Пән бағдарламасының титулдық парағы (Syllabus)
жүктеу/скачать 491,53 Kb.
|
БЕКІТЕМІН Факультет деканы _________Ақышев А.А. 20__ ж. «___»________ Құрастырушы: аға оқытушы Сабданбекова Ә.Ә __________
Таңдау компоненті бойынша пән Кредиттер саны мен меңгерудің мерзімі Барлығы – 3 кредит Курс: 2 Семестр: 3 Аудиторлық сабақтардың барлығы – 45 сағат Дәрістер - 30 сағат Тәжірибелік /семинарлық сабақтар - 15 сағат МӨЖ – 90 сағат Оның ішінде МОӨЖ – 135 сағат Жалпы жүктеме - 135 сағат Бақылау түрі Емтихан – 3 семестр «Қазақ халқының дәстүрлі рухани мәдениеті» – таңдау бойынша компонет пәні болып табылады, «Мәдениеттану» студенттерінің білімін кеңейтуге бағытталған. Курстың пререквизиттері: Осы пәнді меңгеруде төмендегі пәндер бойынша алған білім, білік, дағдылары қажет: Қазақстан тарихы, Мәдениеттану, Философия. Курстың постреквизиттері: Пәнді оқып білу арқылы алған білім, білік, дағдылары төмендегі пәндерді оқып меңгеруде қажет: Қазақстанның рухани мәдениеті, философияның теориясы мен мәдениеті. 2 Оқытушылар туралы мәліметтер және байланысу ақпараттары Сабданбекова Әсемгүл Әбляшқызы – философия және мәдениеттану кафедрасының аға оқытушысы. Кафедра №529 аудиторияда орналасқан. Байланысу телефоны 1153
- рухани мәдениет салаларына сипаттама беру; -дәстүрлі қазақ мәдениетінің негізгі институттары; - қазақ халқының дәстүрлі мәдениеті бойынша негізгі зерттеулерімен таныстыру; - Қазақстан аумағында діннің тарихи дамуымен таныстыру
-дәстүрлі рухани мәдениет қалыптасуы мен даму деңгейін; - Қазақстан мәдениетінің қызмет ету механизмі мен принциптері туралы білу;
- Ежелгі заманнан қазіргі күнгі Қазақстан аумағында көшіп келіп тұрып жатқан халықтардың тарихы мен мәдениетін; - ән-күй, өлең, діни дәстүр, ауызша халық шығармашылығының қалыптасуының тарихи деректерін.
Осы және басқада және тарихи пәндер бойынша алған базалық білімдерін пайдалана білу; - алған білімдерін дүниетанымын және эрудициясын кеңейтуге пайдалана білу.
- алған білімдерін тәжірибеде қолдана білу, сай бола білу -мәдениет диалогында инварианттық түсінігін және приниптерін түсіну, әсіресе дәстүрлі рухани мәдениетті жүзеге асырылуында Пәнді игерудің тақырыптық жоспары Академиялық сағаттарды сабақ түрлеріне бөлу
6. Дәріс сабақтарының мазмұны Тақырып 1. Рухани мәдениет түсінігі және құрылымы Жоспар: 1.Рухани мәдениеттің жалпы сипаттамасы. 2. Мәдениет морфологиясы. 3. Қазақ рухани мәдениетінің ерекшеліктері. Мәдениет негізінде екі үлкен түрде болады: материалдық және рухани. Материалдық - бұл өндірістегі құрал-саймандар техника, құрылымдар және тағы басқалар. Рухани –бұл ғылым, өнер, әдебиет тағы басқалар. Мәдениеттің бұлай бөлінуі белгілі шартқа байланысты Олардың арасында тығыз байланыс, қатынастар бар. Осылардың нәтижесінде олар бір-біріне әсер етеді. Мысалы, адам ойындағы кейбір ғылыми-техникалық жобалар, тұжырымдар нақтылы өмірде жаңа техника, сайман, басқа құрал-жабдық түріне айналады. Ал жаңадан пайда болған техника, құрылғы, технология, жаңа ой-пікірлер, тұжырым, теория жасауға мүмкіндік туғызады. Рухани мәдениет. Бұл адамның рухани дүниесін және оның әлеуметтік өмірін өзгертумен байланысты болады. Мәдениеттің мәні мен мазмұны оның құрылымымен тығыз байланысты. Ал, оның құрылымы күрделі болғандықтан әртүрлі элементтерден, бөліктерден тұрады. Мәдениеттің негізгі элементтерінің ең бастысы және осыған сәйкес басты атқаратын қызметі таным, яғни таңба – символдық элемент болып саналады. Халықта «күш - білімде» деген сөз бос айтылманы белгілі. Білім әр уақытта белгілі бар ұғымдар, түсініктер арқылы қалыптасып, тілде көрініс тауып, анықталады. кетпейді. Адамдар күнделікті өмірде мәдени құбылыстарды әртүрлі түсінеді. Біреулері мәдеениетті қоғамдағы құндылықтарды адамдардың жете ұғынуы, саналы түрде меңгеріп алуы десе, екіншілері – қоғамдағы адамдардың білім мен тәрбие алу процестерінде пайда болған адамның саналы ақыл-ойы, мінезі, оның ойлау қабілеті, сезімі ретінде қарайды. Рухани мәдениет - адамның, өзіне және басқа адамдарға, дүниеге қатысын реттейтін дәстүрлер мен құндылықтардың жиынтығы. Мәдениет морфологиясы мәдениет туралы негізгі ғылымдардың бірі. Оның зерттеу пәні болып мәдениеттің типтік түрлерін зерттеу болып табылады. Әдебиеттер тізімі: 1.ҒабитовТ. Мәдениеттануға кіріспе. Алматы, 2013 2.Нұрланова К. Адам және әлем. Алматы 3. МұхамбетоваА. Казахская традиционная культура и ХХ век. Алматы. 4.Орынбеков М.С. Предфилософия протоказахов. Алматы. ХасановМ., Қаракұзов Ж. Қазақ мәдениетінің космосы. Алматы.,
Жоспары: 1.А. Мұхамбетованың «Қазақ халқының дәстүрлі ән-күймәдениеті және ХХ ғасыр» еңбегі. 2. «Ауызша дәстүр» жырау, сал-серілердің шығармашылығының ерекшелігі ретінде. 3. К. Нұрлановтың «» Адам және әлем еңбегі. Қазақтың ұлттық идеясы. Ауыша дәстүрі — халық шығармашылығының айрықша саласы, ауызша шығарылып, ауызша тараған көркем-әдеби туындылардың жиынтық атауы. Қазақ халқының мұндай сөз өнерін ғалымдар ауыз әдебиеті деп атаған. Сонымен бірге ғылым мен мәдениетте “халық шығармашылығы”, “халық поэзиясы”, “халықтың ауызша сөз өнері” дейтін атаулар да осыған жақын мағынада қолданылады. 