ПӘннің ОҚу- әдістемелік кешені қазақ тілін оқыту әдістемесі 5В011700 «Қазақ тілі мен әдебиеті 5В020500 «Филология» ОҚУ-Әдістемелік материалдары

Сөз тіркесін мектепте дамыта оқыту технологиясының міндеттерді шешуге тиімді болатыны, технологияның негізіне жазу теориясы алынумен байланысты деп анықталды. Жазудың өзі тілдің таңбалық болмысын түсіндіруге тірек болады. Сөз тіркесі синтаксисі туралы қажетті лингвистикалық ұғымдар жүйесін іріктеп, бастауыш сынып оқушыларына қазақ жазу принциптерін анықтау, сөздің сөз тіркесі құру процесі, сөз тіркесі мүшелерінің жазылуы, айтылуы туралы ережелерді үйрету арқылы дамыта оқыту қызметін ұйымдастыру көзделді. Қазақ жазуының теориялық концепциясына сүйеніп, бастауыш сыныпта «тізбек», «тізбектелу», «дыбыстар тізбегі», «буындар тізбегі», «түбір мен қосымшалар тізбегі» сияқты ұғымдарды енгізіп, олардың лингвистикалық түсініктерін меңгерту арқылы ғана тіл бірліктерінің тізбектелуі туралы түсінік қалыптастырады /1, 54/. Бір сөздің орфографиялық түрін талдату арқылы тіл жүйесіндегі тіл бірліктерінің тізбектелуі туралы жалпы ұғым жасату керек. Одан кейін оқушылар өз бетімен сөздер құрамындағы дыбыстардың тіркесімділік қабілеті мен тіркесімділік талғамы, тіркесім талаптары туралы түсінік беріліп, тапсырмалар орындатылып, қорытынды тұсында тіркесім туралы ұғым жасатылады. Тіл бірліктерінің, дыбыстың түбірдің, қосымшаның, жеке сөздің құрамын талдау арқылы оқушы әр біліктіңмағынасын ашады,соның негізінде әрбір тіл бірлігінің қызметі- өз тектес бірлікпен тіркесіп, өзінен жоғары деңгейдегі жаңа тіл бірлігін жасау екендігіне біртіндеп көзі жетеді. Осы тәріздес жұмыстар арқылы ғана бастауыш сынып оқушыларының ізденімдік- зерттеушілік қызметін ұйымдастыру тиімді болады. Сөйтіп, оқу қызметін оқушы теориялық ойлауы мен тілін дамыту бағытында құруды көздей отырып, сөз тіркесі синтаксисін бастауыш сыныптарда оқытуды жазба тілдің принциптерін меңгертумен байланыстыруды жөн деп қабылдадық. Әрине, бұл дегеніміз- бастауыш сыныпта қазақ тілін оқытуды тек орфографиялық принциптерге негіздеуді ұсыну емес. Бастауыш сыныптарда қазақ тілін дамыта оқыту барысында жазу принциптерін тірек етудің мүмкіндігін анықтау және оны болашақта нақтылай зерттеу қажеттілігінің өзі – бастауыш сынып оқушыларына фонетикалық және морфологиялық, синтаксистік ұғымдар аясын кеңейте меңгерту мәселесілелерімен тығыз байланысты.

Дәрісті қорытындылау: Мектепте оқылатын синтаксистік ұғымдар жүйесі және синтаксистік ұғымдарды қалыптастыру әдістемесі .Синтаксистік байланыстар мен синтаксистік қатынастар

Сөз тіркесінің коммуникативтік бірлік – сөйлем құрау материалы екендігі. Сөз тіркесінің құрамы мен сөз тіркесінің түрлері.Сөз тіркесін өзіне ұқсас тұлғалармен салыстыра беру, ұқсастықтары мен ерекшеліктері. Сөз тіркесінің жасалуындағы синтаксистік байланыстар мен синтаксистік қатынастарды танудың алатын маңыз.

Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:

1. 
   А.Байтұрсынов еңбегіндегі синтаксис және сөз тіркесін оқытуға байланысты мәселеге талдау жасау
   
2. 
   Сөз тіркесін оқытуға қатысты еңбектерге сараптама жасау
   

1 Оразбаева Ф. Тіл әлемі. Мақалалар зерттеулер. – Алматы:Ан арыс, 2009. – 102- бб.

2 Манкееева Ж.А. Қ.Жұбановтың ғылыми мұраларының академиялық танымы хақында // «Жұбанов тағылымы»: VI халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Ақтөбе, 2005. – 90-93 бб.

3 Маслова В.А. Лингвокультурология: учебное пособие для студентов высших учебных заведениий. – Москва, 2001. – 30 с.

4 Оразалиева Э. Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы. – Алматы: Ан Арыс, 2006. – 201-264 бб.

5.  Т.В.Аренова. Тілдерді оқытудағы жаңа бағыт. - Қазақ тілі: әдістеме. №1   2008 (15)

6. Мейрманқұлов А, Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Фолиант, 2010

№10 Дәріс. Жай сөйлемді оқыту әдістемесі. Сөйлем мүшелерін оқыту әдістемесі

Мақсаты: Жай сөйлем туралы ұғым қалыптастыру әдістемесі. Жай сөйлем жасалуындағы синтаксистік байланыстар. Жай сөйлемнің құрылымдық – мағыналық жүйесі және оны меңгерту әдістемесі. Жай сөйлемнің мағыналық түрлері. Жай сөйлемді талдау.

Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері және олардың сөйлемнің қызметін атқаруын ұғындыру жолдары. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері және А.Байтұрсынұлының осыны жайылма сөйлеммен байланыстыра оқытуды ұсыну себебін анықтау. Сөйлем жасалымындағы сөлем мүшелерінің орын тәртібінің комбинаторлық ауысудың атқаратын мағыналық қызметін талдау әдістемесі туралы мағлұмат беру

Жоспар:

1. 
   Жай сөйлемді оқыту әдістемесі.
   
2. 
   Сөйлем мүшелерін оқыту әдістемесі
   

Қазақ тіл білімі іргелі зерттеулердің нәтижесінде тармақтары сараланып, даму үстінде. Сондай сараланған салалардың бірі – жай сөйлем синтаксисі. Тіл білімінің негізгі саласы болып табылатын синтаксистің зерттеу нысаны - жай сөйлемнің синтаксистік құрылымының теориялық негізі, практикалық маңызы жан-жақты зерттелуде.

Сөйлемді үздіксіз әрі жан-жақты зерттеу нәтижесі құрылымдық ыңғайда оның белгілі бір стандартқа сыймайтынын, сөйлем сан қырлы сыры бар құбылыс екенін көрсетті. Сөйлемнің сондай ерекшелігінің бірі – олардың бір бас мүшелі болып та келуі. Осыған байланысты тіл ғылымында «бір бас мүшелі сөйлемдер» идеясы қалыптасты. Сөйлем синтаксисін зерттеушілердің қайсысы болмасын бір бас мүшелі сөйлемдердің де предикативтік құрылымға негізделетінін жоққа шығармайды. Дегенмен, мұндай сөйлемдердің предикативтілік ерекшеліктерін белгілеуде алуан түрлі пікірлер мен көзқарастар бар.

Осы тұста «бір негізді» термині жөнінде мынаны айта кеткен орынды. Ж.Сәдуақасұлы өзінің зерттеу еңбегінде «односоставное предложение», «двухсоставное предложение» терминдерін қазақша «бір құрамды» және «қос құрамды» сөйлемдер деп атаған болатын. Кейінгі бір еңбегінде бұл терминдерді профессор Р.Әмір қолданған «бір негізді» және «екі негізді» терминдерімен ауыстырып, оның себебін түсіндірген. Біз де өз жұмысымызда осы соңғы пікірді қолдап аталмыш терминді пайдаландық.

