Педагогикалық технологиялар институты
«Иман», «Имандылық», «Имандылық тәрбиесі», «Ақылақ» ұғымдарының шығу негізі
жүктеу/скачать 1,11 Mb.
|
А. Құнанбаев шығармаларындағы рухани-имандылық идеяларының тәрбиелік негізі
| 1.2 «Иман», «Имандылық», «Имандылық тәрбиесі», «Ақылақ» ұғымдарының шығу негізі
Абайдың рухани-имандылық тәрбие идеяларына байланысты көп кездесетін шығыстық ағартушылық бағыттағы педагогикалық мәні зор ұғымдарды талдауға, олардың төл педагогикамызда алатын орнын анықтауға арнадық. Оның мәні туралы Ж. Наурызбаев өзінің «ұлттық мектептің ұлы мұраты» атты еңбегінде: «Рухани тәрбие, моральдық ұстам, имандылыққа баулу шығыстық оқыту жүйесінің басты мақсаты болып келген»,- деп атап көрсеткен еді [32,50]. Сондай-ақ, I. Халитова 1960-1990 жж. Абай мүрасының мектепте қолданудың көлемі қанағаттанарлықсыз екендігінің себебін шығыс мәдениеті мен қазақтың халықтық мұрасының Абай шығармашылығьгна ықпалы ескерілмегендіктен сыңаржақты деп айқындаған [33, 22]. Ендеше, шығыс мектебінен нәр алған ғұлама Абай шығармаларында оларға тән тәлімдік ұғымдардың көптеп көрініс табуы занды құбылыс. Зерттеуімізге өзек болған сондай ұғымның бірі- «иман». Қазақ совет энциклопедиясында көрсетілгендей, «Иман» ұғымы арабшадан аударғанда «құдайға сену» дегенді білдіреді. Ол - ислам діні парыздарының бастысы. «Иман дегеніміз - құдайдың біреу, ол Алла екендігіне, Алладан басқа құдайдың жоқтығына, ал Мұхаммед оның пайғамбары екендігіне сену». Сондай-ақ, осыған ұқсас түсінікті «Ислам энциклопедиясынан» кездестіреміз [34,19]. Онда жоғарыда аталған иманның ережелері төмендегідей: 1. Алладан басқа ешбір тәңір жоқтығына; Мұхаммедтің (ғалеһіссәләм), Алланың құлы әрі елшісі болғандығына; 2. Алланың періштелеріне; 3. Алланың кітаптарына; 4. Алланың бүкіл пайғамбарларына; 5. Өлгеннен кейін тірілуіне (Ахирет күніне); 6. Жақсылық, жамандықтың Алланың тағдырымен және жаратуымен болатындығына сену [34,244]. Бұл «иманның» діни бағыттардағы әдебиеттерде берілген анықтамалар мен түсініктер мазмұны. Олардың түп негізі құранда айтылған «иман» түсінігінен бастау алады. Әрине, «иман» сөзі ислам ілімімен тығыз байланысты болғандықтан, бұл анықтамалар мазмұнының осылай болуы заңды. Ислам дүниетанымында айтылған талапқа сөйкес, әрбір ержеткен ақыл иесі - адам бұларға міндетті түрде сенуін исламда Мурассал Иман (ажыратып айтылған) деп атайды. Бұл тұжырым бойынша, мұндай иман қағидаттарына сену арқылы адам баласының рухы көтеріледі. Өйткені, Аллаға иланып, оған көңілін бір қойған мүмін (сенуші) бүкіл адамзатқа тиесілі рухани сапаның ең жоғаргы дәрежесіне қол жеткізеді. Мұндай иман иесінің көңіліне жамандық кірмейтін болады. Ол адам Алла алдында есеп беруші болғандықтан, ешкім көрмейтін жерде де әр түрлі жамандықтан қолын, тілін және көңілін тиып ұстайды. Рухы биік мұндай адам білімін үнемі жетілдіруді мақсат тұтады. Олар ұлы Тәңірінің алдында бүкіл адам баласынын тең құқылы екенін түсінуші болғандықтан, өзіне өзгешелік беру сияқты жаман қасиеттерден бойын аулақ ұстайды. Сөйтіп, адамшылық туын жоғары ұстап, адам үшін пайдалы болуды көздейді. Исламдағы «иман» нұрына бөленген толық адам қалпы осындай. Алайда, бүгінде «иман» ұғымының тек діни мағынада ғана емес, адамның адамдық қадір-қасиетін анықтайтын жалпыадамзаттық рухани сапа ретінде кең қолдану үрдіске айналып отыр. Осы ой жүйемізді айқындайтын дүнияүи, ғылыми, діни әдебиеттер мен сөздіктердегі «иман» сөзінің анықтамасына тоқталып көрейік. Ғылыми сөздіктерге жүгінсек, «Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі» (1966 ж.) мен Р. Нұрғалиев басқарған «Философиялық сөздікте» (1996 ж.) «иман» термині енбеген [35,81]. Ал, Е. Бекмұхаметовтың «Қазақ тіліндегі араб-парсы сөздері» (1977 ж.) атты еңбегінде «иман» сөзінің бірнеше мағынасы берілген: «Иман» (арабшадан аударғанда) 1. Сену, нану. 2. Діни. 3. Ауыспалы мағынасында ұят, адалдық дегенді білдіреді [36,83]. Сондай-ақ, Н. Оңдасыновтың «Арабша-қазақша түсіндірме сөздігіндегі» (1984 ж.) түсінік те дәл осыған ұқсас [37,55-56]. Бұдан көріп байқағанымыздай, «иман» сөзінің кең мағынада қолданылуы кездейсоқ жағдай емес екен. Жоғарыдағы мысалдарда көрсетілгендей «иман» сөзінің қазақша баламасының бар екендігі белгілі болып отыр. Сондықтан, біз келесі «иман» туралы талдауымызды оның баламасынан бастауды жөн көрдік. Қорыта айтсақ, кезінде кеңестік көзқарас Құнанбай тұлғасына қаншалықты қиянат жасағанымен, Абайдың ұлы Абай болып қалыптасуына ықпал еткен ең бірінші рухани тұлға - Құнанбай әке екендігін жас ұрпаққа үлгі тұтудың маңызы зор. Себебі, «ұяда не көрсең ұшқанда соны ілерсің» деген халық нақылына жүгінсек, бар ғұмырларын үрім-бұтағымен ағартушылыққа арнаған Құнанбай әулеті бар қазаққа үлгі боларлық өнегелі іс болары хақ. Абайдың нәсілі, Абайдың ортасы, Абайдың алған тәрбиесі дегенде осы мәселелерге ерекше мән берген жөн демекпіз. Одан кейін осы ортадан алғаш ұзап шыққанда, Абай кездесетін келесі үлкен мектеп - шығыс мектебі екені белгілі. Өз бойындағы өнегені ұлына сіңірумен ғана