1846 жылы ағылшын Вильям Томс ұсынған “фольклор” (ағылшынша lolk — халық, lore — білім, даналық) сөзі де ауыз әдебиеті атауы үшін халықаралық ғылым атау ретінде орныққан. Бұлардың қай-қайсысы да бірінің орнына бірі қолданыла береді. Бірақ мағыналары бір емес. [1]Мысалы, “халық поэзиясы” дейтін ұғым өлең түрінде айтылатын поэзиялық жанрларды жинақтап атауға лайық болса, “халық шығармашылығы” — халық шығармашылығы мен өнерінің барлық түрлерінің жалпы атауы, “ауызша сөз өнері” — прозалық та, поэзиялық та шығармалардың ортақ ұғымы. Бұларға қоса “халық даналығы”, “халық білімі” деп аударылатын “фольклор” терминінің мән-мағынасында да елеулі айырма бар. Батыс Еуропа, Америка, Австралия халықтарының ұғымында бұл сөздің мағынасы тым ауқымды. Ол халықтың киім-кешек, құрал-жабдық, әдет-ғұрып, тұрмыс-салт, наным-сенім, сондай-ақ түрлі көркем өнерін (поэзия, музыка, би, ою-өрнек, тоқыма өнері, т. б.) тұтастай атау үшін қолданылады. Бұл жағынан алғанда ол тек ауыз әдебиетін ғана емес, “этнография”, “этномәдениет” дейтін ұғымдармен де сабақтасып жатыр. “Фольклор” атауы орыс ғалымдарының зерттеулері арқылы халықтың ауызша поэтикалық шығармашылығы деген мағынада қалыптасқан. Қазақ әдебиеттану ғылымындағы “ауыз әдебиеті” деген ұғым да “фольклордың” осы мәнімен сабақтас.[2] Бұлар бірін-бірі толық алмастыра береді. Ауыз әдебиетіін зерттейтін ғылымды “фольклортану” деп атау да осыған байланысты. Қазақ халқының ауыз әдебиеті өзінің көркемдік-идеялық нәрімен, эстетикалық қуат-тегеурінімен, түрі мен жанрларының молдығымен, тақырыптық және сюжеттік байлығымен, қоғамдық-әлеуметтік және тәрбиелік терең мән-мазмұнымен ерекшеленеді. Ол — көне тас дәуірінде пайда болып, түркілік тұтастықты бастан кешірген, одан бері де қазақ халқының қалыптасу тарихымен біте қайнасып, бірге жасап келе жатқан теңдесі жоқ рухани мұра. Байырғы ата-бабаларымыздың наным-сенімдерінен, тарихынан, тұрмыс-тіршілігінен, жақсы мен жаман туралы түсініктерінен, асыл арманы, биік мұратынан жан-жақты мағлұмат береді. Әрі ұлттық рухани мәдениеттің ғасырлар тізбегіндегі тарихи өзгерісін, этникалық санамен қарайлас жүріп өткен жолын да көз алдымызға елестете алады. Ауыз әдебиетінің шығарушысы да, таратушысы да, тыңдаушысы да — халық. Сондықтан ол, шын мәнінде, халықтың өз еншісі болып табылады. Ауыз әдебиетінің осы өзгешілігі оның әлеум. бітімін де айқын сипаттайды. 20 ғасырдың басына дейін көшпелі қоғамда туып, көшпелі қоғамның талап-талғамы мен әлеуметтік қажеттілігіне толық жауап берген ауызша сөз өнері өзінің барлық даму жолдарында айрықша жүк арқалады, көркемдігі мен әлеум.-қоғамдық қызметі бойынша ең биік тұғырға көтерілді. Көшпелі қоғам мәдениетінде табан астында туып, тыңдаушысын тәнті етпеген өлеңді, мәнерін таппаған жырды өнер деп танымаған. Осындай тіршілік аясында қалыптасқан ауыз әдебиеті барлық белгілері бойынша классик. деңгейге көтерілген. Әдебиеттер тізімі: 1.ҒабитовТ. Мәдениеттануға кіріспе. Алматы, 2013 2.Нұрланова К. Адам және әлем. Алматы 3. МұхамбетоваА. Казахская традиционная культура и ХХ век. Алматы. 4.Орынбеков М.С. Предфилософия протоказахов. Алматы. 5.., Қаракұзова Ж. Қазақ мәдениетінің космосы. Алматы., Тақырып 3. Қазақ билерінің шешендік өнері Жоспары:
Зерттеушілер қазақ қоғамындағы билердің орны мен рөлі. Тәуке ханның «жеті жарғы» заңы, оның рөлі мен мәні Е. Тұрсынов, С. Қасқабасов. К. Нұрланованың қазақ қо,амындағы билердің орны. Би — дәстүрлі қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік жүйесіндегі демократиялық биліктің иесі. Зерттеуші ғалымдардың, әсіресе, В.В. Бартольдтың пікірінше, “би” сөзі шамамен 14 — 15 ғасырларда ежелгі түркі тіліндегі “бек” атауының бір нұсқасы ретінде пайда болып, басқарушы, ел билеуші мағынасын білдірген. Кейіннен бастапқы семантикалық-тілдік реңкінен ажырап, көбінесе, дау-жанжалды шешіп, кесімді төрелік айтушы, әділ үкім шығарушы адамды бейнелеу үшін қолданылған. 17 ғасырда өмір сүрген Махмұд ибн Уәлидің “Бахр әл-асрар фи манақиб әл-ахйар” атты еңбегінде “жоғарғы мәртебелі әмірлер мен елге сыйлы, пендәуи тірліктен азат адамдардың” барлығы би аталғанын жазады. Ал қазақ халқының дәстүрлі түсінігінде бұл атау төрт түрлі мағынада. Әдебиеттер тізімі: 1.ҒабитовТ. Мәдениеттануға кіріспе. Алматы, 2013 2.Нұрланова К. Адам және әлем. Алматы 3. МұхамбетоваА. Казахская традиционная культура и ХХ век. Алматы. 4.Орынбеков М.С. Предфилософия протоказахов. Алматы. ХасановМ., Қаракұзов Ж. Қазақ мәдениетінің космосы. Алматы., Тақырып 4. Жырау институының қайнар көзі мен қалыптасуы 1.Дәстүрлі қазақ қоғамындағы жыраулық дәстүр. 2.Бұқар жыраудфың қазақ қоғамындағы рөлі мен маңызы. 3.Жырау институның пайда болуы мен қалыптасуы. Жыраулар - халық поэзиясын жасаған ақылғөй даналар. Олар заманының өздері куә болған елеулі уақиғаларын, тарихи кезеңдерді жырға қосқан... Жыраулар поэзиясына дейінгі әдебиет халык жасаған ауыз әдебиеті деп аталды. Жыраулар поэзиясы Қазақ хандығы құрылғаннан бастап (XV ғасыр) өріс алды. XV ғасырда Асан Қайғы, Казтуған жыраулар өмір сүрді. Жырауларды халык, қадір тұтқан. Ел толқыған кезде, бүліншілік шыққанда немесе ел шетіне жау келғен кездерде ақыл, кеңес сұрайтын болған. Мұндай кезде жырау жұртшылықты абыржымауға шақырып, оларға күш-қуат беріп (дем беріп), істің немен тынатыны жайлы болжамдар айтып отырған. Жыраулар поэзиясы ХV-ХVII ғасырлар аралығын қамтиды. Жырау деген атау "жыр" сөзінен шыққан. Жыршы деп көптеген эпостық жырларды жатқа білетін, дайын репертуары бар айтқыштарды таныған. Жыраулар өз шығармаларын ақыл-нақыл, өсиет түрінде айтқан. Олардың толғауларының негізгі тақырыптары - туған жерді, елді сүю, Отанды қорғау, елді бірлікке шақыру, адамгершілік қасиетті насихаттау. Жыраулар поэзиясының біраз үлгілері осы тарауда ұсынылып отыр. Соларды оқып-үйрену барысында халқымыздың атадан мирас болып қалған сөз маржандарына қанығасыңдар, халқымыздың басынан кешірген тарихи кезеңдермен таныс боласыңдар, оның қадір-қасиетін білесіңдер, тәлімдік, танымдық, тағылымдық терең ой дүниесіне енесіңдер. Әдебиет тарихы ел тарихы, халық тарихы екеніне көз жеткізесіңдер. Жыраулар поэзиясының маңызы мен тақырыбы. Жыраулар поэзиясының құндылығы неде? "Бұл дәуірдегі әлеумет тіршілігінің, – дейді Әдебиеттер тізімі: Әдебиеттер тізімі: 1.ҒабитовТ. Мәдениеттануға кіріспе. Алматы, 2013 2.Нұрланова К. Адам және әлем. Алматы 3. МұхамбетоваА. Казахская традиционная культура и ХХ век. Алматы. 4.Орынбеков М.С. Предфилософия протоказахов. Алматы. ХасановМ., Қаракұзов Ж. Қазақ мәдениетінің космосы. Алматы.,