Қазақ тіл білімінде жай сөйлем синтаксисі бойынша С.Жиенбаев, С.Аманжолов, М.Балақаев, О.Төлегенов, Ғ.Мадина, Р.Әмір, Ж.Садуақасұлы т.б. ғалымдардың еңбектері бар. Осы ғалымдардың жай сөйлем синтаксисін зерттеу барысында бір негізді сөйлемдер турасында айтқан тұжырымдарын негізге алып, аталмыш сөйлемнің қазақ тіл білімінде зерттелу жайын сөз етпекпіз.

Жай сөйлемнің құрылымдық түрлерінің бірі ретінде қарастырылып отырған бір негізді сөйлемдердің жасалуы турасында айтылған тұжырымдар, ғалымдар көзқарасы күні бүгінге дейін әр қилы болып келді.

«Бір құрамды сөйлем» термині қазақ тіл білімінде 60-жылдардан бастап көрініс береді. Бұл терминді алғаш рет К.Аханов «Тіл біліміне кіріспе» еңбегінде қолданды. «....Сөйлемнің құрылымдық үлгісін құрастыратын мұндай сөз формалары сөйлемнің тұрлаулы немесе бас мүшелері деп аталады. Жай сөйлемнің екі түрлі құрылымдық үлгісі бар: оның бірі - екі құрамды (бастауыш, баяндауышты) үлгі, екіншісі - бір құрамды үлгі. Екі құрамды сөйлемнің үлгісі екі бас мүшеден құралса, бір құрамды сөйлемнің үлгісі бір ғана бас мүшеден құралады. Мұндай бас мүше бір компонентті де, екі компонентті де болуы мүмкін», - деп көрсетеді. Бірақ бір құрамды сөйлемдердің өзіндік сипаттары мен оларды топтастыру мәселесіне тоқталмаған. Дегенмен, 1967 жылы шыққан академиялық грамматикада алғаш рет «Бір тұрлаулы мүшелі сөйлем» деген бөлім беріліп, оған белгісіз жақты сөйлем мен жақсыз сөйлем енгізілді.

Осы кезеңде жазылған тағы бір еңбек – А.Әбілқаевтың «Қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлем түрлері» деп аталатын еңбегі. Мұнда жай сөйлем төртке бөлінеді: жақты, жақсыз, толымсыз және атаулы. Жақты сөйлем: арнаулы, ауыспалы және бастауышы белгісіз жақты деп іштей үшке жіктелген. Мұнда автордың сөйлемді жіктеудің басты белгісі етіп, негізінен, жақты алғандығын және оны бастауышпен тең деп қарағанын байқаймыз.

70-жылдардан бергі кезеңде бір негізді сөйлемдерге байланысты аса түбегейлі зерттеулер де, жеке дара пікірлер де бола қойған жоқ. Тек, Р.Әмірдің «Жай сөйлем синтаксисі» деп аталатын еңбегінің қазақ тіл білімі үшін біршама жаңалық әкелгенін айта кеткен орынды. Р.Әмір бұл еңбегінде жоғарыда аталған «бір құрамды» терминін «бір негізді» терминімен ауыстырып, жай сөйлемдерді құрылымдық ерекшелігіне қарай екі негізді сөйлем және бір негізді сөйлем деп бөліп қарастырады.

Қазіргі қазақ тіліндегі бір құрамды сөйлемдер турасында айтылған ғалымдар көзқарасын жинақтап, нақтылай түскен және ғылыми негіздемесін жасаған ғалым ретінде Ж.Садуақасұлын айта аламыз.