шектелмей, оны одан әрі жетілдіру мақсатымен көкірек көзі ашық әке ауыл молдасынан аз ғана дәріс алған Абайды Семей медресесіне береді. Сөйтіп, Абайдың «Ескі там» мен үй-ішіндік оқуынан кейінгі шығыс классиктерінің еңбегімен тереңірек танысуы осы медреседе жүйелі жалғасын табады. Өйткені, Х-ХҮ ғасыр аралығында Орта Азия мен Қазақстан топырағында медресе шәкірттеріне арналып математика, логика, этика пәндері бойынша көптеген оқу құралдары жарық көрді. Тафтазани жазған «Мантих» (Логика) оқу құралы медреселерде ұзақ жылдар бойы қолданылып келді. Тафтазанидің ізбасарлары ортаазиялық ойшыл-ғұламалар Диуани (ХҮғ. ) мен Жүсіп Қарабағи (ХҮІғғ.) жазған кітаптарды қазақтың ұлы ағартушысы, ақын Абай Құнанбаевтың пайдаланғаны мәлім болып отыр. Бұдан да өзге пәндер жүйесінің оқытылғаны жөнінде абайтауншы М. Мырзахметұлы тағы да былай деп атап көрсетеді: «ол кезде Наху (араб тілі синтаксисі), Фихк (мұсылман правосы), қырық хадис, шарх Ғабдолла, ахлақ (этика), Мантих (логика), ислам тарихы, суфизм ақындарының шығармалары негізгі оқулық ретінде қолданылатын» [38,12]. Біріншіден, жергілікті ұлт өкілдерінен орыс жанды чиновниктер дайындау үшін орыс мектептерін ашу; екіншіден, 1861 жылғы крепостнойлық правоны жою реформасына байланысты қазақтың шұрайлы жерлеріне орыс келімсектерін қоныстандыру тәсілімен оны түпкілікті иелену; үшіншіден, қазақтарды рухани тамырынан ажырату, яғни христиан дініне шоқындыру арқылы орыстандыру саясатын жүргізуші миссионерлердің көбеюі; төртіншіден, қазақ елін рухани құлдыққа түсірудің ең тиімді жолы-территориялық принципке негізделген болыстық сатылы сайлау жүйесін орнату, рушылдық араздықты қоздыру; Біз Абай мұрасындағы рухани-имандылық тәрбие идеяларына саясаттың ықпалынан тыс тұтас талдау жасау дегенде, бұрын - соңды айтылып жүрген жәйттарды қайталаудан гөрі, осы бағыттағы қалыс қалған мәселелерге кеңірек тоқталуды көздедік. Себебі, «пайдасы» мен «зарарын» дер кезінде байқаған Абай сынды халқының перзентін бұл оқиғалар бей-жай қалдыра алмады. Сондықтан да жоғарыда аталып өткен қазақ халқының басындағы өзгерістер Абайдың ағартушылық күресінің мазмұнын құрап, оның рухани-имандылық тәрбие идеяларына негіз болғандығын атап өткіміз келеді. Мәселен, Абайдың түңғыш кітабын басып шығартушы Ә. Бөкейханов оның есімін Фердоуси, Сократ, Шекспир, Толстой есімдерімен қатар қойып, Абайды «рухани мәдениет белгісіне» балаған [2,287]. Ал, А. Байтұрсынов болса, Абайдың көзі тірісінде оның өлеңдер жинағын қолға түсіріп, ұлы ұстазбен жүздеспекші болған. Алайда, ол арманы жүзеге аспай, Абай дүние салған соң, оның мұрасын жанашырлықпен жинастырып, халыққа бас ақын ретінде алғаш таныстырушы ғана емес, Абайдың «сөзі аз, мағынасы көп, терең» рухани мұрасының тәлімдік мәнін жіті бағалап, өзінің оқулықтарында кеңінен пайдаланған. Абай өлеңдерімен бала күнінен таныс Ж. Аймауытов өзінің М. Әуезовпен бірігіп жазған «Абайдан соңғы ақындар» атты мақаласында: «Абайдың қай өлеңі болсын кейінгі буынды жетектеп, түртіп, қозғайтын бір әсер береді» - деп жазды [5,182]. М. Дулатов: «Адамшылық ой-қиялы өте таза, ұлтжанды, елін-жерін сүйген кісі» десе, ал, М.Жұмабаев оны «Алтын Хакімге» балап, өзінің «Педагогика» /1923 ж/ атты еңбегінде Абай тағылымын кең пайдалана отырып, насихаттаған. Мұның өзі, Абай мұрасының тәрбиелік мәні туралы алғаш сөз қозғап, оны қалың көпшілікке дәріптеушілер де осы зиялы қауым екендігін анық байқатады. Ұлы Абай шығармаларының негізгі өзегі - рухани-имандылық көзқарасының қалыптасуына әсер еткен рухани көздер қандай еді? Әрине, бұл орайда Абайдың дүниеге көзқарастарының М. Әуезов атап көрсеткен үш қайнар көзі, оның ағартушылық ой-пікірлерінің де негізі болып қала берері анық. Біріншісі - қазақ халқының, есте жоқ ескі заманнан жиып, өсіріп келген өз даналығы, халықтың ауызша әдебиет қоры; екінші - араб, парсы, түрік тіліндегі шығыстың көркем классик поэзиясы; үшінші - орыс халқының мәдениеті және сол арқылы Европа мәдениеті; [9,278-279]. Сонымен, оның бірінші көзі - тікелей ұлттық педагогика қағидаттарымен ұштасып, Абай дүниеге келген үй - парасат мектебі болғандығын байқау қиын емес.Алайда, осы кезге дейін еленбей келген зор шындық - бұл кеңестік таптық көзқарастың Абай тәрбие алған Құнанбай отбасына жасаған қиянаты десек қателеспеген болар едік. Өйткені, жоғарыда аталған абайтанушылар деректеріне сүйенсек, Абай шыққан ортаның өзі халық даналығы қонған киелі шаңырақ екендігі белгілі. Себебі, ұлы атасы Ырғызбай халқының қолбасы батыры һәм ел ағасы би болса, кіші атасы Өскенбай би әділеттілігімен аты шыққан. Өз әкесі Құнанбай жұрт аузына қараған қазақтың бас адамдарының бірі, шешесі Ұлжан бәйбіше Қарқаралы уезіндегі қаракесек Бертіс бидің тұқымынан. Шеше тұқымы күлдіргі, қалжың, әзілге ұста Қантай, Тонтай деген күлкімен сөгіл, қалжыңмен жеңіп, аты шыққан адамдар нәсілінен. Педагогика ғылымында жеке тұлға қалыптасуына әсер ететін факторлардың бірі - тұқым қуалаушылық екенін ескерсек, Абай нәсілінің екі жағы да осал болмағандыгын айқын аңғарамыз. Шындығында, Абай ең әуелі, қазақ отбасындағы үлгілі ата мен әженің сүйікті немересі. Әрине, өз көзімен кермесе де, Абай атасы Өскенбайдың өз ортасында беделді әділетті дана би болғандығына жастайынан қанық боп өскен . Өз әкесі Құнанбай ел адамы болғандықтан, оқу жасына дейінгі Абай тәрбиесі негізінен Әже мен анасы Ұлжанның үлесінде болады. Таптық көзқарас бұл аналарды айналып өтуі себепті, М.