ПӘннің ОҚу- әдістемелік кешені қазақ тілін оқыту әдістемесі 5В011700 «Қазақ тілі мен әдебиеті 5В020500 «Филология» ОҚУ-Әдістемелік материалдары

1. Қазақ грамматикасы, 2002. 664-676бет.

2. М.Балақаев. Қазіргі қазақ тілі. -Астана: Ер-Дәулет, 2007. 20-205бет.

 3. Оразбаева Ф.Ш. Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі: Оқу құралы. –Алматы: Print-S, 2005

4. Т.В.Аренова. Тілдерді оқытудағы жаңа бағыт. - Қазақ тілі: әдістеме. №1   2008 (15)

5. Мейрманқұлов А, Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Фолиант, 2010

№8 Дәріс. Грамматиканы оқыту әдістемесі. Морфологияны оқыту әдістемесі

Мақсаты: Мектепте грамматиканы оқытудың мақсаты мен міндеттері. Мектепте оқытылатын грамматикалық ұғымдар жүйесі мен оларды меңгерту әдістерінің жүйесі. Эмпирикалық және теориялық грамматикалық талдау әдістерін оқушыларға игерту. Грамматикалық талдау әдістемесінің теориялық негіздері.

Мектепте морфологияны оқытудың жалпы білім берудегі практикалық маңызы. Морфологияны оқытудың ұстанымдары. Негізгі морфологиялық ұғымдар жүйесі. Сөз таптары ұғымының ішкі мазмұнын таныту. Атауыш сөздер мен көмекші сөздерді оқытудың өзіндік ерекшеліктері. Морфологияны оқытудысинтаксистік негізде жүргізудің маңызы туралы мағлұмат беру.

Жоспар:

1. 
   Мектепте грамматиканы оқытудың мақсаты мен міндеттері.
   
2. 
   Мектепте оқытылатын грамматикалық ұғымдар жүйесі мен оларды меңгерту әдістерінің жүйесі.
   
3. 
   Мектепте морфологияны оқытудың жалпы білім берудегі практикалық маңызы.
   
4. 
   Морфологияны оқытудың ұстанымдары.
   
5. 
   Негізгі морфологиялық ұғымдар жүйесі
   

Грамматика сабақтарынң мазмұны морфология, синтаксис бойынша негізгі мағлұматтардың ғылым негіздерінің жинтығы болады, бұл мағлұматтар қазақ тілдерінің грамматикалық құрлысы туралы толық түсінік береді. Грамматикадан берілетін білім мектеп бағдарламасымен белгіленеді.

Тілді, оның ішінде оқушылардың ана тілін оқыту барысында балалардың сөйлеу дағдысын дамытуға көп көңіл бөлу керек пе, болмаса қалай дұрыс сөйлеу қажеттігі туралы ғылыми ұғымдар немесе грамматиканы меңгертуге көп назар аудару қажет пе деген мәселенің айналасындағы бір-біріне кереғар пікірлер бұрынғы кеңес мектебінің 70 жылдан астам тарихының өн бойында үнемі жалғасып келді. Мәселен, 20-жылдары «грамматиканы арнайы оқытудың қажеті жоқ, ол сөйлеу барысында оқушылардың өздері-ақ үйренеді» деген көзқарас үстем болса, 30-жылдардың бас кезіннен бастап кеңес мектептерінде оқушыларға сөйлеу, жазу дағдыларын үйрету тілдің лексикалық, фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік жүйелерін меңгертумен қатар жүргізіле бастады. Ал 50-жылдары оқушылардың сөйлеу және жазу дағдыларындағы ол қылықтар сөздердің лексикалық мағыналарын үйретуге аз көңіл бөлгендігінен деп табылды. Осы жағдай 60-жылдары бастауыш мектептерде берілетін білім мазмұнымен оқыту әдістерін жаңарту жұмысын іске асыруға алып келді.

