Партиялық жүйелердің мәні мен типологиясы
жүктеу/скачать 489 Kb.
|
Дип.-Саяси-партиялардың-құқықты
| Бірінші кезең. Қазақстанда саяси партиялар саяси-әлеуметтік құбылыс ретінде едәуір кешірек, XX ғасырдың басында пайда болды және Ресеймен тығыз байланыста өрбіді. Сондықтан саяси партиялардың ресейлік көппартиялық жүйенің дамуымен қосып зерттеген дұрыс болар еді. В. П. Любиннің айтуынша, XX ғасырдың алғашқы ширегі Ресей империясының қоғамдық-саяси өмірінде шешуші кезең болып табылады [57]. Бұған құқықтық негіз болған 1905 жылы 17 қазанда шыққан, халыққа элементарлы саяси бостандықтар және Ресейдегі алғашқы көппартиялық парламент - Мемлекеттік Думаны құруға мүмкіндік берген император жарлығы еді.
Бұл кезеңге тән белгі, ол әртүрлі саяси партиялар мен қозғалыстардың қалыптасуы және қызмет етуі. 1917 жылдың өзінде елде жүзден астам саяси партиялар мен одақтар (кейбір деректер бойынша төрт жүзден аса) болған [46. 37 бет]. XX ғасырдың басында партиялар тек орталықта емес, сонымен бірге, ұлттық шалғай аудандарда да, соның ішінде Қазақстанда да қызмет етті. 1905-1907 жылдары бірінші ресейлік революция біздің аймақта да РСДЖП-ның алғашқы ұйымдарының құрылуына ықпал жасады. Бұл мәселеде Қазақстанға жақын орналасқан аудандар, яғни, РСДЖП-ның Сібір, Астрахан, Самара, Саратов комитеттері үлкен рөл ойнады [58]. Қазақ даласында өзінің саны және ықпалы бойынша маңызды орын иеленген қазақ интелегенциясы либералды-демократиялық позицияны ұстанды. Бұлар негізінен көшпелі аристократияның өкілдері болды, яғни, Ә. Бөкейханов, Ж. Ақбаев, Б. Қаратаев және т.б. Олар 1905 жылдың желтоқсан айында Оралда бес облыстың қазақ тұрғындарының делегаттарының съездін өткізіп, қазақтың ұлттық мүдделерін қорғайтын, Ресейдің конституциялық-демократиялық партиясының филиалын құруға тырысты. Қазақстан тұрғындарының саяси санасының деңгейін жоғарылатуға Мемлекеттік Дума сайлауы өз рөлін ойнады. Онда сайлаушылардың даусын алу үшін саяси партиялар арасында қызу күрес жүрді. Бұл сайлаулар орыс халқы басым аймақтарда – еңбекшілер мен социал-демократтар, ал қазақ халқы басым аймақтарда - ұлттық интеллигенция мен либерал-демократтар өкілдері қолдау тапқанын көрсетті. І Мемлекеттік Думаға Қазақстаннан он депутат: қазақтардан – төрт, орыстардан – төрт және казактардан – екі адам өтті. ІІ Мемлекеттік Думаға қазақтардан сайланған депутаттар, егер ертеректе кадеттерге қосылса, кейінірек, Ресейдің басқа ұлтшылдарымен бірігіп, орыс шаруаларын шет аймақтарға қоныстандыруды тоқтатқан мұсылман фракциясын құрды. 1917 жылғы ақпан буржуаз-демократиялық революциясы Қазақстанда саяси қозғалыстардың жаңа толқынын тудырды. Сол уақыттағы қоғамның әртүрлі тобының ұлттық және әлеуметтік мүдделерін білдірген алғашқы қазақстандық партиялар қалыптасты. 1917 жылы 21-26 шілдеде Орынборда өткен бүкіл қазақтық съезде «Алаш» ұлттық саяси партиясы дүниеге келді деп айтуға болады. Съездің шешімінде: «Қазақ партиясын құру қажеттілігін сезіне отырып, съезд өз өкілдеріне бүкілресейлік мұсылман кеңесінде осы партияның бағдарламасын жасап шығаруды тапсырады. Саяси бағдарламаның негізіне Ресейде демократиялық Федеративті Парламенттік Республика құру талабы алынсын». «Алаш» партиясының жетекшілері болып Ә.Бөкейханов, Ж. Ақбаев, А. Байтұрсынов және өзге де қазақ интелгенциясының буржуаз-демократиялық бағыттағы өкілдері табылды. Автономиялық ұлттық демократиялық мемлекеттің Алаш-Орда үкіметі екі жыл өмір сүрді. 1917 жылдың күзінде Қазақстанда тағы бір ұлттық-саяси ұйым - өздерін «Қырғыз (қазақ) социалистік партиясы» деп атаған «Үш жүз» партиясы құрылды. Бұл партия пробольшевиктік бағытты ұстанды және Қазақстандағы қоғамдық-саяси өмірдің көптеген сұрақтары бойынша «Алаш» партиясының басты қарсыласы болды. Бұлардан басқа 1917-1919 жылдарда Қазақстан территориясында «Шуро и ислами» қозғалысының бөлімшелері жұмыс істеді [59]. Жалпы алғанда, ақпан реоволюциясы саяси жүйені демократияландыруда қуатты катализатор қызметін атқарды.
жүктеу/скачать 489 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|