1.Суырып-салма ақындық өнері қазақ ауызша өнерінің ерекшелігі ретінде. 2.Сал-серілердің ерекше қасиеттері. 3.Біржан сал, Ақан сері, Сегіз сері – қазақ рухани мәдениетінің қозғаушы күші ретінде. Сал-серілік өнер арқылы тәрбие беру Қазақстан Республикасының Мемлекеттік стандартында, білім мазмұнында (мектеп шегінде) жіті қамтылмаған. Ақан сері, Біржан сал және т.б. шығармашылығы ақындық өнермен оқытылып келеді. Сал-серіліктің оқушыларға өршіл оптимистік, өмір сүруге құмарлық, жақсы да ізгі істерге, сұлулыққа қарымы ескерілмегені зерттеу барысында айқындалды.Бүгінгі нарықтық қоғамда әр адамның басына түскен тұрмыстық тауқыметтер өнер кеңістігіне кіруге, одан тұшымды тәлім алуларына әжептәуір кедергі екені белгілі. Өткен ғасырларда да адамдардың «белбеуі бос» болмағаны сараланды. Тек ол ғасырлар мен бүгінгі кезеңдегі тұрмыстық тауқыметтер әртүрлі мазмұнда болып келеді. Ал сал-серілік өнер халқымыздың барша күйкі, пендешілік тіршілігінің бұғауынан бір сәт болсын өзін ажыратып, көңіл-күйге рухани медеу, сүйеніш әкелер жоғары әуезді, пафосты жырлар әкелгені еңбегімізде анықталды. Салдық құру өнері спорт, цирк өнеріне ұқсастығы зереу барысында байқалды.Көне дәуірде сал-сері деген ақындық дәстүрге айтылмыш тарихи деректер болмағанымен, өнердің бұл түрінің тамыры сонау тұрмыс-салт жырларының бір құрамды бөлігі екендігі, оның және өнер тармағына бертін бөлініп шыққаны бағамдалды.Мектептің бағдарламасы бұл нысанды қамтымағандықтан, жасөспірімдердің мектеп көлеміндегі біліктілігін кешегі мәдени құндылықтар негізінде дамытуды іске асыру қарастырылды.«Адам», «табиғат», «қоғам» арасындағы диалектикалық тұтастық сал-серілердің еңбектерінен байқалды. Бұл өнердің басымдығы – адам баласы рухының ізгілікті бағдарда болуы, табиғаттағы сұлулыққа сүйсіне де өзіне одан рахат табуы екені байқалды.Сал-серілік өнер арқылы тәрбие беру іс-әрекеті басқа зерттеу еңбектеріндегідей белгілі бір тәлім мен білімді кіріктіріп іске асыру амалы сонау ежелгі дәуірден бері бүгінгіге дейін сабақтастықта келгені аңғарылды. Әдебиеттер тізімі: 1.ҒабитовТ. Мәдениеттануға кіріспе. Алматы, 2013 2.Нұрланова К. Адам және әлем. Алматы 3. МұхамбетоваА. Казахская традиционная культура и ХХ век. Алматы. 4.Орынбеков М.С. Предфилософия протоказахов. Алматы. ХасановМ., Қаракұзов Ж. Қазақ мәдениетінің космосы. Алматы.,
1. Зерттеушілер Д.Ерзакович, Е. Затаевич қазақ ән-күй өнері туралы. 2.Б. Сарыбаевтың қазақ ән-күй өнерінің мәні мен маңызы туралы. 3.Қорқыттың музыкалық философиясы. Күй өнері – қазақ халқының ең басты рухани байлығының, жан дүние байлығының ең бір киелі, қасиетті түрі. Бұрынырақта Арал-Шалқар өңірінде ауылдағы ірілі-уақты той-томалақтарда, шал-шауқанның басы қосылып бір үйде мәслихат, мәжіліс құрып отырғанда солар ортаға ауылдың бір күйшісін алдыртып, күй тыңдайтын. Бұл аймақта екінің бірі дерлік не домбырамен ән салып, не күй тартатын. Сонда сол шалдардың ішіндегі ең бір әу деп ән салмайтыны, дың еткізіп домбыра тартпайтынының өзі (домбырада ойнайды емес) әлгі күйдің ырғағына беріліп, көзін тарс жұмып алып, анда-санда «беу, дүния-ай» деп қойып, енді бірде екпіндеткен, дауылдатқан, жауға қарсы аттандаған ереуіл күйлерге еліріп, отырған орнынан қопаңдап түрегеп кете жаздайтынын талай көргенбіз. Қорқыт Ата– түркі халықтарына ортақ ұлы ойшыл, жырау, қобызшы. Қорқыт Ата өмірде ізі, артында әдеби-музыка мұрасы қалған тарихи тұлға ретінде белгілі. Қорқыт Атаның өмір сүрген кезеңі туралы ғылымда әр түрлі болжамдар қалыптасқан. Алайда зерттеулердің көпшілігі Қорқыт Ата Сырдария бойында өмір сүрген оғыз-қыпшақ тайпалық бірлестігінде 10 ғасырдың басында дүниеге келген деген тұжырымға саяды. Рашид әд-Дин “Жамиғ Ат-Тауарих” атты тарихи шежіресінде Қорқыт Атаны қайы тайпасынан шыққан десе, Әбілғазының “Түрік шежіресінде” оның тегі баят екендігі, оғыздардың елбегі болып, 95 жасқа келіп қайтыс болғандығы айтылады. Сыр жағасына жақын жерде Қорқыт атаның зираты болғанын Ә.Диваев, т.б. ғалымдар өз еңбектерінде атап өтеді. Ә.Қоңыратбаевтың зерттеулерінде Қорқыт ата 11 ғасырдың басында дүниеден өткен делінсе, Ә.Марғұланның еңбектерінде ол 7 – 8 ғасыр аралығында өмір сүрді деген пікір айтылады. Қазақ философиясы тарихында Қорқыт Ата– ел бірлігін нығайтқан кемеңгер қайраткер, түркі дүниетанымының негізін жасаған ғұлама ойшыл, әлемдік ақыл-ой мәдениетінде өзіндік орны бар философ-гуманист ретінде көрінеді. Қорқыт Ата жайындағы аңыздардан оның бойындағы үш түрлі өнер ерекше айқындалады. Біріншіден, ол оғыз-қыпшақ ұлысынан шыққан айтулы бақсы, абыз. Екіншіден – күйші, қобыз сарынын алғаш туындатушы өнерпаз. Үшіншіден – әйгілі жырау, оның жырлары оғыз-қыпшақ өмірін бейнелеген әдеби-тарихи мұра. Түркі халықтарының фольклорындағы Қорқыт Ата туралы аңыз әңгімелердің бірі оның туылуына байланысты. Қорқыт - түркілердің оғыз ұлысынан шыққан асқан сәуегей, бақсы, күйшілік, жыршылық өнерлерінің атасы болып табылады. Әдебиеттер тізімі: 1.ҒабитовТ. Мәдениеттануға кіріспе. Алматы, 2013 2.Нұрланова К. Адам және әлем. Алматы 3. МұхамбетоваА. Казахская традиционная культура и ХХ век. Алматы. 