Мектепте оқущылар қазақ тілінің грамматикалық құрлысымен, морфология және синтаксиспен сипаттамалы түрде танысады, сөздердің түрленуі, сөз тіркестері мен сөздердің сөйлемде қолданылуыжайында негізгі грамматикалық ережелерді үйренеді

Мектепте грамматиканы оқытуға байланысты төмендегідей ұстанымдар мен жағдайларды қамтамасыз ету керек. 1. Тұлға мен мазмұн бірлігі. Бұл ұстаным тілдік құбылыстарды бір жақты талдауға жол бермейді. 2. Грамматикалық ұғымдардың біртіндеп қалыптасуы. Бұл ұғымдар элементтер ретінде белгілі жүйенің жиынтығы болып, ана тілінің грамматикалық қМектепте оқылатын пән атаулының бәрі тіл арқылы түсіндіріледі, сондықтан қазақ тілінен теориялық білім берудің нәтижесінде оқушылардың ой - өрісін, дүниетанымын қалыптастырып, сөйлеу, жазу тілін дамыту іске асырылады. Тіл білімі салаларының ішінде морфологияның да оқушының тілдік қабілетін арттыруда өзіндік рөлі бар. Себебі, морфологиялық ұғымдарды жан- жақты меңгермеген оқушы сауатты жазу, дұрыс сөйлей білу дағдысын қалыптастыра алмайды.

Морфологияны оқыту арқылы оқушыға сөздердің грамматикалық мағынасы, сөз таптардың өзара байланыстылығының мәні түсіндіріледі. Сөз таптарының ерекшеліктері, сөз табына жататын сөздердің сөйлемдегі қызметі өмірмен байланыстырылады. Көптік, тәуелдік, септік жалғауларды қолдануда стильдік нормаларды жете білдіру көзделеді. Демек, оқушы

1. 
   Грамматикадан оқылатын күнделікті сабақтың материалдары
   сатылы жүйелі жолмен өтіледі. Берілетін сағат мөлшеріне қарай өтілетін білім көлемі дәл пішіледі.
   
2. 
   Грамматиканың өтілетін материалдары бір-біріне жалғасып, бірін-бірі толтырып, дами барылады. Сабақтың мазмұны күрделене,
   жеңілден ауырға көшіле барылады.
   
3. 
   План бойынша өтілетін әр теманың мақсаты түсіндіріліп, алдын
   алады. Өтілетін теманың беретін пайдасына оқушылардың көздері жеткізіледі.
   
4. 
   Грамматиканың әр өрілетін материалы тек түсінікпен,болмаса қисындарын білумен шектелмейді. Сол білімі қолма-қол іс
   жүзінде, практикада жаттықтырылады. Өтілетін материалдарға қарай, оқушылардың өздеріне жұмыс істеттіріледі.
   
5. 
   Грамматиканың өтілген материалдарынан бірте-бірте тілдің заңды
   құбылыс екендігін ашыла барылады. Қоғамның экономика, мәдениетіне, кәсіп өндірісіне, өз ара қатынасына қарай тілдің
   өсіп, жетілгендігі бақылата барылады.
   
6. 
   Грамматиканың қандай бөлімі, оның қандай элементтері оқылса
   датүрі, мазмұны бірдей байланыстырылып жүргізіледі. Бұлардың бір-біріне байланысты өсіп дамуы, бір түрге, бірнеше мағына, бір мағынаға бірнеше түр келіл тіркесуінің себебі ашыла барылады.
   
7. 
   Тілдің мағынасы да, түрі де қоғам тұрмысына байланысты, әр
   кезеңдегі қоғамда, өндіріске қарай, құбылып отыратындығы зерттеледі. Мысалы: «жарыс», «ақсақал»-дың қазіргі мағынасы
   жаңа, біріккен, тұжырымды сөз түрлерінің шығуын айту сияқты.
   
8. 
   Грамматикалық атауларға жетілдіру. Осы күнге шейінгі ала-құла
   болып келген атаулардың бір ізге түскендеріне жаттықтыру жаңа
   бұл атаулардың не үшін олай аталатындық мәнісін ол атаудың неге қарап қойылғандығын тани бару.
   
9. 
   Грамматиканың бөлімдерін бір-бірімен бөліп алып кетпей
   (фонетика, морфология, синтаксис-пунктуация) байланыстырып, араларындағы жақын қатыстарын аша отыру. Бірінен бірі
   құралып, белгілі мағыналы түрге келетіндігін әбден мұқияттау.
   

Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:

1. 
   Грамматиканы оқытудың мақсаты.
   
2. 
   Морфологияны оқытуға қатысты еңбектерге талдау жасаңыз
   

1 Ж. Мұсаұлы, Р. Әміренова «Қазақ, орыс тілдерінің салыстырмалы грамматикасы» Көкшктау, 2003 жыл.