Ж. Садуақасұлының бір негізді сөйлем мәселесіне қатысты пікірлері 2004 жылы шыққан «Жай сөйлемнің құрылымдық түрлері» атты еңбекте жалғасын тапты. Онда бұрынғы грамматикаларда әр түрлі ыңғайда қарастырылып келген жай сөйлемнің түрлері ғылымның соңғы жаңалықтары негізінде топтастырылып, бір негізді сөйлемдердің түрлері жан-жақты талданып берілген. Бір негізді сөйлемдерді жіктеу мәселесі, белгілі жақты, жалпылама және белгісіз жақты, жанама жақты сөйлем түрлерінің зерттелуі, құрылымдық түрлері, семантикасы жайында айтылған. Ол «бір құрамды», «бір бас мүшелі», «жақсыз» деп әр түрлі аталып жүрген терминдердің біреуін тұрақтандыру мақсатында бұрын қолданған «бір құрамды» терминін Р.Әмір ұсынған «бір негізді» терминімен ауыстырып қолданады

Ғалым бір негізді сөйлемдер жайындағы тұжырымдарды тиянақтай келіп, оған мынадай анықтама береді: «бір негізді сөйлем деп, мазмұндық құрылымы жағынан бір ғана бас мүше арқылы предикативтік құрылымда беріліп, синтаксистік құрылымы жағынан екінші бас мүшемен толықтыруды қажет етпейтін жай сөйлем түрін айтамыз» Бұл еңбекті қазақ тілінде жай сөйлем синтаксисін зерттеуде бір негізді сөйлемдерді ғылыми түрде арнайы қарастырған алғашқы оқу құралы деп айтуымызға толық негіз бар.

Осы аталған еңбектердегі бір негізді сөйлемдер жайында айтылған пікірлерді саралай келе, мынадай тұжырым жасауға болады:

1. Қазіргі қазақ тілінде бір негізді сөйлемдер – жай сөйлемнің басқа түрлері сияқты мағыналық құрылымға, қызмет-коммуникацияға ие сөйлем.

2. Бір бас мүшелі сөйлемдер мазмұндық жағынан көп әлементті болуына қарамастан тұлғалық құрылымы жағынан бір негізді сөйлем ретінде қаралуға тиіс.

3. Бір негізді сөйлемдердің бас мүшесі басқа ешбір мүшеге тәуелді емес, сөйлемді ұйымдастыруға негіз болатын жалғыз ғана бас мүше болып табылады. Бұл ерекшелік бір негізді сөйлемдердің өзіне тән синтаксистік құрылымы бар екенін көрсетеді.

Қазақ тілі білімінде Ахмет Байтұрсынұлының «Тіл тағылымы» синтаксис саласының негізін қалаған басты еңбек болып саналады. Ахмет Байтұрсынұлының 1992 жылы жазылған «Тіл тағылымы – қазақ тілі оқу-ағартуға қатысты еңбектері» атты еңбегіндегі сөйлем жүйесі мен түрлері тақырыптарына арналған «Тіл-құрал» бөлімінде жай сөйлемнің түрлері олардың қызметі туралы жазылған. Ахмет Байтұрсынов ең бірінші сөйлем жүйесіне тоқталып, «сөйлем дегеніміз – сөздердің басын құрастырып, біреу айтқан ой, сөйлегенде, жазғанда кім де болса ойын айтады» деп ереже берген [Осы бөлімде Ахмет Байтұрсынов жалаң және жайылма сөйлемдерге анықтама берген.Бұл анықтама қазіргі мектепте оқытылып келе жатқан ережеге сәйкес, яғни бастауышы мен баяндауышы бар, екі мүшелі ғана сөйлем жалаң сөйлем деп аталады деген. Одан кейін бастауыш пен баяндауышты тұрлаулы мүшелер деп айтып кетіп, одан басқа мүшелер қатысқан сөйлемді жайылма сөйлем деп түйген. Ахмет Байтұрсынов оларды 2 бөлімінің «сөйлем түрлері» атты тарауында жалпы түрлері деп тақырып қойып тоқталып кеткен. Жай сөйлемнің құрылымдық типтеріне: болымды, болымсыз, толымды, толымсыз, жалаң, жайылма деп 6 типке бөлген [1, 296]. Болымды сөйлемді не жайынан да болса болдыра, бар қыла сөйлеген сөйлем болымды сөйлем деп атаған. Мысалы: Үлкен бастар, кіші қостар, деген мысалда іс-әрекеттің іске асатының айтып отыр, ал қазіргі қазақ тілінде мұндай жай сөйлемнің түрлері жоқ, оны біз етістіктің болымсыз және болымды түріне қарай ажыратамыз. Ал болымсыз сөйлемді не жайынан да болса болдырмай, жоқ қыла сөйлеген сөйлем болымсыз деп аталады деген.

