Пәні: «Философия» Дәріскер: Құдайбергенова Назгүл Жанысқызы, PhD

Философия ежелден бері тарихтың бағыты мен гуманистік мазмұны туралы сұрақтармен айналысты. «Тарих философиясы» термині туралы алуан анықтамалар болғанымен, ол тек тарихи процесті тудыратын себептері туралы, оның алуан өркениеттегі, діндегі рөлі мен орны, қоғам мен тұлғаның өзара қарым-қатынасы туралы айтылады. Тарих философиясының басты сұрақтарының бірі – ол тарихи процестің және оның аяқталу мүмкіндігі болып табылады. Ол ХХ ғасырда тарихтың соңы туралы пікірталастар адамзат баласын толғандырған мәселе болады.

Тарихты философиялық тұрғыдан түсіну антикалық философия тарихнамаларында кездеседі. Орта ғасырда тарих философиясының тарихнамасы теологиялық тұрғыдан қарастырылды. Философияның ерекше бөлімі ретінде тарих философиясы тек ХVІІІ-ғасырда қалыптасты. «Тарих философиясы» терминін Ф.А.Вольтер 1765 жылы енгізді, тарихтың жалпы салмақты көрінісін жасау үшін. Ағартушылық кезеңінің өкілдері Тюрго мен Кондорсе прогресс тарихтың мәні деген концепция жасады. Гердердің тұжырымдауынша, адамзаттың тарихи даму принциптерін біріктіре отырып, әлемдік тарихты біртұтас процес ретінде сипаттама жасады. И.Г.Гердердің еңбегінде тарих философиясы автономды пән секілді құрастырылады. Оның елеулі дамуына әсер еткендер Г.В.Гегель, К.Маркс, О.Конт, Н.Я.Данилевский, О.Шпенглер, А.Тойнби, К.Поппер, П.А.Сорокин, К.Ясперс және т.б. Гегельдің концепциясы бойынша – классикалық тарих философиясының жоғарғы жетістігі – тарихи процесті провиденциалды ақылмен көрсетеді.

Тарих философиясының мазмұны мен проблематикасы уақыт ағымымен өзгеріске ұшырады. Қазіргі тарих философиясының міндеттері:

- Адамзаттың даму тарихын зерттеу, қандай дәуірлерге, өркениеттерге, мәдениеттерге бөлінеді және оның ортақ сызбасын көрсетеді;

- Тарихи процесті талдаудың ортақ формалары, өткен мен қазіргі, болашақ арасындағы қатынас сипаттамасын көрсетеді;

- Басты тарихи эволюцияның факторларын зерттеу;

- Тарихтың мәнін зерттеу, оның бағыттары мен мақсаттары;

- Адамзаттың бірдей қалыптасуы процесін зерттеу, сәйкесінше, әлемдік тарихты;

- Болашақ дамудың ортақ тұстары немесе тенденцияларын болжау;

- Тарих ғылымының пәнін талдау және тарихи пәндерді байланыстыратын факторларды анықтау.

Бұл міндеттерді шешуде тарих философиясы мен «тарих» ғылымы тығыз байланыста болуы тиіс. Сирек пайда болатын арасындағы полемика мен өзара түсіністік екеуіне де қиын деген күдік туғызады, егер жалпы болса, бірін-бірінсіз мүмкін. Белгілі пікірді айта отырып, тарих философиясы тарих ғылымынсыз бос, ал «тарих» ғылымы тарих философиясыз мүмкін емес. «Тарих» ғылымы мен тарих философиясы шынайы тарихқа байланысты өз көзқарастарында ерекшеленеді. Тарихшы тек өткен және өткенмен айналысуға тырысады. Ол болашаққа болжам жасап, көз салмайды.

Ол тек орын алған оқиғаларды қарастырады және тарихи ойлау экспериментіне, сонымен қатар оқиғаның мүмкін жолына қарсы болады. Тарихшы өткенге қазіргі арқылы қарайды, ол оның көруінің перспиктивасын анықтайды. Дегенмен, тарихта «уақыттан тыс» немесе «уақытынан бұрын» деген позиция жоқ, тарихшы өткен, қазіргі, болашақ туралы тұжырымдарына әсерді қысқартуға тырысады. Тарих философиясының көзқарасы кең ауқымды. Өткен оқиғалардың даму тұстарын анықтай отырып, тарих философиясы оны болашақта жалғастыруға тырысады.

Қазіргі және болашақ туралы көріністерді анықтау тарихи-философиялық тұжырымдардың ортақ шекарасын анықтайды. Тарих философиясы сонымен қатар тарихи дамудың болуы мүмкін нұсқаларын қарастырады. Тарих секілді, тарих философиясы қазіргіден, яғни тарихшының қазіргі туралы пікірінен анағұрлым ауқымда қарастырады. Тарихшы қазіргі туралы пікірін вербализациялауға тырыспайды, одан алыстауға тырысады, ал тарих философиясы қазіргі туралы өткен мен болашақтың арасы деп пікірін ашық білдіреді. Тарих философиясы өткен мен болашақ арасындағы қазіргі кезді байланыс көре отырып, осы байланысты тереңнен қарастырады.