4.Орынбеков М.С. Предфилософия протоказахов. Алматы. ХасановМ., Қаракұзов Ж. Қазақ мәдениетінің космосы. Алматы., Тақырып 7. Қазақ мәдениетіндегі діни жүйе және түрлері . Ә. Марғұлан ежелгі діни наным-сенімдер дәстүрлер туралы. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы шамандардың рөлі. Қазақ оқымыстыларының еңбектеріндегі тәңіршілдік дәстүрі. Тәңір – байырғы түрік халықтарында аспандағы құдайдың аты. Бұл ұғым Хунну (Сюн-ну, Гун) дәуіріне дейін орнығып (б.з.б. ІІІ ғасырға дейін) кейіннен осы көшпелі ұлы дала империясының идеологиясына айналып кейінгі түркі империяларына да идеологиялық алтын қазық болғаны қақ. Бұл жайында қытай деректерінде хуннулардың билеушілерін «Танг-ли кү-тү» (Тәңіріқұты), «Тәңірі текті Шаньюй» (Мао-тун) деп ұлықтағанын білеміз. «Тәңірі» сөзін алтай текті халықтардың ішінде кең таралуына қарап ақ осы сөздің түп төркінінің қаншалықты алысқа кетерін болжау қиын емес (Қазіргі глотогенез теориясы негізінде бұдан 10000-4000 жыл бұрын арғы моңғол, арғы түрік, арғы манжур тілеріне ыдыраған) (История древнего востока. Москва, 1979. 510 стр.). Тәңірі сөзін: алтайлықтар – тенгри, тенгери; моңғолдар – тэнгэр; шорлар – тегри; хакастар – тигир, тер; чуваштар – тура; сахалар – тангара; буряттар – тэнгэри; тувалар – дээр; қалмақтар – тэнгер деп атаған. Ежелгі және байырғы түріктердің діні әлі де толық зерттеле қойған жоқ. Іш-оғуз (скиф), сақ, хунну, көк түріктердің дінін ол дәуірде қалай атаған, оның жүйесі қандай, дін бе әлде наным-сенім бе дегенге күні бүгінге дейін толық жауап берілмей келеді. Байырғы түріктердің наным – сеніміне арнайы қалам тартқан ғалымдар саусақпен санарлықтай ғана. Бұл мәселеге ең алғаш арнайы назар қойып зерттеген ғалымдар француз Ж. - П.Ру (15,16,17,18), ресейлік И. В. Стеблева (20), С. Г. Кляшторныйлар (8) болды. Байырғы түрік дінімен манихей дінінің байланысы қақында М.Майлард (11) біраз тереңдеп зерттеу жүргізді. Орта және Орталық Азия халықтарының ХХ-ХХІ ғасырға дейін сақталып келген шаманизмнің жора-жосындары мен жекелеген оңғындары (культ) шеңберінде, олардың байырғы түрік оңғындарымен тікілей сабақтасытығын Л.П.Потопов (13), Анохин (2), С. Д. Майнагашев (9), Ш.Ш.Уәлиханов (24), Н. Ы. Дыренкова (7), Г. Д. Санжаев (19), Н. А. Алексеев (3), О. Пүрэв (14), А. Т. Төлеубаев (23), С. М. Абромзон (30), П. Пельо (12), Г. П. Снесарев (21) с.с. ондаған ғалымдар ғылыми еңбектерінің зерттеу объектісіне айналдырып келді. Бірақ бұл ғалымдар ежелгі және байырғы түрік, моңғол, манжұр-тұңғұс халықтарының дүниетанымын, рухани ұстанымын наным-сенімін (верия) деп дәлелдеп келеді. Қазіргі ғылымда наным-сенім дегенді білімге негізделмеген белгілі бір құбылыстың ақиқаттығына илану, табиғаттан тыс күштерге көзсіз сену деп түсіндіріледі. Әдебиеттер тізімі: 1.ҒабитовТ. Мәдениеттануға кіріспе. Алматы, 2013 2.Нұрланова К. Адам және әлем. Алматы 3. МұхамбетоваА. Казахская традиционная культура и ХХ век. Алматы. 4.Орынбеков М.С. Предфилософия протоказахов. Алматы. ХасановМ., Қаракұзов Ж. Қазақ мәдениетінің космосы. Алматы., Тақырып 8. Қазақ ұлттық идеясы мәдениеттанулық мәселе ретінде Дәстүрлі рухани мәдениет зерттеулері туралы. Қазақ мәдениет институтының қалыптасу қайнар көзі. Ұлттық идеяның табиғатын түсіну үшін, алдымен «идея» мен «ұлт» түсініктерінің ғылыми анықтамаларына тоқталуымыз қажет.Идея сөзі грек тілінен аударғанда – көрініп тұрған нәрсе, бей¬не, яғни, мағына, ой, пікір, маңыз, мән ұғым¬дарын білдіретін, түрлі мағынада қол¬да¬нылатын философиялық термин. Идея болуға тиістінің жалпы кескінін көрсетеді, соның жалпы бағытын анықтайды. Сол идеяның негізінде кейін тұтас бір жүйелер, олардың нақты түрлері мен фор¬малары өрбиді. Осы жағынан алғанда идеялар саяси және әлеуметтік өмірде, көркемөнерде, дінде, философияда шын мәнінде белгілі бір (жалпыадамзаттық, ұлттық, гуманистік, т.б.) құндылықтармен тығыз байланысып жатады. Қо¬ғам¬дағы әрбір адамның өзіндік идеялары, өмірге деген көзқарастары, идеалдары мен құн¬ды¬лықтар жүйесі бар. Бұлар жиналып келіп, адамның рухани жан дүниесін құрай¬ды. Сонымен, идея – бар нәрсені емес, басқа ұғымдардан өзгеше әлі жоқ нәрсені, жасалуға тиіс дүниелерді білдіреді. Идея өзі тарихи дамудың нәтижесі ретінде өзінің даму барысында өзінің көптеген қырларын айқындап толысқан ұғым. Ол бүкіл даму тарихындағы жасалған рухани байлықтардың бәрін бойына сіңірген, бір жүйеге біріктірген. Әдебиеттер тізімі: 1.ҒабитовТ. Мәдениеттануға кіріспе. Алматы, 2013 2.Нұрланова К. Адам және әлем. Алматы 3. МұхамбетоваА. Казахская традиционная культура и ХХ век. Алматы. 4.Орынбеков М.С. Предфилософия протоказахов. Алматы. ХасановМ., Қаракұзов Ж. Қазақ мәдениетінің космосы. Алматы., Тақырып 1. Рухани мәдениет түсінігі және құрылымы Руханимәдениеттің жалпы сипаттамасы. Мәдениет морфологиясы. Қазақ рухани мәдениетінің ерекшеліктері. Тапсырмалар: 1. Рухани мәдениеттің жалпы сипаттамасы. 2.Мәдениет морфологиясы ұғымының мазмұнының ашу.
Бұл тақырыпты оқу барысында қазақ рухани мәдениетінің ерекшелігін тиянақты қарастыру. Әдебиеттер: 1,2 Тақырып 2. «Ауызша дәстүр» қазақ мәдениетінің феномені ретінде «Ауызша дәстүр» қазақ мәдениетінің феномені ретінде А. Мұхамбетованың Қазақ музыкалық мәдениеті және ХХ ғасыр.. «Ауызша» дәстүр жырау, сал, серілердің шығармашылығының ерекшелігі ретінде. К. Нұрланованың «Адам және әлем. Қазақтың ұлттық идеясы» еңбегі. Тапсырмалар: 1. А. Мұхамбетованың «Қазақ музыкалық мәдениеті және ХХ ғасыр» еңбегін оқу. 2. К. Нұрланованың «Адам және әлем. Қазақтың ұлттық идеясы» еңбегін оқу.