Жай сөйлем синтаксисінің жеке сала болып қалыптасуына Қ.Жұбанов, Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, М.Балақаев, т.б. еңбектері жай сөйлемнің құрылымдық типтеріне байланысты практикалық және теориялық маңыздылығын көрсетіп берді. Бұл зерттеулер жай сөйлемнің құрылымдық типтерінің жасалуын, оқытылуын айқындады.

Жалаң және жайылма сөйлемдерді оқытқанда қайталау, жинақтау, салыстыру әдістерін қарастырдық

Жақты, жақсыз сөйлемдерге арналған тірек-сызбаларға сүйеніп, олардың әрқайсысының өзіндік белгілерін және жақсыз сөйлемнің баяндауышының формаларын таныту болады.

Қазіргі кезеңде білім беру жүйесінің ең басты мәселесі – ұрпаққа қоғам талабына сай тәрбие мен білім беруде мұғалімдердің жаңа ғылыми-педагогикалық технологияларын меңгеруін қамтамасыз ету.

Дәрісті қорытындылау: Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері және олардың сөйлемнің қызметін атқаруын ұғындыру жолдары. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері және А.Байтұрсынұлының осыны жайылма сөйлеммен байланыстыра оқытуды ұсыну себебін анықтау. Сөйлем жасалымындағы сөлем мүшелерінің орын тәртібінің комбинаторлық ауысудың атқаратын мағыналық қызметін талдау әдістемесі

Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:

1. 
   Мектеп оқулықтарындағы жай сөйлем синтаксисінің оқытылу барысына зерттеу жүргізіңіз
   
2. 
   Сөйлемнің айқындауыш мүшелерін оқыту
   

1Қазақ грамматикасы, 2002. 664-676бет.

2 М.Балақаев. Қазіргі қазақ тілі. -Астана: Ер-Дәулет, 2007. 20-205бет.

3 Жалаң мен жайылма сөйлем //Қазақ тілі мен әдебиеті журналы.-2007. №9. 30-31бет.

4 Жалаң мен жайылма сөйлем //Қазақ тілі мен әдебиеті журналы. -2006. №9. 11-15бет.

 5. Оразбаева Ф.Ш. Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі: Оқу құралы. –Алматы: Print-S, 2005

6.  Т.В.Аренова. Тілдерді оқытудағы жаңа бағыт. - Қазақ тілі: әдістеме. №1   2008 (15)

7. Мейрманқұлов А, Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Фолиант, 2010

№11 Дәріс. Құрмалас сөйлемді оқыту әдістемсі. Мәтінді оқыту әдістемесі

Мақсаты: Құрмалас сөйлемді теориялық деңгейде оқытудың әдістемесі. Құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары. Құрмалас сөйлемді талдау әдістемесі. Салалас құрмалас сөйлем мен оның жасалу жолдары. Салалс құрмалас сөйлемнің мағыналық түрлерін оқыту әдістемесі. Салалс құрмалас сөйлем компоненттерінің байланысу жолдарын талдау әдістері.

Сабақтас құрмалас сөйлем мен оның жасалу жолдарын оқыту әдістемесі. Сабақтас құрмаластың мағыналық түрлері мен олардың жасалу жолдарын меңгерту.

Аралас құрмалас сөйлемді оқыту әдістемесі. Аралас құрмаластың өзіне тән жасалу жолдарын меңгерту әдістемесі.