Әуезов Абай туралы шындықты осы тәлімгерлер арқылы ашу бақытына ие болғандығына бүгінде бәріміз де куәміз. Абайдың рухани-имандылық жан дүниесіне әсер етіп, оның жеке тұлға ретінде қалыптасуына әсер еткен мәні зор дүнияуи пәндер қатары осындай. Ал, соңғы кезге дейін шығысқа деген кеңестік көзқарас, Абайдың рухани-имандылық ой-пікірлеріне ерекше ықпал еткен екінші арна-шығыс әлемі туралы біржақты пікірде болып, оның осындай өміршең прогрестік мәнін өз дәрежесінде бағаламай келгені мәлім. Бұл туралы абайтанушы М. Мырзахметұлы «Абай және Шығыс» атты еңбегінде Абай мұрасының рухани көздері, әсіресе оның шығыстан алған рухани қазыналарымен дәстүрлі байланысы туралы мақала-зерттеулердің ерекше көбірек жарық көрген тұсы да осы кезең екендігін атап көрсеткен. Бірақ бұл кезеқде нақтылай ғылыми тұрғыдан зерттеп барып пікір айтудан гөрі жалпылай дақпыртпен жазу немесе насихатгық сипатта ой айту басымдау түсіп жатты. Аталмыш еңбекте автор оның төмендегідей себептерін атап өтеді: Бір жағынан зерттеушілердің Абайдың ақындық кітапханасында қамтылған дерек-мағлұматгарды анықтап, оқып білуге араб, парсы, шағатай тілдерін жете білмеуінің үстіне қазақ әліпбиінің аз жылдар аралығында үш рет алмасып кетуі де, жас ұрпақтың ертедегі араб жазуымен басылым көрген деректер көзін оқып тану мүмкіндігінен айрылу көптеген қиындықтар туғызады. Екінші жағынан алып қарағанда, кедергінің ең басты себебі ВКП/б/ ОК-ң 1949 жылы арнайы саяси-идеологиялық мақсат көздей отырып қабылдаған космополитизм туралы қаулысында жатты. Бұл қаулы сырттай қарағанда отаншылдық, интернационалистік қалып танытатын, ал ішкі мән-мағынасы жағынан алып қарағанда, онда ұсақ ұлттардың тарихи зердесін шайып, өткенінен қол үздіріп, бір ғана халықты мадақтап дәріптеуге құрылған империялық зұлымдық ой бүркемеленіп жатты. Өйткені, осы аталмыш қаулы қабылданған күннен бастап-ақ шығыс мәдениетінің рухани қазыналары жайлы азын-аулақ пікір білдірген, немесе азды-көпті мақала зерттеулер жазған қалам қайраткерлері қуғын-сүргінге түсіп, оларға орынсыз саяси айып тағыла бастады. Алайда, осындай қыспаққа қарамастан М. Әуезов шығыс классиктерімен қатар Абай заманында, мектеп-медреселерде қолданылған оқулықтар мен суфизм поэзиясының ірі өкідцері Қожа Ахмет Иассауи, Сопы Аллаяр, Сүлеймен Бақырғани сияқты сопы ақындарды да Абайдың ақындық кітапханасының көлемі жайлы мәселеге ендіріп, ғылыми еңбектері мен «Абай жолы» эпопеясында қатар сөз етіп, пікір қозғап отырады. Абайдың шығыс классиктері мен сопы ақындар поэзиясын терең білуі заңды әрі шындыққа сай құбылыс болғандықтан: «Шарх Ғабдоллаға» дейін жетіп қалдық деп жүрген молдаларды енді Абай сол кітаптарының тілімен сөйлеп, таңдандыра бастайды. Абай ойының осы аталған оқулық кітаптарымен үндестігіне М. Әуезов баса назар аударғандығын атай отырып, М. Мырзахметұлы «осы себепті Абай гуманистік идеясын, әсіресе, толық адам жайлы іргелі танымын жүзеге асыру жолында алдына көлденең түскен пікірі жат керітартпа діни қауымының сүйенер рухани тірегін өздеріне қарсы жұмсап, солардың өз тілінде сөйлеп, күрес жүргізуге де мәжбүр болған»,- дейді. Шығыстан соққан тағы бір леп, Абай дүниетанымына діни хисса-дастандары арқылы келген. Ол Абай дәуіріндегі қазақ халқының рухани болмысында елеулі орын алған «Шаһнама», «Жүсіп-Зылиха», «Ләйлі-Мәжнүн» хисса-дастандары. Оларда, дүниетаным, ерлік пен ездік, адамшылық, махаббат, сезім тендігі сияқты қоғам өмірі қажетсінген ой-пікірлер мол көрініс тапты. Бұлар қазақ тындаушылары арасында табиғи сүйіспеншілікті, таза махаббат сезімін оятуға толық адам идеясында тәрбиелеуге қызмет етті. Мұндай тұжырымдар Абайда жоғарыда аталған тәрбие көздерінен өзге оқу-тәрбие көзі, яғни қазіргі ғылым тілімен айтсақ, «өзін-өзі тәрбиелеу» тәжірибесінің қалыптасқандығын көрсетеді. Бұл бағыттағы Абайдың алғашқы талпынысын оның медреседе үшінші жыл оқып жүргенде, осы оқуымен қатар Семей қаласындағы «Приходская школаға» түсіп, орысша оқуынан көруге болады. Алайда, Абайдың мұндағы оқуы онша ұзаққа созылмайды. Бас аяғы үш-ақ аймен орысша оқуы бітіп, мұсылманша оқуы да тәмамдалады. Қорыта айтсақ, кезінде кеңестік көзқарас Құнанбай тұлғасына қаншалықты қиянат жасағанымен, Абайдың ұлы Абай болып қалыптасуына ықпал еткен ең бірінші рухани тұлға - Құнанбай әке екендігін жас ұрпаққа үлгі тұтудың маңызы зор. Себебі, «ұяда не көрсең ұшқанда соны ілерсің» деген халық нақылына жүгінсек, бар ғұмырларын үрім-бұтағымен ағартушылыққа арнаған Құнанбай әулеті бар қазаққа үлгі боларлық өнегелі іс болары хақ. Абайдың нәсілі, Абайдың ортасы, Абайдың алған тәрбиесі дегенде осы мәселелерге ерекше