Бұл тақырыпты оқуда ауызша дәстүрдің тарихына ерекшелігіне, жету дәстьүрінінң әдістік тәсілдері туралы аса көңіл бөліп қарастыру. Ауызша дәстүрдің маңызын ашу. Әдебиеттер: 1,2 Тақырып 3. Қазақ билерінің шешендік өнері Қазақ қоғамындағы билердің рөлі мен маңызы. «Жеті жарғы» Тәуке ханның негізгі қағидалары. Е. Тұрсынов, С. Қасқабасов, К. Нұрланованың қазақ рухани дүниесіндегі билердің рөлі туралы. Тапсырмалар: 1. Қазақ қоғамындағы билердің рөлі мен мәні.. 2.»Жеті жарғы » заңдар жинағының әйел мен ер адамға қатысты ережелерін, бала мен ата-анаға қатысты ережелерін басып ашып көрсету..
Е. Тұрсынов, С. Қасқабасов, К. Нұрланованың еңбектерін оқу. Әдебиеттер: 2,4 Тақырып 4. Жырау институының қайнар көзі мен қалыптасуы Дәстүрлі қазақ қоғамындағы жыраулық дәстүрдің рөлін зерттеу. Бұқар жыраудың қазақ қоғамындағы рөлі. Жырау институтының қалыптасу тарихы . Тапсырмалар: 1. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы жыраулардың рөлі. 2. Жыраулар институтының қалыптасу тарихын тарихи кезеңдермен қарастыру. Тапсырманы орындау бойынша нұсқаулық Бұл тақырыты оқуда студенттер Бұқар жыраудың қазақ қоғамындағы рөліне ерекше назар аудару. Әдебиеттер: 2,4 Тақырып 5. Ақындармен сал-серілерідің суырып салма өнері 1. Суырып-салма өнері ауызша дәстүрдің ерекшелігі ретінде қарастыру. 2.Сал мен серінің айырмашылығы. 3. Біржан сал, Ақан сері, Сегіз серінің рөлі. Тапсырмалар: 1. Сал мен серінің айырмашылығын ашып көрсету. 2. зерттеушілердің сал мен серіге қатысты зерттеушілердің пікірі мен көзқарасын салыстыру.
Қазақтың суырып-салма дәстүріннің ерекшелігін қарастыру. Әдебиеттер: 2,3 Тақырып 6. Дәстүрлі қазақ мәдениетінідегі «Күй» феномені Жоспар:
1. Зерттеушілер Д.Ерзакович, Е. Затаевич қазақ ән-күй өнері туралы. 2.Б. Сарыбаевтың қазақ ән-күй өнерінің мәні мен маңызы туралы. 3.Қорқыттың музыкалық философиясы.
Д.Ерзакович, Е. Затаевичтің еңбектерінен қазақ музыкалық мәдениеті туралы үзінділерін келтіру. Әдебиеттер: 2,3 Тақырып 7. Қазақ мәдениетіндегі діни жүйе және түрлері . 1.Ә. МАрғұлан ежелгіі діни наным-сенімдер жайлы. 2. Қазақ дәстүрлі мәдениетіндегі шамандардың рөлі мен мәні. 3. Қазақстан зерттеушілерінің еңбектеріндегі тәңіршілдік феномені. Тапсырмалар: 1.Діни жүйенің синкреттігін қаарстыру. 2.Қазақстанның мәдени-шығармашылығындағы исламның рөлін талдау.
Бұл тақырыты оқуда дағдарыс, мәдени парадигма түсініктеріне көңіл аударамыз. Әдебиеттер: 2,3 Тақырып 8. Қазақ ұлттық идеясы мәдениеттанулық мәселе ретінде Дәстүрлі рухани мәдениет зерттеулері туралы. 2.Қазақ мәдениет институтының қалыптасу қайнар көзі. 3.Дәстүрлі рухани мәдениет зерттеулер. 4.Қазақ мәдениетінің генезисінің қалыптасуы.
1. Қазақстандық мәдениеттанушылар зерттеушілердің негізгі мәдениеттанулық зерттеулері. 2.Қазақ қоғамындағы мәдениеттің дамуындағы рөліне талдау жасау. Тапсырманы орындау бойынша нұсқаулық Бұл тақырыпты оқуда қазақтың ұлттық идея түсінігіне аса назар аудару.. Әдебиеттер: 2,3
1. Рухани мәдениет түсінігінің анықтамасының, қалыптасуы туралы жөнінде реферат жазып келу 2.»Ауызша дәстүр» тарихын зерттеушілердің пікірлер мен зерттеулері бойынша еңбектерді оқып шығып, талдау.
Ауышзша тарих салаларын жеке-жеке алып қарастыру, Үзінділер жаттау. Ауызша дәстүрді жас өспірімдерді оқытып- тәрбиелеуде маңызын ашып көрсету үшін, тәрбие сабақтарын жүргізудің рөлін ашу Тақырып 3. Қазақ билерінің шешендік өнері 1.Билердің шешендік өнер саптауларын жатқа айту. 2.Шешендік өнер тарихы бойынша реферат жазу.
1.Жырулардың дәстүрі туралы эссе жазу. 2.Жыраулардың шығармаларын тақырыптарына байланысты бөліп көрсету.
1. Суырып-салма өнердің бүгінгі күнгі жағдайы туралы эссе жазу. 2.Сал мен серінің ерекшеліг жөнінде зерттеулерді талдау.
1.Қазақ күйлерін тақырықа байланысты сызба жүзінде таныстыру. 2. «Күй тарихы-ел тарихы» туралы реферат жазу.
1.Қазақ қоғамындағы «шаманизмнің рөлі» туралы реферат жазу. 2. Тәңіршілдіктің ежелгі қалдықтары мен қазіргі күнгі жағдайы туралы зерттеулерді талдау.Эссе жазу.
Барлық сұрақтар бойынша кеңеснамалар ағымдағы семестрдің CОӨЖ кестесіне сәйкес іске асырылады 11. Студенттердің білімін тексеру кестесі Дәріс пен тәжірибелік сабақтарға қатысу 0-100 балл бағаланады Пән бойынша тапсырмаларды орындау мен тапсыру кестесі
12. Студенттердің тексеру критерийлері Пәннің игерілуі жыл өткен мәліметті құрайтын аралас түрде (тест+ауызша) өтетін емтиханмен аяқталады. Емтиханға жіберу шарты ретінде бағдарламада қарастырылған барлық тапсырмалардың орындалуы міндетті шарт ретінде қарастырылады. Әрбір тапсырма 0-100 балл негізінде бағаланады. Жіберу рейтингісі ағымдағы сабақтардағы барлық тапсырмалардың орындалуының (дәрістерге қатысу, үй тапсырмалары, МӨЖ бойынша тапсырмалар, тәжірибе бойынша тапсырмалар және т.с.с., өтпелі бақылау) орташа арифметикалық жиынынан анықталады. Қорытынды бақылауға (ҚБ) жұмыс оқу бағдарламасының (барлық зертханалық жұмыстардың, СӨЖ бойынша жұмыс пен тапсырмалардың орындалуы мен тапсырылуы) барлық талаптарын орындаған және жіберу рейтингісін алған (50 баллдан кем емес) магистранттар жіберіледі. Әрбір пән бойынша магистранттардың білім жетістіктерінің деңгейі (оның ішіндеМЕ қорытынды бақылау түрі бар пәндер бойынша да) қорытынды бағамен (Қ) анықталады. Ол МБ мен ҚБ (емтихан, дифференциалды есеп немесе курстық жұмыс/жоба) бағаларынан олардың таразылық үлестерін (МБТҮ мен ҚБТҮ) ескере отырып есептелінеді. Қ = МБ*0,6 + ҚБ*0,4 Таразылық үлестер жыл сайын университеттің ғылыми кеңесімен бекітіледі және де МБ үшін 0,6-дан артық емес, ал ҚБ үшін 0,3-тен кем емес болуы тиіс. КЖ/КЖ комиссия алдында қорғалады. Баға көрсетілген білімге сәйкес және жетекшінің түйіндемесін есепке ала отырып қойылады. Пән бойынша қорытынды баға тек егер де жіберілу рейтингісі бойынша және де сонымен бірге қорытынды бақылауы бойынша жағымды бағаларға ие болған кезде ғана есептелінеді. Қорытынды бақылауға себепсіз жағдайлармен келмеу «қанағаттанарлықсыз» бағасына сәйкес келеді. Емтихан мен аралық аттестацияның қорытындысы магистарнттарға сол күні немесе егер де жазбаша емтихан күннің екінші жартысында өткізілген жағдайда екінші күні хабарландырылады. Студенттердің межелік бақылау (рейтингі) мен қорытынды емтихандағы білімінің қорытынды бағасының дұрыс есептелуі мақсатында олар пайыздық мөлшерде 0-ден 100%-ға дейінгі аралықта бағаланады. Межелік бақылаудың бағасы ағымдағы бағалар мен межелік бақылаудың бағасынан есептелінеді. Магистранттардың білімін бағалау.
13. Оқытушының талаптары, саясаты мен тәртібі Әрбір магистрант сабақтың барлық түріне қатысуға міндетті, топтың тақырыпты таллқылауында белсенділік танытып, өз курстарыныңыздық қалыпты жұмыс істеуіне кедергі келтіреді. Сабақта өзін-өзі устаудың алгиақтығына шара қолданылыды, типті аудиториядан қуылғанға шейін. Мен сіздерден мына талаптардың орындалуын талап етемін: сабақ барысында ұялы телефондар сөндірілсін, аудиторияға сырт киімен кірмеу, университеттің ішкі ережесін бұзбау. Сабақтың жібергендерге мен мынадай айыптық санкция белгілеймін; белгісіз себептермен дәріс, тәжірибе сабақтарына қатысқапағандардан 3 балл алынып тасталынады. Үй тапсырмасын орындағандарға ең жоғарғы сандық 11 балл қойылады, сөннымен қатар тәжірибелік сабақты болмағанға (белгісіз себептермен) – 0 балл, үй тапсырмасы орындалмай қолғандықтан – минус 1 балл. Осы жіберілген сабақтарды магистрант қайыра орындап шыққан жағдайда ең жоғарғы 10 баллдың орнына 5 балл қатылады, алайда тәжірибе сабағында белгілі себептермен қатыса алмай қалған жағдайда 11 балл қоямын. Магистранттардың өздін жұмысы орындалса 1 балл, орындалған жағдайда 0 баллмен өлшенеді. Әрбір сабаққа дайындық міндетті, берілген тапсырма толығымен оқылуға тиіс. Сіздің дайндығыңыз тәжірибе сабағы барысында сұрақ беру мен тест тапсырмаларын арқылы пәннің әрбір аяқталған тарауы барысында тексеріледі. Дәрістік және тәжирибелік сабақ барысында белсенділік танытқан магистрант марапатына 3 балл қосылады. Белсенділікке жауап берген магистранттың айтарына қосымша тың материалдар ұсыну. Егер сіз бақылау шаралары уақытында белгілі себептермен қатыса алмасаңыз, сізге келесі сабақтың барысында қайта өтуіңізге мүмкіндік беріледі, басқаша жағдайда сіз «0» баллға не баласыз. Семестр барысы 2 мәрелік бақылаудан тұраып тест түрінде өтеді. Тест бақылауы пәннің өтілген тараулары материадарынан беріледі. 14. Әдебиеттер тізімі Негізгі 1. МұхамбетоваА. Казахская традиционная культура и ХХ век. Алматы. 2.Орынбеков М.С. Предфилософия протоказахов. Алматы. 3.Қаракұзов Ж. Қазақ мәдениетінің космосы. Алматы., Қосымша 4..ҒабитовТ. Мәдениеттануға кіріспе. Алматы, 2013 5.Нұрланова К. Адам және әлем. Алматы Би дегеніміз кім? Ұлт болып ұйығаннан бері берік қалыптасқан дәстүрлі қазақ қоғамының саяси - әлеуметтік жүйесіндегі демократиялық биліктің иесін би деп атаған. Зерттеушілердің, олардың ішінде В.В.Бартольдтың пайымдауынша, «Би» сөзі шамамен 14-15 ғасырларда ежелгі түрік тіліндегі «Бек» атауының бір нұсқасы ретінде пайда болған. Сөйтіп, ол басқарушы, ел билеуші мағынасын білдіреді. Уақыт өте келе би сөзі бастапқы сематикалық – тілдік реңкінен ажырады, негізінен, даужанжалды шешетін, кесімді төрелік айтатын, әділ үкім шығаратын адамды бейнелеу, атау үшін қолданыла бастады. 17 ғасырда тірлік кешкен Махмұд ибн Уәли өзінің «Бахр әл-асрар фи манақиб әл-ахйар» атты еңбегінде «Жоғарғы мәртебелі әмірлер мен елге сыйлы, пендәуи тірліктен азат адамдардың» барлығы би деп аталғанын жазып кетті. Ал қазақтардың дәстүрлі түсінігінде би мынандай төрт түрлі мағынаға ие атау: 1. Ел билеушісі, иелік етуші; 2. Сот, төреші; 3. Батагөй, шешен; 4. Бітістіруші, дипломат, елші. Иә, қазақтың Майқы биі, Аяз биі, Мөңке биі, Бейсенбі биі, Әнет биі, Бұхар биі, Төле биі, Қаз дайысты Қазыбек биі, Әйтеке биі, Нияз биі (Тілеуліұлы), Шоң биі, Шеген биі (Мұсаұлы), Мамашәріп биі, Беген биі (Азынабайұлы) және тағы да басқа билері осындай данагөй, қара қылды қақ жаратын әділ, ел мен елді, ағайынды бір-бірімен жарастырушы бітімгер, халық қатты құрметтеген тарихи тұлғалар. Тарихи, энциклопедиялық әдебиеттерде оншақты би-шешендер хақында айтылып жүргенімен, әлі де ескерусіз, елеусіз қалып келе жатқан қазақтың белгілі билері қанша ма! Қазақтың алғашқы заңгерлерінің бірі Д.Сұлтанғазин өзінің «Бұрынғы замандағы қазақтардың билік қылуы» атты зерттеуінде былай деп жазады: «...бағзы билер болыпты, бек білімді, атақты һәм ақылды әділетті, көпті көрген және іс бітіргенде әдет рәсімдерін тегіс біліп, әр жұмысты қара қылды қақ жарып орнына келтіреді екен..., һәм солардың бітірген жұмыстарын ұлы хандары да әрқашан бұзбайды екен... Сондай билер турасында қазақтың мақалы да бар. Батыр мен биді салыстырғанда, биді қатты артық көретінін білдіретін сол мақалы мынау: «Батыр деген бір барақ ит, екі қатынның бірі табатын, би деген бір ақсарағат, бүтін елден біреуі ғана табатын» («Дала уәлаятының газеті», 1888 жыл, № 51). Біздер Нияз Тілеуліұлы тәрізді атақты билердің қоғамдағы рөлін жан-жақты түсінуіміз үшін сол кездегі олар өмір сүрген қазақ халқының тарихи-әлеуметтік, даму сатыларының ерекшеліктерін де жете талдап, таразылауымыз қажет. Баршамызға мәлім, 19 ғасырдың басына дейін қазақ қоғамы саяси потестарлы билік жүйесінің негізінде дамыды. Сол заманда ең төменгі – бұқаралық билікті ауыл-аймаққа, ру – тайпаға беделді, өмірлік тәжірибесі бай ақсақалдар атқарды, орта буындағы, яғни, потестарлы билік тізгінін ру – тайпа басылары – билер уысында ұстады. Мемлекеттік және мемлекетаралық дәрежедегі маңызды мәселелерді шешетін жоғары билікті хандар мен сұлтандар иемденді. Алайда Абылай хан Нияз Тілеуліұлы тәрізді айрықша құрметті билерін ханға балап, оларды мемлекеттік істерге де араластырды. Бұл жөнінде академик Манаш Қозыбаевтың ғылыми еңбектерінде, би-шешендердің мұрасын жинаушы Нысанбек Төреқұлұлының кітаптарында нақты айтылған. Шен қумаған Шеген би арғынан шыққан, «Қырда Беген тұрғанда» деп есімі мақалға айналған Беген би мен қарадан шығып хан атанған Нияз би қыпшақтан шыққан билер болса да, Торғай, Қостанай, Ақмола өңірінде үш жүздің балаларының ар-намысын қорғады. Бұл билердің әділдікте туысына бұрмай тура би атанғаны олардың барлық иісі қазаққа ортақ асыл перзенттер