Көп компонентті құрмалас сөйлемді оқыту әдістемесі. Көп компонентті құрмаластың ішкі жүйесін құраушылар: көп компонентті салалас құрмалас сөйлем, көп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем, аралас құрмалас сөйлем. Осыларды талдаудың өзіндік логикалық желісі болатындығы және оны оқушыларға меңгерту әдістері.

Мәтін туралы ұғымды қалыптастыру әдістемесі. Мәтіннің негізгі белгілері анықтаудағы логикалық оператциялар және оларды оқушыларға меңгерту. Мәтінді талдау әдістемесі. Мәтінді оқытуда фонетикамен, лексикамен, сөзжасаммен, морфологиямен, сөз тіркесі, сөйлеммен байланыстыру әдістері. Мәтінді құраушы тіл бірліктерінің мәтін құрылымындағы байланысу жолдары көрсету.

Жоспар:

1. 
   Құрмалас сөйлемнің құрылымдық - мағыналық жүйесі туралы түсінік
   
2. 
   Салалас құрмалас сөйлемді оқыту
   
3. 
   Сабақтас құрмалас сөйлемді оқыту
   
4. 
   Құрмалас сөйлемді талдау әдістемесі.
   
5. 
   Мәтінді талдау әдістемесі.
   

Синтаксис курсындағы күрделі тақырыптың бірі — құрмалас сөйлем туралы түсінік. Бұл тақырыпты оқыту арқылы оқушыларға құрмалас сөйлем танытылады. Осы тақырыптан берілетін теориялық білімнің аясы кең. Атап айтқанда, оқушылар мынадай білім алады: 1. Құрмалас сөйлемді оқудағы мақсат. 2. Құрмалас сөйлем қазақ тілі синтаксисінің үлкен бір саласы екені жөнінде түсінік. 3. Құрмалас сөйлемнің өзіндік белгілері. 4. Құрмалас сөйлемнің анықтамасы. 5. Құрмаластың өз ара салалас, сабақтас, аралас кұрмалас сөйлемдер болып бөліиетіні./ Құрмалас сөйлем туралы түсінікті оқушылар санасы- на екі түрлі жолмен жеткізуге болады: біріншісі — әңгі- ме, байқау әдістері арқылы; екіншісі — мұғалімнің тү- сіндіруі, байқау әдістері арқылы. Құрмалас сөйлем туралы түсінік оқушыларға әңгіме, байқау әдістері арқылы былайша меңгертіледі. Мұғалім өтілетін тақырыпты хабарлаған соң, мұны меңгеру оқушылардың жай сөйлем синтаксисінен алған біліміне байланысты екенін, жай сөйлемнің түрлерін жақсы білетіндер ғана бұл тақырыпты ешбір қиыншы- лықсыз ұға алатынын ескертеді.

Қүрмалас сөйлем

Жан сөйлем Күрмалас сөйлем Күрмаласу тәсілі

Жаңбыр жау­ ды. Жер көгерді.

Күн шықты.

Мал өріске кетті. Бет каратпай- тын боран бол­ ды. Капан калаға бармады.

Жаңбыр да ж ауды , жер де көгерді. Күн шыққан соң, мал өріске кетті.

Бет қаратпайтын боран болған- ды қт ан, Қапан қалаға бармады.

Менің касымда алты-ақ жауын- гер бар; жұмыскерлер төр- теу, баламен бесеу.

баяндауыштың тиянақты фор- масы

шылау арқылы

қосымшалар ар- қылы

интонация арқы- лы

Құрмалас сөйлемді оқыту барысында оқушыға салалас құрмалас пен сабақтас құрмаластың ұқсастықтары мн айырмашылықтарын салыстыра отырып түсіндірген тиімді. Салалас пен сабақтас сөйлемнің бір-бірінен айырмашылығы оның баяндауыш формасында екендігі мысалдар арқылы түсіндіріледі. Алынған сөйлемді бір-біріне айналдыру арқылы тереңірек түсіндірген жөн. Құрмалас сөйлемнің жай сөйлемнен айырмашылығы оның күрделі ойды білдіретіндігінде екендігін жай сөйлемді мысал ретігнде алып, салыстырған жөн. Кейбір құрмалас сөйлемдердің жай сөйлемнен қысқа болып келетінін, ал керісінше кейбір жай сөйлемдердің ұзақ болып кездесетінін де айтып өту қажет. Ол үщін мынандай сөйлемдерді мылалға келтіруге болады:

1. 
   Дәл осы сәтте Мағаш пен Кәкітай Дәрменді көріп күле жөнелісті
   
2. 
   Адамның іші қандай болса, іші де сондай.
   

Мектепте синтаксисті оқытқанда мынандай міндеттер қойылады:

• 
  Синтаксистік ережелер мен заңдылықтардың негізінде оқушыға тілдің синтаксистік құрлысы туралы жүйелі білім қалыптастыру;
  
• 
  Тілдің синтаксистік нормасы тұрғысынан оқушылардың сөйлеу тілін жетілдіру;
  
• 
  Оқушы тілінің синтаксистік құрлысын мақсатты түрде байыту;
  
• 
  Пунктуация ережелерін оқушылардың ойдағыдай игеруіне негіз жасау;
  
• 
  Оқушылардың ойлау қабілетін дамыту.
  

Сабақ өткізу, оқыту барысында өткізілетін ең күрделі жұмыстың бір түрі – кітаппен жұмыс, яғни кітаптағы жаттығулармен және мәтінмен жұмыс. Мұғалім берілген ертек не әңгімені өте мәнерлеп, нақышына келтіріп оқуы керек. Өлеңді, не әңгімені оқығанда әр сөзге дұрыс екпін түсіріп, тыныс белгілеріне тоқталып, дұрыс оқу дағдысын бірінші күннен бастап сақтауға тиіс.

Мәтінмен жұмыс – сабақта өтілетін әртүрлі жұмыстардың жиынтығынан құралады. Олар:

1. Дыбыстармен жұмыс.

2. Сөздіктермен жұмыс.

3. Сөздік қорларын жетілдіру.

4. Тіл дамыту.

5. Ережемен жұмыс

6. Ауызша сөйлей білуге дағдыландыру.

Осы тұрғыдан келгенде мәтінді меңгертуде сөздің жұмысының рөлі улкен.

1. Төл дыбыстарымыз бар сөздерді оқытушы дауыстап өзі оқып, сонан қайталау керек.

2. Жаңа сөздерді тақтаға жазып есте сақтауын қадалап, оған байланысты сөздерді дыбыстап оқытуға, іштей қайталауға дағдыландыру керек.

3. Қиын сөздерді, сөз тіркестерін жекеше оқытып, дәптерге жазғызып, хормен оқыту керек.

4. Тақырыпты қаншалықты меңгергендігін байқатып, сөйлете білуге дағдыландыру мақсатында мәтіннің мазмұнын қысқаша баяндауды уйрету керек.

5. Мәтінге байланысты сұрақ қойғызып, жауап алу керек.

Дәрісті қорытындылау: Құрмалас сөйлемді теориялық деңгейде оқытудың әдістемесі. Құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары. Құрмалас сөйлемді талдау әдістемесі. Салалас құрмалас сөйлем мен оның жасалу жолдары. Салалс құрмалас сөйлемнің мағыналық түрлерін оқыту әдістемесі. Салалс құрмалас сөйлем компоненттерінің байланысу жолдарын талдау әдістері.

Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:

1. 
   Арғынов Х. Қазақ тілі синтаксисінің методикасының негіздері еңбегінен құрмалас сөйлемді оқытуда қолданылатын көрнекі құралдарға талдау жасаңыз
   
2. 
   Мәтінді оқытуда фонетикамен, лексикамен, сөзжасаммен, морфологиямен, сөз тіркесі, сөйлеммен байланыстыру әдістері.
   
3. 
   Мәтінді құраушы тіл бірліктерінің мәтін құрылымындағы байланысу жолдары көрсету.