2 Ш. Есмағанбетова «Оқушылардың танымдық іс- әрекетін қалыптастыру» Алматы «Ғылым» Ғылыми баспа орталығы, 2002 жыл.

3 «Әдіскер» журналы. 2005 жыл.

4 «Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде» журналы, 2001 жыл.

5 Қазақ тілі мен әдебиеті 2005ж. №9.39-42бб.

6 Ізденіс 2003ж.№4. 129б.

7. Мейрманқұлов А, Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Фолиант, 2010

№9 Дәріс. Синтаксисті оқыту әдістемесі Сөз тіркесін оқыту әдістемесі

Сөз тіркесінің коммуникативтік бірлік – сөйлем құрау материалы екендігі. Сөз тіркесінің құрамы мен сөз тіркесінің түрлері.Сөз тіркесін өзіне ұқсас тұлғалармен салыстыра беру, ұқсастықтары мен ерекшеліктерін айырта алуға үйрету. Сөз тіркесінің жасалуындағы синтаксистік байланыстар мен синтаксистік қатынастарды танудың алатын маңызды орнын көрсету.

Жоспар:

1. 
   Қазақ тілі синтаксисін оқыту мәселесі
   
2. 
   Мектепте оқылатын синтаксис үғымдар жүйесі және синтаксисстік ұғымдарды қалыптастыру әдістемесі.
   
3. 
   Оқушыда қалыптасуға тиіс машық – дағдылар мен іскерлік жүйесі.
   
4. 
   Синтаксистік талдау түрлері.
   
5. 
   Сөз тіркесін талдау жолдары, жаттығулар және оның түрлері, көрнекіліктер мен оқу - әдістемелік құралдар жүйесі.
   

Өздеріңізге мәлім, синтаксистің «сөйлем», «сөз тіркесі» деген екі үлкен обьектісі бар. Сөйлем дәрежесінде с –с тілдің қарым-қатынас бірлігі болып, адамның ойын білдіреді, осы тұрғыда ол – тілдің логикамен байланысын жүзеге асырады. Демек, с-с курсының мектепте оқытылуының тілдік жүйе түрінде түсініп біліуінде үлкен маңызы бар. Синтаксистік бірліктер, алдымен сөйлем, бірініші сыныптан бастап оқытылады. Оның жүйелі курсы 5-7 сыныптарда, 6-7 сыныптарда әр сөз табының синтаксистік қызметі оқытылады.

Мектепте синтаксисті оқытудың міндеттері:

• 
  Синтаксистік ұғымдар мен ережелер жүйесін саналы қабылдау негізінде ана тілінің құрлысы жайында оқушыларға саналы білім беру;
  
• 
  Тілдің синтаксистік нормаларына сәйкестік тұрғыда оқушылардың тілін, сөйлеуін дамыту;
  
• 
  Оқушы тілінің синтаксистік құрлысын мақсатты түрде байыту;
  
• 
  Пунктуация ережелерін оқушылардың ойдағыдай қабылдауына негіз қалау;
  
• 
  Оқушылардың ойлау қабілетін дамыту ана тіліне деген сүйіспеншілігін, қызығушылығын тәрбиелеу, тілдіктәсілдер арқылы, оның материалын оқып үйрену арқылы оқушыларға тәрбие беру.
  

Синтаксисті оқытудың қазіргі теориясы мен практикасы мына принциптерді жүзеге асыру: синтаксистің мектеп курсындағы ғылыми проблемасы, оқытудың ғылыми прингципі - дидктикалық дәлелдеуді ғылыми дәрежеге көтеру мәселесі. Синтаксис мазмұнының дәрежесін көтеру дегенді қалай түсінуге болады? Бұдан теориялық мағұлұматтардың көлемін ұлғайту деген ұғым тумайды, керісінше, теориялық және практкалық материалды сұрыптағанда барынша тілдік шындықты қамтитындай түсінік, талдау, ой қорыту болу керек. Бұл мәселені шешу синтаксистің мектеп курсындағы мазмұнын тіл туралы қазіргі ғылыммен жақындату болып табылады.

Мектептегі с-с курсын қазіргі ғылыми тұрғыдан жаңа мағлұматтармен толықтыру немесе жаңаша түсіндіру керек. ......( айтылу мақсатына қарай..... сөз тіркесі өз алдына қарастырылмайтын, 1950 жылдан бастап.......)

Сонымен ғылми синтаксисте сөйлем мен сөз тіркесі бір-бірінен ажыратылып, оған сәйкс олардың анықтамалары арқылы обьектілері белгіленеді. Сөйлем – тілдің біршама тиянақты ойды білдіретін, сондықтан да қарым-қатынас жасайтын синтаксистік бірлігі болса, сөз тіркесі – зат, құбыоыс, іс-әрекет жайында кеңірек түсінік беретін, бірақ өздігінен қарым-қатынас жасай алмайтын синтаксистік бірлік болады. Ол қарым-қатынас жасауға сөйлем құрамына неу арқылы қатыса алады. Бұлар өздерінің құрылымы, қызметі мен ойлаудың қатысы жағынан бір-бірінен ажыратылады.

Сөйлем мен сөз тіркесінің айырмашылығын оқушыларға түсіндіру әдістеменің міндеті болса, бұларды негізгі айырым белгілеріне қарап салыстыру қажеттігі туады. Мектеп оқулығында сөйлем де, сөз тіркесі де қызметі, құрлысы және грамматикалық мағынасы жағынан сипатталады. Сол арқылы оқылып отырған материалды саналы меңгертуге жағдай жасалады. Сөз тіркесін оқытқанда, оқушылардың назарын сөздердің тіркесушілік мүмкіндігі мен талаптарына, олардың бір-бірімен байланысу нормаларына, жай және күрделі сөз тіркестерінің алуан түрлі модельдеріне, синтаксистік байланысқа түскен сөздердің арасындағы қарым-қатынасына көңіл аудару қажет.

Синтаксистің жүйелілік мәселесі. Белгілі обьектіні оқытуда жүйеліліктің болуы – мәселені ғылыми тұрғыда қарастырудың айрықша белгісі. Мектепте синтаксисті оқытудың жүйелілігі тек синтаксистік теориямен ғана емес, дидактикалық принциптермен де (жалпы мен жекелік ұғымдардың қатынасын оқыту), сондай-ақ ана тілінің құрлысын жете түсініп меңгеру заңдылығымен де белгіленеді. Ұғымдардың ғылыми жүйесі жалпыдан жекеге қарай деген принцип бойынша құрылады, синтаксистің негізгі бірліктері анықталып, олардың негізгі белгілері көрсетіледі.

Бағдарлама бойынша жасалған оқулықтарда алдымен сөйлемнің белгілері санамаланып анықталады. Бұл аталған белгілердің әрқайсысы сөйлем түрлерін қарастыруға негіз болады. Мысалы, айтылу мақсатына қарай ( қарым-қатынастық бағдары), сөйлемдер хабарлы, сұраулы, бұйрықты болып бөлінсе, сөйлем соңындағы интонациясына қарай хабарлау, сұрау, бұйрық, өтігіш түріндек құбылады. Грамматикалық негізіне қарай екі тұрлаулы және бір тұрлаусыз мүщелі сөйлем, ал тұрлаусыз мүщелердің қатысу-қатыспауына қарай жалаң және жайылма болып, грамматикалық негіздерінің санына қарай жай сөйлем, құрмалас сөйлем болып бөлінеді. Материалды осылай ұйымдастырып орналастыру тіл құбылыстарының арасындағы өзара байланыстылықты, олардың бір-біріне сатылай бағынуын анықтауға негіз болады, бұл сияқты байланыссыз шын мәніндегі жүйелілікті де, оқу материалын терең әрі берік меңгеру қажеттігі де болмайды.

Мысал үшін сөз тіркесінің грамматикалық мағынасын, оның тұрлаусыз мүшелермен байланысын және бұлардың мектепте оқытылу әдістемесін алап қарайық. Сөз тіркесінің көлемінде әр деңгейдегі тілдік категориялардың өзара байланыстылығы айқын байқалады. Сөз тіркесінің грамматикалық мағынасы:

1. 
   Басыңқы компоненттің қай сөз табынан болғанына тәуелді болады: білгенге маржан, білмеске арзан
   
2. 
   Басыңқы компоненттің лексикалық мағынасына тәуелді болады: тауға қарады, тауға шықты
   
3. 
   Басыңқы компоненттің морфологиялық тұлғасына тәуелді болады: атқа міну, атты міну
   
4. 
   Бағыныңқы компоненттің ексикалық мағынасына тәуелді болады: дүкенге бару, нанға бару
   
5. 
   Сөз тудыру тұрғысында басыңқы компоненттің басқа сөз табындағы сөзбен сәйкесиігі: ойынға құмар, ойынға құмарлық
   

Қазақ тілі синтаксисінің методикасы- жас буындарға тіл ғылымының озық табыстарының негіздерінде сөз тіркесі мен жай және құрмалас сөйлемдерден, қазақ тілі пунктуациясынан терең, жүйелі, берік, саналы білім беру жолында қолданылатын ең тиімді әдістер мен тәсілдердің жиынтығы. Ол әдістер: байқау әдісі, тәжірибені талдау-жинақтау әдісі, бұрынғы мұраны үйрену әдісі, эксперт-анкета әдісі.

Қазақ тіл ғылымының синтаксис жөніндегі зерттеулері- қазақ тілі синтаксисі методикасының оқушыларға меңгерту үшін ұсынылатын материалдары. Қазақ тілі синтаксисі методикасының мазмұны мыналарды қамтиды:

1. Синтаксистен орта мектеп оқушыларына берілетін білім көлемін белгілеу.

2. Синтаксистен берілетін білімнің танымдық және тәрбиелік мәнін ашу.

3. Синтаксисті оқыту әдістері мен тәсілдерін анықтау.

4. Синтаксисті оқытуға байланысты жүргізілетін негізгі жұмыстардың, жазба жұмыстарының, жаттығу жұмыстарының түрлерін белгілеу.

5. Қазақ тілі синтаксисі методикасының ұғымдары мен терминдерін жасау.

Мектептерде сабақтас құрмалас тақырыбын өту кезінде жаттығу жұмыстарының төмендегідей түрлері қолданылып жүр:

1. Көшіріп жазу жаттығулары.

2. Диктант жазу түрінде орындалатын жұмыстар.

3. Әдеби мәтіннен сабақтас құрмалас сөйлемдерді теріп жазу.

4. Жай сөйлемдерден сабақтас құрмалас сөйлем жасау.

5. Берілген компонентті толықтырып, сабақтас құрмалас сөйлем құрау.

6. Берілген схемаға сүйеніп, сабақтас құрмалас сөйлем жасау.

7. Берілген “Тірек сөз” арқылы сабақтас құрмалас сөйлем ойлап жазу.

8. Бірыңғай баяндауышты жай сөйлемді, сабақтас құрмалас сөйлемге айналдыру.

9. Сабақтас құрмаластың бір түрін екінші түрге ауыстыру.

10. Көп бағыныңқылы сабақтасты екі компонентті бірнеше сабақтас құрмалас сөйлемге айналдыру.

11. Сабақтас құрмалас сөйлемнің тыныс белгілерін тауып қою.

12. Тыныс белгісінің схемасына қарап, сабақтас құрмалас сөйлемнің түрін ажырату.

13. Мәтін құрау, мәтінде сабақтас құрмалас сөйлемді пайдалану.

14. Магнитафонды пайдаланып, құрмалас сөйлемнің айтылу интонациясын анықтау.

15. Сурет бойынша шығарма жазу, шығармадан сабақтастарды іріктеу.

16. Ерікті тақырыпқа шығарма жазу, тұрақты сөз тіркестерін пайдалану.

Қазақ тілі синтаксисін оқыту мәселесі. А.Байтұрсыновтың қазақ тілі синтаксисі туралы тұжырымдары оны оқыту жөніндегі соны пікірлер болып табылады. Тілші синтаксистің теориясын бір жүйеге түсірумен қатар, оны меңгертудің жолдарын ұсынды. «Ауыздан шыққан сөздің бәрі сөйлем бола бермейді, айтушының ойын тыңдаушы ұғарлық даражада түсінікті болып айтылған сөздер ғана сөйлем болады» деп, сөйлемнің қатысымдық қызметін айқындады Синтаксистің әр саласы туралы теориялық материалдардан кейін практикалық жұмыстарды «өлеңмен жазылған сөйлемдерді өлеңсіз түрге айналдыру; сөйлем ішіндегі мүшелерін айырту; сөйлемнің қажет болған түрлерін білім алушылардың өзіне тапқызу» түрінде беріп, сөйлем мүшелерінің қай сөз табынан болатынын нақты мысалдар арқылы дәлелдеді «Ауызбен сөйлесу» және «жазумен сөйлесудің» ерекшеліктерін анықтап, сөйлем жүйесінің сөйлеу әрекеті түрлеріне қатысын айқындады.