болғанын танытпайды ма?! Кезінде ру – тайпа басылары – билер мен хан-сұлтандар екі билік жүйесін құрып, бүкіл қазақ қоғамының елдік тұтастығы олардың өзара тепетеңдігі мен бір-біріне қарама-қарсылығы принциптеріне негізделуі заңды еді. Билер мен батырлар халыққа жақын және оның кең қолдауына ие потестарлы билік иелері болғандықтан, хан-сұлтандардың билігін белгілі бір дәрежеде шектеп отырды. Хандар мен сұлтандар атақты билердің елдегі билігінен қаймықты, олармен үнемі санасып отырды. Сол себепті де Абылай хан Нияз биді ерекше құрметтеп, ханға балады, ол халық арасында «хан Нияз» атанды. Өйтпегенде ше, мұрагерлік салтымен дала жұртын билеген Шыңғыс хан ұрпақтары – төрелер тұқымы хандық биліктің бұлжымауы үшін билердің әкімшілік, әлеуметтік – саяси және мәдени рөлімен міндетті түрде санасты. Мемлекеттік басқару жүйесінде билердің мынандай кейбір айрықша құқықтары болды: «Жеті жарғы» қағидаларына сәйкес олар өзіне бағынышты ру – тайпа шегінде әкімшілік билік жүргізді. Сот төрелігін жүзеге асырып, соған байланысты ұлтының әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін, наным-сенімін терең білуге тиісті болды. Билер ру-тайпаның басшысы болғандықтан, әкімшілік қызметті де қоса атқарды, өз қауымының тәртіп, талабына жауапты болды. Сөйтіп, хандардың халық арасындағы тірегіне айналды. Осыған орай олардың ең данагөй, беделдісі хан жанындағы билер кеңесінің құрамына еніп, ескі қағидаларды жаңғыртып, заңи жосындар қабылдауға қатысты, ханның ішкі, сыртқы саясатына, әскери доктринасына оң ықпалын тигізді. Билерге тән қасиеттер Шешендік. Түрлі айтыс-тартыс, дауда билік айтқанда шешендік өнерді меңгере алмаған бидің шешімі әсерсіз, шалажансар болып шығады, лаулаған араздық өртін өшіре алмайды. Қазақ билерінің шешендік мектебі – халық, өздерінің бұл өнерге бейім тума таланты. Шешендік жас талғамайды. Нияз бидің он жасынан шешендігімен, тапқырлығымен билікке араласуы соның айғағы. Ол бір ауыз сөзбен құн кесіп, жалғыз уәжбен дау шешкен. Билердің шешендікпен шебер айтқан ақыл, нақыл сөздері жаратылыста, қоғам өмірінде болған өзгеріс, құбылыстарды жіті көзбен байқап, бақылап айтқан озық ойының жемісі. Әрбір бидің шешендік өнерді қолданғанда сөйлеу мәнері, стилі болған. Жалпы билер қатысқан шешендік дауларды: жер дауы, жесір дауы, құн дауы, мал дауы және ар дауы деп беске бөлуге болады. Нияз бидің көп қатысқан айтыс-тартысы негізінен, ел мен жер, ар дауы, құн дауы болыпты. «Жеке адамдар бірде шешендік сөздердің авторы болып аталса, екінші бір нұсқаларда кейіпкер ретінде айтылады,- дейді Балтабай Адамбаев.- Мысалы, қыпшақ Арғынбай мал мен басқа тапшы, бірақ ауыздыға сөз, аяқтыға жол бермейтін шешен кісі екен. Сонда бір жиында Қоңырат Жайымбай датқа кемітіп: - Сөйле – сөйле, құлағы жоқ – шұнақ биім, құйрығы жоқ – шолақ биім! – депті. Сонда Арғынбай шешен: «жақсы айтасың, датқа! Жүйелі сөз жүйесін табар, жүйесіз сөз иесін табар. Сен мал мен басқа мақтандың, байлық түбі – бақыл, қазына түбі – ақыл; атадан алтау тусаң да бір жалғыздық бар; Асқа тойған кекірер, басқа толған кетілер. Ешкі егіз тауып қойдан көп болмас, ит сегіз тауып малдан көп болмас. Құлағым шұнақ болса – сұңқар шығармын, құйрығым шолақ болса – тұлпар шығармын. Құдайдың маған берейін десе – баласы жоқ па, саған жіберейін десе – бәлесі жоқ па?» - депті». Ақындық. Шешендік өнерді меңгерген билер тақпақтап сөйлеген, ойын, шешімін жыр жолдарымен де толғаған. Тек олар өздерін ақынмын деп санамаған. Яғни, шешендік пен ақындықты тең ұштастырып сөйлеу – билерге тән қасиет. Үш заңгер биіміз Төле, Қазыбек, Әйтекенің әрбір сөзі, Шеген, Беген, Нияз билердің шығарған шешімдері жалындап жанған жыр болуы сондықтан ғой. Су төгілмес жорғадай шебер сөйлеген сол билеріміздің айтқандары қазір біздің асыл мұрамыз ретінде тарихта жазылып қалып отыр. Әрі би, әрі жырау атанған Бұхар Қалқаманұлының (1685-1777) халқымен хоштасар алдында айтқан соңғы сөзін ғана еске алсақ, ол қаншама терең мағыналы, өлең болып өріліп тұрған қанатты сөз десеңізші. Бұхар бидің ақжолтай ақындығын танытып тұрған бұл ой-толғауы мынандай еді:
Заңгерлік. Ел арасындағы даулар билер талқысына салынғанында екі жақтың билерінің бірі – айыптаушы (прокурор), екіншісі – ақтаушы (адвокат) болады және бір би – төрелік айтар төбе би болып тағайындалып, айтыс-тартысты шешуге үш би қатысады. Сол себепті билерді бәріне ортақ атаумен заңгер дегеніміз дұрыс. Себебі, билер айыптауда, ақтауда, төрелік айтуда Заңды білуге тиісті ғой. Бітімгерлік. Билер ел бірлігіне, ұлт тұтастығына нұқсан келтірер дауларды шешумен қатар көрші мемлекеттермен қарым-қатынас жасауда хандарға кеңесші болған. Абылай ханның Ресеймен қарым-қатынаста Нияз би Тілеуліұлы тәрізді билерді жанына ертіп жүруі, олардың ақыл-кеңесіне арқа сүйеуі соны дәлелдегендей. Ал Абылай хан 1743 жылы жоңғар басқыншыларының қолына түсіп қалғанында Қаз дауысты Қазыбек би Ресей үкіметі жолдаған секунд-майор Миллер экспедициясының құрамында елшілікке барды. Сонда қазақ биінің: «Біз, қазақ мал баққан елміз, ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз, басымыздан құт-береке қашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын деп, найзаға үкі таққан елміз. Ешбір дұшпан басынбаған елміз, басымыздан сөз асырмаған елміз, достықты сақтай білген елміз, дәм-тұзды ақтай білген елміз», - деп тақпақтай сөйлегеніне Қалдан Серен разы болып, Абылай ханның басына азаттық береді. Осындай оқиғаларға байланысты қазақ халқында «Жауластырмақ – жаушыдан, елдестірмек – елшіден», «Елшісіне қарап елін таны» деген қағиданың қалыптасқаны анық. Батырлық. Халқымызда Жәнібек, Малайсары, Наурызбай, Райымбек, Сырым, Мүнасап тәрізді билердің батырлығымен де атақ-даңқы шыққан. Нияз би де жорықтарға қатысқан. Шеген би алғашқыда Кенесарыға малдан көмек көрсетсе, кейін оның қолына қосылмақ болып қарулы жасақ та құрған. Сарыбай би Айдосұлы (1821-1890) Сұраншы батырдың сенімді серігі болған. Кеңгірбай би Жігітекұлы (1720-1808) орыс патшасына тәуелді болмау үшін күрескен. Бұл жөнінде Ресейдің, Қазақстанның мемлекеттік мұрағаттарында тарихи деректер көп. Билердің батырлығы қолына қару алып жауларға қарсы шабуымен ғана емес, қылышынан қан тамған қаһарлы хан-сұлтандарға, елдесуден кеткен дұшпанына, басқа мемлекеттердің басшыларына қаймықпай қарсы тұрып, ақиқатты ашық айтуымен де бағаланғаны мәлім. Саясаткерлік. Қазақ елі мен басқа елдер арасында қоғамдық маңызы зор саяси мәселелерді шешуде билер хан, сұлтандарға көмек сөрсетіп, кеңесші болған. Айбатты хандардың өзі «Билер кеңесінде» көпшілік дауыспен қабылданған шешімдерді өзінің жеке билігімен бұзуға дәті бармаған. Тарихи деректер бойынша, Абылай ханның жанында үнемі кеңесшісі болып сегіз би бірге жүрген. Солардың бірі – Нияз би Тілеуліұлы. Оны академик Манаш Қозыбаевтың өзі жазып кетті. Ал енді Әз Тәуке хан «Жеті жарғыны» өмірге әкелгенінде Төле, Қазыбек, Әйтекелердің ақыл – кеңестерін басшылыққа алған дейді, тарихшылар. 1695 жылы Қазақ Ордасында болған орыс елшілері Ф.Скибин мен М.Трошин билердің ішкі, сыртқы саясатқа тікелей араласатыны туралы кейін былай деп жазыпты: «... Тәуке хан Қазақ Ордасының таңдаулы адамдарын (билерін, М.С.) өзіне шақырып алды да, біздің – Федка мен Матюшкенің – көзімше, әлгілерден мына біздерді ұстап қала ма, әлде жібере ме, Русь қалалары мен слободкаларына соғыс ашып бара ма, әлде бейбіт тұра бере ме, соны сұрап алды». Ойшылдық, білімпаздық, келешекті болжай білушілік. Билер Күн мен Ай, Жұлдыз бен Көк аспан, Жер мен су, тау мен тастың, жер бетінде қыбырлаған жәндіктердің, жануар, құстардың, қоршаған ортаның табиғатын түсініп, қасиеттерін біліп, ой қорытқан. Ғылымнан, білімнен хабардар болып, пайымды пікірлер айтарда соларды салыстырмалы түрде пайдаланып, қанатты сөздерді ел жадында қалдырған. Әр мәселеде ой түюмен қатар келешекке де болжау жасаған. Нияз бидің өлер алдында балаларын жанына шақырып алып, Ақмола өңірінің Тілеулі ұрпақтарына тарлық ететінін, олардың Торғай өңіріне де барып қоныстануын, сол жақтың оларға жайлы болатынын өсиет етіп айтып кетуі ойшылдығынан, көріпкелдігінен, келешекті болжай білетіндігінен емес пе?
2007 жылы Балтабай Адамбаевтың құрастыруында «Ана тілі» баспасынан шыққан «Қазақтың шешендік сөздері» деген кітапта Нияз би Тілеуліұлы туралы былай деп жазылыпты: «Абылай ханның Кенжетай, Нияз деген екі биі болыпты, басқа он биі бұларды күндеп: «Кенжетай мен Нияз ханды қалжақтайды, ал, оларды хан жақтайды», - деп мәтел қылып халыққа таратыпты. Мұны Абылай естіп бір күні күндеуші билерден: «Жердің құты, елдің құты, ауылдың құты, аймақтың құты не? – деп сұрапты. Билер шеше алмайды. Сөйтіп отырғанда Кенжетай мен Нияз келіпті. Келіп отырысымен Абылай: «Белдеріңді шешпес бұрын мына жұмбақты шешіңдер», - деп әлгіні айтыпты. Нияз би: «Меніңше жердің құты – жаңбыр, елдің құты – азамат, ауылдың құты – жақсы әйел, аймақтың құты - әділ басшы», - депті». Нияз бидің бұлайша талдап таразылап, жердің, елдің, ауылдың, аймақтың құтын дәл анықтауы ойшылдығынан, білімділігінен, парасаттылығынан ғой. Адамның жан-дүниесін түсіне білушілік. Би адамның жан-дүниесін терең түсіне білмесе, ақ пен қараны айыра алмауы мүмкін. Екі жақтың биі болып қарсы пікір таластырғанда, төбе би болып шешім шығарғанда ешкімнің де ар-намысына тимей, ұсақ-түйек кемшіліктерін теріп тізбей, шыққан тегін кінәламай тең ұстап сөйлесу, сезіміне әсер ету психолог – биге тән қасиет. Нияз бидің бойына біткен бір қасиеті қарсыласының жан-дүниесіне үңіліп, оның әрбір қимыл, қозғалысын, дауыс ырғағын үнемі қадағалап, соған сәйкес өзі де дауыс ырғағын біресе жоғарылатып, біресе төмендетіп, қимыл қозғалысы мен бет пішімін өзгертіп, айыпкерге әсер ете біледі екен. Бұл Әбдіғапардың әкесі Жанбосының естелігінен біз білген құнды деректер. Тәлімгерлік, тәрбиешілік. Әлсіздің жоғын жоқтап, қорлық, зорлық көргендерді қорғап халықты имандылыққа, адалдыққа, әділдікке, тәртіпке шақырған билер өзінен кейінгі ұрпақтың да ел ұйытқысы болғанын қалағаны талас туғызбас ақиқат. Олар өз балаларының бірін немесе елдегі көкірегінде көзі бар жастардың бірін би болуға, ел басқару өнеріне баулып тәрбиелеген. Өзінің ру, тайпасындағы ұл-қыздардың парасатты, елін, жерін сүйген перзент болып өсуін мұрат тұтқан. Ата-бабаларынан қалған ұлағатты сөздерді, мақал-мәтелдерді, шешендік сөздер мен ойлы жырларды жас ұрпақтың құлағына құйып, олардың тәрбиелі жан болып өсуіне ат салысқан. Өзінің әділ билігімен, ізгі істерімен жан-жағындағы адамдарға ой салған. Отбасында, туған-туыстарының арасында, қоғамдық ортада өздерін үлгілі ұстап, жан-жағына шипалы шуағын төккен. Каталог: arm -> upload -> umk umk -> Пән бойынша оқыту бағдарламасының (Syllabus) титулдық парағы umk -> Методические указания по прохождению учебной практики для студентов специальности 5В020400 «Культурология» umk -> Пән бойынша оқыту бағдарламасының (Syllabus) титулдық парағы umk -> Әдістемелік ұсыныстар мен нұсқаулардың; әдістемелік ұсыныстардың; әдістемелік нұсқаулардың титул парағы umk -> Бағдарламасының титулдық пму ұс н 18. 4/19 парағы (syllabus) Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі umk -> Бағдарламасы Нысан пму ұс н 18. 2/06 Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі umk -> Программа Форма ф со пгу 18. 2/06 Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі umk -> Пән бойынша оқыту бағдарламасының (Syllabus) титулдық парағы жүктеу/скачать 491,53 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||