мән берген жөн демекпіз. Одан кейін осы ортадан алғаш ұзап шыққанда, Абай кездесетін келесі үлкен мектеп - шығыс мектебі екені белгілі. Өз бойындағы өнегені ұлына сіңірумен ғана шектелмей, оны одан әрі жетілдіру мақсатымен көкірек көзі ашық әке ауыл молдасынан аз ғана дәріс алған Абайды Семей медресесіне береді. Сөйтіп, Абайдың «Ескі там» мен үй-ішіндік оқуынан кейінгі шығыс классиктерінің еңбегімен тереңірек танысуы осы медреседе жүйелі жалғасын табады. Өйткені, Х-ХҮ ғасыр аралығында Орта Азия мен Қазақстан топырағында медресе шәкірттеріне арналып математика, логика, этика пәндері бойынша көптеген оқу құралдары жарық көрді. Тафтазани жазған «Мантих» (Логика) оқу құралы медреселерде ұзақ жылдар бойы қолданылып келді. Тафтазанидің ізбасарлары ортаазиялық ойшыл-ғұламалар Диуани (ХҮғ. ) мен Жүсіп Қарабағи (ХҮІғғ.) жазған кітаптарды қазақтың ұлы ағартушысы, ақын Абай Құнанбаевтың пайдаланғаны мәлім болып отыр /48, 31/. Бұдан да өзге пәндер жүйесінің оқытылғаны жөнінде абайтауншы М. Мырзахметұлы тағы да былай деп атап көрсетеді: «ол кезде Наху (араб тілі синтаксисі), Фихк (мұсылман правосы), қырық хадис, шарх Ғабдолла, ахлақ (этика), Мантих (логика), ислам тарихы, суфизм ақындарының шығармалары негізгі оқулық ретінде қолданылатын» [19,12]. Абайдың рухани-имандылық жан дүниесіне әсер етіп, оның жеке тұлға ретінде қалыптасуына әсер еткен мәні зор дүнияуи пәндер қатары осындай. Ал, соңғы кезге дейін шығысқа деген кеңестік көзқарас, Абайдың рухани-имандылық ой-пікірлеріне ерекше ықпал еткен екінші арна-шығыс әлемі туралы біржақты пікірде болып, оның осындай өміршең прогрестік мәнін өз дәрежесінде бағаламай келгені мәлім. Бұл туралы абайтанушы М. Мырзахметұлы «Абай және Шығыс» атты еңбегінде Абай мұрасының рухани көздері, әсіресе оның шығыстан алған рухани қазыналарымен дәстүрлі байланысы туралы мақала-зерттеулердің ерекше көбірек жарық көрген тұсы да осы кезең екендігін атап көрсеткен. Бірақ бұл кезеқде нақтылай ғылыми тұрғыдан зерттеп барып пікір айтудан гөрі жалпылай дақпыртпен жазу немесе насихатгық сипатта ой айту басымдау түсіп жатты. Аталмыш еңбекте автор оның төмендегідей себептерін атап өтеді: Бір жағынан зерттеушілердің Абайдың ақындық кітапханасында қамтылған дерек-мағлұматгарды анықтап, оқып білуге араб, парсы, шағатай тілдерін жете білмеуінің үстіне қазақ әліпбиінің аз жылдар аралығында үш рет алмасып кетуі де, жас ұрпақтың ертедегі араб жазуымен басылым көрген деректер көзін оқып тану мүмкіндігінен айрылу көптеген қиындықтар туғызады. Екінші жағынан алып қарағанда, кедергінің ең басты себебі ВКП/б/ ОК-ң 1949 жылы арнайы саяси-идеологиялық мақсат көздей отырып қабылдаған космополитизм туралы қаулысында жатты. Бұл қаулы сырттай қарағанда отаншылдық, интернационалистік қалып танытатын, ал ішкі мән-мағынасы жағынан алып қарағанда, онда ұсақ ұлттардың тарихи зердесін шайып, өткенінен қол үздіріп, бір ғана халықты мадақтап дәріптеуге құрылған империялық зұлымдық ой бүркемеленіп жатты. Өйткені, осы аталмыш қаулы қабылданған күннен бастап-ақ шығыс мәдениетінің рухани қазыналары жайлы азын-аулақ пікір білдірген, немесе азды-көпті мақала зерттеулер жазған қалам қайраткерлері қуғын-сүргінге түсіп, оларға орынсыз саяси айып тағыла бастады. Алайда, осындай қыспаққа қарамастан М. Әуезов шығыс классиктерімен қатар Абай заманында, мектеп-медреселерде қолданылған оқулықтар мен суфизм поэзиясының ірі өкідцері Қожа Ахмет Иассауи, Сопы Аллаяр, Сүлеймен Бақырғани сияқты сопы ақындарды да Абайдың ақындық кітапханасының көлемі жайлы мәселеге ендіріп, ғылыми еңбектері мен «Абай жолы» эпопеясында қатар сөз етіп, пікір қозғап отырады. Абайдың шығыс классиктері мен сопы ақындар поэзиясын терең білуі заңды әрі шындыққа сай құбылыс болғандықтан: «Шарх Ғабдоллаға» дейін жетіп қалдық деп жүрген молдаларды енді Абай сол кітаптарының тілімен сөйлеп, таңдандыра бастайды. Абай ойының осы аталған оқулық кітаптарымен үндестігіне М. Әуезов баса назар аударғандығын атай отырып, М. Мырзахметұлы «осы себепті Абай гуманистік идеясын, әсіресе, толық адам жайлы іргелі танымын жүзеге асыру жолында алдына көлденең түскен пікірі жат керітартпа діни қауымының сүйенер рухани тірегін өздеріне қарсы жұмсап, солардың өз тілінде сөйлеп, күрес жүргізуге де мәжбүр болған»,- дейді [19,13]. Шығыстан соққан тағы бір леп, Абай дүниетанымына діни хисса-дастандары арқылы келген. Ол Абай дәуіріндегі қазақ халқының рухани болмысында елеулі орын алған «Шаһнама», «Жүсіп-Зылиха», «Ләйлі-Мәжнүн» хисса-дастандары. Оларда, дүниетаным, ерлік пен ездік, адамшылық, махаббат, сезім тендігі сияқты қоғам өмірі қажетсінген ой-пікірлер мол көрініс тапты. Бұлар қазақ тындаушылары арасында табиғи сүйіспеншілікті, таза махаббат сезімін оятуға толық адам идеясында тәрбиелеуге қызмет етті. Мұндай тұжырымдар Абайда жоғарыда аталған тәрбие көздерінен өзге оқу-тәрбие көзі, яғни қазіргі ғылым тілімен айтсақ, «өзін-өзі тәрбиелеу» тәжірибесінің қалыптасқандығын көрсетеді. Бұл бағыттағы Абайдың алғашқы талпынысын оның медреседе үшінші жыл оқып жүргенде, осы оқуымен қатар Семей қаласындағы «Приходская школаға» түсіп, орысша оқуынан көруге болады. Алайда, Абайдың мұндағы оқуы онша ұзаққа созылмайды. Бас аяғы үш-ақ аймен орысша оқуы бітіп, мұсылманша оқуы да тәмамдалады. Сонымен, «иман» сөзінің қазақ тіліндегі баламасы - сенім. Жоғарыда аталған «Философиялық сөздікте» (1996 ж.) «иман» сөзі жоқ болғанымен, «сенім» сөзіне түсінік берілген. Онда: «сенім білімге негізделмесе де, белгілі бір құбылыстың ақиқаттығына илану. Табиғаттан тыс күштерге көзсіз сенім кез-келген діннің құрамдас бөлігі (құдай, періште, шайтан т.б.). Соған қарамастан, көптеген философ-идеалистер сенімді ғылыммен қауыштыруға немесе сенімді ғылыммен ауыстыруға талпынады (фидеизм). Кәдімгі сөз қолданысындағы сенім әлі де теориялық жағынан да, тәжірибеде де дәлелденбеген ғылыми болжамдарға сенімділік» делінген [27,174]. Бұдан шығатын қорытынды, тура мағынасында алып қарағанда, «иман сөзінің қазақ тіліндегі баламасы- «сенім» болып табылады. Бұл ойымызды дәлелдей түсетін мына түсініктін де біз үшін маңызы зор: «Иман дегеніміз - сенім. Имансыз сөзі - сенімі жоқ дегенді білдіреді» [39,55]. Сол себепті де халқымыз «сенімі жоқ», «сенімсіз» сөзінің орнына «иманы жоқ», «имансыз» деген ұғымды қолданған. Сондай-ақ, «иман» сөзінің «сенім» сөзін бұлайша кең алмастыруы ислам дінінің енуімен тығыз байланысты құбылыс. Оны жоғарыдағы талдауымызда атап өткен едік. Бұл жерде біз, «иман» сөзі діни мағынада да қолданылатындығын айтып отырмыз. Оның қоғам, соның ішінде жас ұрпақ тәрбиесі үшін атқаратын маңызы зор: «діни» иланымды мейлі жағымды қиял, мейлі тәрбиелеу құралы деп қарасақ та, оның адамдардың ғұмырын жеңілдететіні, мінез-құлқын жұмсартып, мейірбандылығын арттыратыны, бірлігін бекемдеп, әдептілікті орнықтыратыны даусыз. Демек, адамға мұндай сенім де керек. Діннің өзекті қағидалары: нысап, нәпсіні тыю, қайырымдылық, ғайбат сөз айтпау, кісіге қиянат жасамау, алдап-арбап, өтірік айтпау, ата-ананы ардақтап, жетім-жесірді налытпау, күш көрсетпеу, т.б. адамдардың тату, бейбіт, қоғамдасып өмір сүруінің мызғымас негізін қалайды» [39,57]. «Иман» сөзінің халқымызда ауыспалы мағынада да кең қолданысқа ие болуы бұрыннан келе жатқан табиғи құбылыс. Бүл туралы түсініктер Е. Бекмұхаметовтың, I. Кеңесбаевтың сөздіктерінде кеңінен айтылған. Оларды жинақтап, топтастыратын болсақ, ауыспалы мағынадағы «иман» мазмұнына мыналар жатады: ұят, адалдық, ізгілік, серт, уәде, үміт. Бүл ұғымдар, әсіресе, соңғы аталған автордың «қазақ тілінің түсіндірме және фразеологиялық сөздіктерінде» кеңінен қарастырылған. Сондай-ақ, мұндағы «иман» сөзінің барлық мағынасының мысалын автордың Абай шығармаларынан келтіруі, бізге көп нәрсені аңғартса керек. Мәселен, «Бұныменен бойында иман, дәулет бітер ме... Адалды сатсаң арамға, құдай қабыл етер ме, ұятың мен арың бұл... ұятсызда иман жоқ, түпке жетер» [40,269]. Жалпы, осы ұғымға тоқталуымызға басты себеп, Абай мұрасындағы «иман» түсінігі болғандықтан, біз жоғарыдағы аталмыш деректерге зор маңыз беріп қарауға мүдделі болып отырғанымызды тағы бір ескертіп өткіміз келеді. Бұл бағыттағы зерттеуімізді жалғастыру үшін абайтанушы ғалымдар еңбектеріне жүгініп көрелік. Олардың ішінде иман туралы келелі пікір айтушылардың бірі Ғ. Есімов деп айтуға болады. Ол: «Иман термин! қазақ сахнасына ислам діні арқылы енгенімен, келе-келе ар, білімнің (этиканың) басты ұғымына айналған. Халқымыздың жақсы жанды иман жүзді дейтіні содан», - дейді [41,142]. Әрине, бұл пікір бізді толық қанағаттандырады деу қиын. Өйткені, автор бұл жерде «иман» сөзіне арнайы тоқтап, оған анықтама беруді алдына мақсат етпеген. Сондықтан да «иман» туралы Ғ. Есімов пікірі біз үшін толық мәнге ие болмай отыр. Сөзіміз жалаң болмас үшін, автор ойын талдап көрелік. Жоғарыдағы анықтамаға сүйенсек, автордың ойынша, «иман» - ар, «иман» - білім (этика) болып шығады. Олай болса, біз барлық жерде ар, білім, этика ұғымдарының орнына «иман» сөзін қолданған болар едік. Алайда, ғылымда олардың жеке-жеке өз қолданыстары бар екенін ескерсек, бұл ой қисынсыз. Автор бұл анықтамада айтар ойын соңына дейін жеткізбей, сөзін: «... халқымыздың жақсы жанды иман жүзді дейтіні содан» - деген халық түсінігімен аяқтайды. Автор бұл жерде «иманды» ауыспалы мағынасындағы ар, үят, әдеп (этика) және т.б. ұғымдарының синонимі ретінде қолданған. Бірақ, осы логикалық ой жүйесін аяқтамай, қысқа қайырғандығы байқалады. Сондықтан да, автор пікірінің құнды жақтарын ескере отырып, соның негізінде өзімізге қажетті ой-түйінді былайша қорытып аламыз: «иман» - жақсы адам бойындағы рухани құнды қасиеттерді (ар, білім, этика) жинақтаушы ұғым. «Иман ұғымы - әуел баста қүран арқылы адамдардың санасына сіңгенімен, уақыт өте келе халықтың ежелден қалыптасқан салт-дәстүрімен, таным-түсінігімен, наным-сенімімен біте қайнасып, жаңа бір сапалық деңгейге көтерілген ұғым. Халықтың түсінігіндегі иман сөзі діни шеңберден шығып, жалпыұлттық, бүкіладамзаттық қасиеттерді қамтитын ауқымды ұғымды білдіреді» деген түсінікке толық қосыламыз [42,38]. - «Адам бойындағы өз елі мен халқын сүюді, кішіпейілділік, шыншылдық, қайырымдылық, мейірімділік, сабырлылық, кең-пейілділік, салиқалық, әдептілік пен инабаттылық, қанағатшылдық, ұстамдылық, ұятшылдық, пәктік, ақниеттілік және адалдық қасиетгерінің жиынтығын иман дейміз... Олай болса, имандылық ұғымы педагогикада кең тараған адамгершілік ұғымынан ауқымы кең, рухани дәрежесі биік тұр деп айтуымызға толық болады» [43,23]. Біздіңше, «Иман» түсінігіне берілген бұл анықтама мазмұны қазақ халқының иманды ұрпақ тәрбиелеудегі ұстанған негізгі қағидаттарының аясының кеңдігін, оларға қойылатын талап -тілектер қатарының кешенді бағыттарын анық байқатады. Себебі, зертгеу барысында кездескен анықтамалар мен түсініктердегі «иман», «имандылық» ұғымдарының мазмұнына: нысап, нәпсіні тыю, қайырымдылық, ғайбат сөз айтпау, кісіге қиянат жасамау, алдап-арбап, өтірік айтпау, ата-ананы ардақтап, жетім-жесірді налытпау, күш көрсетпеу, ар, үят, адалдық, ізгілік, серт, уәде, үміт, өз елі мен халқын сүюді, кшішейілділік, шыншылдық, қайырымдылық, мейірімділік, сабырлылық, кеңпейілділік, салиқалық, әдептілік пен инабаттылық, қанағатшылдық, ұстамдылық, ұятшылдық, пәктік, ақниеттілік және т. б. қасиетгер еніп кеткен. Алайда, біз бұған қарап жоғарыдағы анықтамадағы «имандылық ұғымы... адамгершілік ұғымынан ауқымы кең, рухани дәрежесі биік тұр» деген түсінікке қосыла алмаймыз. Біздіңше, ғылыми педагогикада әлдеқашан қалыптасқан адамзат баласына ортақ «адамгершілік» ұғымын енді келіп имандылыққа әкеп телудің қажеті бола қоймас. Керісінше, қазақ халқының адамгершілікті ұрпақ тәрбиелеудегі мұраты - «иман» түсінігімен тығыз байланысты дамып, оны халықтық қастерлі ұғымға айналдырған. Өкініштісі, қазіргі педагогикалық басылымдарда, имандылықтықты біржақты, тек діни уағыздарға байланыстыра қарау дәстүрінің жиілеуі оның жоғарыда аталған халықтық биік мәнінің аясын тарылтуға әкеп соқтыруы мүмкін [44]. Зерттеу нәтижесі көрсеткендей біз, кезінде «иман» ұғымын бұл айтылған биік сапаға көтеруге атсалысқан ғұамалардың бірегейі Абай Құнанбаев деген ой түйеміз. Сол себепті, әрі біздің зерттеу нысанамыз тікелей Абай мұрасындағы имандылық ой-пікірлеріне қатысты болғандықтан, біз «иман» түсінігінің Абай шығармаларындағы қолданыстарына кеңірек тоқталамыз. Абай өзінің «он үшінші қара сөзінде»: «Иман» деген алла табарака уатағаланың (Ұлы тәңірі) шәриксіз (қатысуынсыз), ғайыпсыз бірлігіне, барлығына уа һәр неге бізге пайғамбарымыз саллала Аллаху һалайһи уа саллам (Алла оған батасын беріп қош алсын) арқылы жіберген жарлығына, білдіргеніңе мойынсұнып, «инанмақ» делінген /95, 109/. Бұл жерде Абай «иман» түсінігін құранда /96, 604/ айтылған діни мағынасында қолданып, оны толық қолдаушы ретінде көрінеді. Алайда, «иман» туралы Абай түсінігі мұнымен шектеліп қалмайтындығын жоғарыда атап өтілген сөздіктердегі мысалдардан байқауға болады. Сонымен бірге, оның тағы бір дәлелін Абайдың «отыз сегізінші қара сөзіндегі» мына пікірінен айқын аңғарамыз: «Иман» дегеніміз бір ғана иманмақ емес... Сен алла тағала үшін иман келтіремісің, я өзің үшін де иман келтіремісің? Сен иман келтірмесең де алла тағалаға келер ешбір кемшілік жоқ еді. Я өзің үшін иман келтірсең, жә инандың. Ол инанмақтығың құр ғана инанмақтық бірлән қалса, саған пайда бермейді. Арың үшін сен өзің инанмақтығыңнан пайда ала алмадың: пайдаланамын десең пайда береді, кәміл иман болады. Пайданы қалайша алуды білмек керек» [45,137-138]. Бұдан көріп отырғанымыздай, Абай «иман» ұғымын өзі өмір сүрген заман талабына орай, адам тәрбиесіне қажетті барлық жақсы мәнінде қолданып, оны шығармашылықпен дамытушы ғұлама ретінде көрінеді. Өйткені, Абайдың «иман» туралы соңғы түсінігінде оның бұдан бұрынғы «он үшінші қара сөзінде» айтқан түсінік мазмұнының кейбір адамдар үшін маңызды боп табылатын сыртқы көрінісі, яғни, формальды жақтары терең талданып, әшкереленеді. Сөйтіп, Абай жас ұрпаққа сөз арнағанда, жалғыз иман ұғымын дәріптеумен шектелмей, адамның шынайы рухани қалпын толықтыратын жалпы адамзатқа тән қасиетті ұғым «кәміл иман» (нағыз, шын толық) дегенді уағыздайды. Оның ойынша, иман келтіру - өзіңе пайда келтіру, сонда ғана нағыз иман болады. Абайдың бұл ойы біздіңше, материалистік көзқарас негізіндегі ғылыми сеніммен ұштасып жатыр. Оның мәні: «Сенім білімнен шығады... Білімсіз сенім бос қиял болып табылады. Адамның талпыныстары қиялға ғана ілесіп отыру мүмкін емес. Ғылымға негізделген сенім - табиғат пен қоғам заңдылықтарына сүйенген, өмір тәжірибесін басшылыққа алған, саналы да бекем сенім. Діни сенімнің көз - бастауы адамның әлсіздігінде жатыр да, ғылыми сенімнің көз бастауы адамның қүдіреттілігін, оның дүниенің зақцылықтарын танып - білу мүмкіндігін мойындауында» . Абайдың «иман» жөніндегі түсінігінің өміршең қырының бір сыры осында жатса керек. Осыған байланысты Абайдың иманға қатынасын кезінде М. Әуезов: «... біз Абайдың аузында алла менен онын арабша айтылған сипаттары қанша болса да, ақынның мұсылманшылдығын шартты түрдегі мұсылманшылдық деп білеміз» - деп өте орынды атап көрсеткен еді. Осыған сай, біз Абайдың жоғарыда келтірген «иман» туралы алғашқы түсінігі кейінгі қара сөздерінде үлкен кемелдікпен дамытылып, «шартты түрге» айналғындығын байқаймыз. Бұл бағыттағы Абай ойының түпкі мақсаты, тағы да М. Әуезов сөзімен айтсақ: «Өзі білген кітаптардан алған адамгершілік, гуманистік, бұқарашылдық идеяларға қоса, өз халқы түтынып жүрген діннің де керекке жарайтын жақтарын алып, өзінің ұстаздық, тәрбиелік керегіне жаратуға тырысады» [9,159]. Абайдың иманға қатынасы жөнінде одан өрі қарай сөз қозғап, зерттеу жүргізген абайтанушы Ғ. Есімов былай дейді: «Иманды Абай діни сенім мағынасында ғана емес өзге мәнде де қолданған. Иманды сенім емес, таным тұрғысында талдау ислам философиясындағы дәстүр. Абай бұл жерде осы қағиданы тек қайталаумен шектелмей, халық түсінігіне орай қазақтардың тұрмыстағы, қарекетіндегі салғырттық дінінде де орын алып отырғандығын көріп қынжылғандықтан туған ойларын ортаға салған» [41,142]. Әрине, бүл келтірілген тұжырымдардың көбі философиялық тұрғыда қарастырылғандығы даусыз. Дегенмен, бүл пікірлер біздің зертгеуіміздегі педагогикалық мәселелерге де нсгіз бола алады деп ойлаймыз. Сондықтан да, біз жоғарыда айтқан бастапқы ойымызға орала отырып, «иман» түсінігін Абай халқымыздың сездік қорында орын алған барлық мағынасында кең пайдаланып, оның қастерлі ұғымға айналуына ерекше мән бергендігін байқаймыз. Осы айтылғандардан қорытынды шығарар болсақ, Абай ұғымындағы «иман» дегеніміз - табиғи сенімді ғылыми сеніммен ұштастыруда адамға қажетті құды рухани қасиеттер: ар, ұят, адалдық, ізгілік, естілік және т.б. біріктіруші кең мағыналы ұғым. Бұл жерде Абайдың иман туралы ой-пікірлерінің философиялық ұғым «фидеизмге» қатысын анықтау болашақ философтардың үлесіндегі мәселе екендігін атап өткіміз келеді. Оған көңіл бөлуіміздің тағы бір себебі, Б. С. Гершунскийдің «Философия образования XXI века» атты еңбегінде «... адамгершілік, рухани құндылықтың сапалық деңгейінің төмендеуі, өркениет пен дүниетанымның тұйыққа тірелуі XXI ғ. қарсаңында және үш мың жылдықтағы жүйелі тоқырау, қоғамдық өмірдің негізгі үш жүйесін: білім, ғылым, дінді қамтитындығын көрсетеді. Келешекте білім беру арқылы Білім мен Сенімнің арасындағы алшақтықты жоюға болатындығын және білім арқылы материалдық әлем мен рухани әлемді тану көзделетіндігіне тоқалады». Осы тұрғыдан келгенде, Абай имандылық тәрбие идеяларының руханилық тәрбие, соның ішінде, жетілген нағыз рухани түлғаны қалыптастыруда алатын маңызы зор. Себебі оның шығармаларында жеке тұлға дамуына әсер ететін ішкі фактор - жан мен рух мәселесі біртүтастықта қарастырылған. Мұның өзі, кеңестік дәуір педагогикасында күні кешеге дейін ескерілмей келген маңызды мәселелердің бірі деп ойлаймыз. Сонымен, жоғарыдағы атап көрсеткен алғашқы талдауымыз бойынша, ең аддымен, «иман» дегеніміз - сенім. Бүгінгі біздің қоғамымызда мұндай сенімнің екі түрі бар. Бірі - біз жоғарыда талдап өткен табиғи сенім, оның негізі - дін. Екіншісі - ғылыми сенім, оның негізі - білім. Оның мазмұны төмендегідей: «Сенім дегеніміз -дүниеге көзқарастың түп қазығы, бағыттаушысы, адамның өз позициясына, тоқыған ойына, істеген ісіне, ұмтылған мұрат-мақсатына деген беріктігі. Сенімі берік адамның көзқарасы, дүниетанымы нақты, ісі қонымды, бағыты қашан да айқын» [46,7]. Осы екі қолданысына орай, біз де өз зерттеуімізде «иман» түсінігіне екі анықтама бергенді жөн көрдік. Ондағы мақсат -қазіргі қоғамда халқымыз басынан кешіп отырған руханилықтың негізін құрайтын сенімнің жай-күйіне объективті тұрғдан баға беріп, оның тәлімдік мәнін жіті бағалау. Біздің пайымдауымызша, осы мақсатқа орай, ол мұсылмандық парыз ретіндегі «иманды» қоштай отырып, оны адамның адамшылық қасиетін айқындайтын рухани өлшем дәрежесіне дейін көтереді. Төл педагогикамыздың қайта жаңғыруына сеп болған осындай халықтық имани қасиеттерге бой ұру, заман талабына орай, оның жаңа атауын енгізеді. Сөйтіп, ежелден келе жатқан «иман» -«иманды» сөзіне қазақ тілінің - лық қосымшасы жалғану арқылы бүгінгі қоғамымызға терең еніп, кең қолданысқа ие болып отырған «имандылық» атауы пайда болады. Енді осы ұғымның қалыптасу тарихына қысқаша тоқтала кетелік. Бүл ұғымның түбірі «иман» болғандықтан, оның шығу төркініне қайта оралудың қажеті жоқ қой деп ойлаймыз. Ал, осы ұғымды кең қолданудың сара жолын қалыптастырушы ұлы Абай деген бастапқы ойымызға сәйкес , біз оны имандылық ұғымының да негізін қалаушы деп білеміз. Себебі, Абай шығармаларында дәл осы ұғым кездеспегенмен, оның тура және ауыспалы мағынасындағы түбір сөзінің көп қолданылуы назар аударалық. Бұған оның «иман», «имансыздық», «иманигүл», «иманижүрек», «иман білмес», «иман тазалығы», «иман келтіруші», «иманымыз», «иманы жоқ» және т.б. үғымдарына терең тоқталуы дәлел. Бұл - бір.Екіншіден, жоғарыда біз келтірген (I. Кеңесбаев, А. Ысқақов, Е. Бекмүхаметов, Н. Ондасынов және т.б.) еңбектеріндегі «иманға» қатысты мысалдардың дені Абай шығармаларынан алынғандығы бұл ойымызды толықтыра түсері анық. Үшіншіден, этнопедагогика ғылымында «имандылық тәрбиесі» туралы сөз еткенде ірі педагог-ғалымдарымыз оған негіз боларлық қайнар көздерге Шоқан, Ыбырай, Абай еңбектерін атауы кездейсоқ жағдай емес екенін ескерген жөн. Қорыта айтсақ, «иман» сөзі сияқты, «имандылық» ұғымы да екі мағынада қолданылады. Оның алғашқысы - адамды жақсы мінез-құлыққа тәрбиелейтін діннің өзекті қағидаттарының; екіншісі -адамзатқа ортақ, жақсы мінез-құлық талаптары, яғни жалпыадамзат қол жеткізген рухани қағидаттарының жиынтық атауы. Сондықтан, біз жеке тұлғаны жоғарыда атап өткен тар (діни) және кең (жалпыадамзаттық) мағынадағы руханилыққа тәрбиелейтін қасиеттер мен талаптар жиынтығын имандылық тәрбиесі дейміз. Түркі әлеміне кең танымал педагогикалық атау «ахлақ» (біздің қолдануымызда ақылақ). Бұл терминді кезінде Ы. Алтынсарин, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытовтардың өз еңбектерінде қолданғаны белгілі болып отыр. Мәселен, Ы. Алтынсарин Н. И. Ильминскийге жазған хатында, сол кездегі дін негіздерін түсіндіретін татар кітаптарының жарамсыздығын айта келіп, қазақ жастарының дін жөніндегі түсініктері теріс бағытқа кетпеуі үшін, екіншіден, қазақтың жазба тілінде татар тілі орынсыз етек алуына жол бермеу үшін, соңғы кезде Мұхамбет шариғатын үйрене бастап, оған қоса жіберіп отырған оқу құралын құрастыруға кіріскендігі баяндайды. Соңында автор осы оқу құралының неше бөлімнен тұратынын, ондағы мәселелер жайын тізбектеп айта келе, құрандағы адамгершілік (ахлақ) туралы ой-пікірлерді тәрбие мақсатына пайдаланбақ болғанын аңғартады. Сондай-ақ, Ыбырай өзінің «Мұсылманшылықтың тұтқасы» атты еңбегінің кіріспесінде былай дейді: «бұл кітапты үш бапқа немесе бөлімге бөлдік.... Соның үшіншісі - көңілдегі жақсылық ниеттер турасындағы баб, мұны арабша ахлақ /мінез-құлықтар/ деп атайды». Қорыта айтқанда, ұлттық ерекшеліктерге тән қасиеттерді үрпақ бойына сіңіруде төл педагогикамызға «имандылық» үғымы қандай қажет болса, жалпы педагогикада осы ұғымның кең мағынасын дөп басатын балама болуға бірден-бір лайық ұғым - «ақылақ» та сондай қажет деп білеміз. Ендеше, тәрбиелік мәні зор бүл ұғымдарды педагогикалық энциклопедия мен сөздіктерге енгізу, жас ұрпақ тәрбиесінің мазмұнын байытып, оның маңызын арттыра түсері анық. Біз анықтаған Абайдың рухани-имандылық ой-пікірлерінің педаго-гикалық көздері: ұлттық педагогикадан бастау алатын отбасы тәрбиесі; ауыл молдасы, медресе, «приходская школа» тәлімі; өзіндік тәрбие; Бұл орайда, Абай өз бойына төмендегідей тәрбие көздерінен тәлім алды: үлггық; мұсылмандық-шығыстық; батыстық; жалпыадамзаттық. Бүгінде «иман» ұғымының тек діни мағынада ғана емес, адамның адамдық қадір-қасиетін анықтайтын жалпыадамзаттық рухани сапа ретінде кең қолдану үрдіске айналып отыр. Осыған орай шығыстық ағартушылық бағыттағы «иман», қоғамымызға жаңадан енген «имандылық», «имандылық тәрбиесі» түсініктері терең ғылыми талдауды қажет етеді: Абай «иман» ұғымын өзі емір сүрген қоғам талабына орай, адам тәрбиесіне қажетті тілдік қолданыстағы барлық мәнінде (сенім; діни; ар-ұят) қолданып, оны шығармашылықпен дамытқан. Осыған байланысты және «иман» ұғымының қазіргі педагогика тәжірибесіндегі қолданысына орай, екі анықтама бердік: 1. «Иман» дегеніміз - кең мағынадағы табиғи сенімді, ғылыми сенімге үштастыруда адамзат бағалаған ең қүнды рухани қасиеттерді (ар, ұят, адалдық, ізгілік, естілік және т.б.) біріктіруші сапаға ие аясы кең ұғым. Кең мағынадағы табиғи сенім дейтініміз - дүниедегі адамзат сенімі (діні) әр түрлі (ислам, христиан, буддизм, иудаизм); аясы кең үғым дейтініміз - адамзатқа қажетті қүнды қасиеттер легі әлі де туындап, олардың қатары көбейе бермек. Осы берілген анықтамадағы адамзаттың бәріне ортақ емес, табиғи сенімді былай қойсақ, «иманның» екінші анықтамасы шығады. 2. «Иман» дегеніміз - адамзат бағалаған құнды рухани қасиеттер (ар, ұят, адалдық, ізгілік, естілік, т.б.) жиынтьгғы болып табылады. 3. Абай мұсылмандық парыз ретіндегі «иманды» қоштай отырып, оны адамның адамшылық қасиетін айқындайтын өлшем дәрежесіне дейін көтереді. Бұған ұлы ұстаздың «иман», «имансыздық», иманигүл», «иманижүрек», «иман білмес», «иман тазалығы», «иман келтіруші», «иманымыз» және т.б. үғымдарға терең тоқталуы дәлел. 4. «Иман» сөзі сияқты, «имандылық» ұғымы да екі мағынада қолданылады. Алғашқысы - адамды жақсы мінез-құлыққа тәрбиелейтін діннің өзекті қағидаттарының жиынтық атауы; екіншісі - адамзатқа ортақ, жақсы мінез-құлық талаптары, яғни жалпыадамзат қол жеткізген рухани қағидаттарының жиынтық атауы. Бұл ұғымның да қос мағыналық сипат алуы, оны алғашқы діни мағынасынан айыратын атау қажеттігін, басқаша айтқанда, «нравственность» ұғымының баламасын енгізуді қажет етеді. Оның баламасы ретінде біз түркі әлеміне кең танымал педагогикалық атау «ахлақ» (арабша) ұғымы. Ол ана тіліміздің ерекшеліктеріне сай «ақылақ» болып айтылуы заңды деп ойлаймыз. жүктеу/скачать 1,11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|