң қалпын 
анықтау 
1)
Диагностикалау: 
-
Оқушылар іс- ҽрекетін; 
-
Педагогтар іс- ҽрекетін; 
-
Басқару жҥйесін (оқушыларды, педагогтарды жҽне ата- аналарды 
сҧрастыру, жоғару басқару органдарының бағасы); 

316 
-
Мектепті басқару жҥйесінің қалпына эксперттік қорытынды 
Ҧйымдастыр
у 
жҽне 
дайындық 
Басқаруды
ң 
жаңа 
органдары
н 
ҧйымдаст
ыру 
1)
«Оқу штабы» , «ППК», «Ғылыми орталық» органдарын ҧйымдастыру; 
2)
Штаттық кестеге ҿзертулер енгізу; 
3)
Қызметтілік басшылар, штаб мамандары жҽне орындаушылар 
міндеттерін бҿлу; 
4)
Актив мектебін ҧйымдастыру; 
5)
«Ішкі жаппай оқыту» жҧмысын ҧйымдастыру; 
Негізгі 
Мектепті 
басқару 
айналымы
н жҥргізу 
Жоспардағы шаралар 
Жоспардан тыс ҿткізілетін шаралар 
Жаңаша басқарудың нормативтік 
қҧжаттарын жасау (Мектептің Кіші 
тҧжырымдамасы, циклограмма, жаңа 
оқу жоспары, жаңа штат кестесі); 
Жаңа 
оқу 
пҽндерінің 
бағдарламаларын жасау; 
Ғылыми 
–ҽдістемелік 
жҧмыс 
(семинарлар жоспары); 
Ата- 
аналар 
Университетінің 
бағдарламасы; 
Педагогикалық 
жҽне 
ҽкімшілік 
кеңестер жоспары 
ҚР БҒМ жҽне БД нҧсқауы бойынша 
шаралар; 
Жоғары оқу орындарымен біріге 
отырып 
жасалынған 
ғылыми 
жҧмыстар; 
Ҥйірме жҧмысы; 
Кҽсіподақтық ҧжымдармен бірге 
жҧмыс істеу; 
Қалалық, облыстық, республикалық 
білім беру акцияларына қатысу; 
Қалалық , облыстық олимпиадаларға 
қатысу; 
Қҧрылымдық безендірілген бҧл жҥйе компоненттері жҥйенің тиімділігін тҿмендетпей, ҿзгерістердің жинақталу 
уақытына байланысты ҿзіндік ҧйымдастыру жолымен оңтайланды 

жүктеу/скачать 3,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: