Өзіндік бақылауға сұрақтар

1. 
   Малдардың интерьері, экстерьері және и конституциясы дегеніміз не ?
   
2. 
   Малдардың экстерьері және конституциясын бағалау әдісі тураолы айтыңыз.
   
3. 
   Малды қалай фотоға түсіру керек?
   

1. Н.Б. Цирельсон. «Основы животноводства», 1974, Москва.

2. И.И. Поляков. «Основы животноводства», М., 1980.

3. А.В. Бакай. «Животноводство», М., 1985.

1. Жеке даму заңдылыктары.

2. Онтогенез, филогенез және эмбрионез.

3. Дененін дамуы туралы түсінік.

Шошқа малының дамуын сипаттаута тек қана тірі салмары ғана емес, сонымен катар дене үзындығы өлшемдерін де алады.

Ауыл шаруашылық малдарының селекциялык белгілерін аныктауда фенотип пен генотиптің атқаратын ролІ зор.

/Зоотехнияда фенотип деп морфологиялық және физиологиялык ерекшелІктері мен шаруашылык пайдалы сапасын бере алатын, сыртқь! орта жағдайы мен малдардың тұқым қуалаушылығында көрінетін белгілер жиынтығын фенотип деп айтады. Фенотип малдьщ шаруашылықтың бағалылығын үрпағына қасиеттерін қандай дөрежеде бере алатындығына қарамастан сипаттайды. Ал генотип малдың биологиялык ерекшеліктері жөне үрпактарына бере алатындығын көрсетумен катар, негізгІ селекциялық белгілерін де сипаттайды, яғни гендердің жиьштығын -генотип деп атайды. Жануарлардың генотипі мен фенотилі тығыз байланысты. Осы жөнінде асыл түқымды жүмыс практикасында: жаксы фенотиптердің ішінен жақсьі генотилтерді іздеу керек деген ереже калыптаскан (М.Ф. Иванов).;

Дәріс № 6. Мал шаруашылығындағы сүрыптау мен жүп тандау

Табиғи сұрышаудары Ч.Дарвин ілімі

Сүрыптаудың тәжрибедегі мәні және маңызы
3. Жұп таңдаудың маңызы және түрл

.^^^рыптау - жалпы түрғыдан алғанда адамға ежелден түсІнікті үғым. ТІпті сонау басында аңшылыкпен айналыскан кездік өзінде тагы хайуанатгарды адам өзінід бір талғамы бойынша атқан. Сол сиякты хайуанаттарды қолға үйреткен кезеі-ще де адам белгілі бір талғамды басшылыққа алғаны сөзсіз.

Сүрыптаудьщ ғылыми теориясының негізін калаушы Ч.Дарвин (1809-1882) болды. Ол органикалық дүниенід эволюциялық дамуында, тірі организмнің жаңа түрлерІнің, жаңа түқымдық топтардьщ пайда болуында сүрыптаудың шешуші ролі барын аныктады. Ч.Дарвин сүрыптау, түкым қуалаушьшық және өзгергІштік бірге отырып, эволюцияның негІзгіқозғаушы күшін қүрайтындығын дөлелдеі. Өзгергіштік әр үрпақта оңша көзге көрінбейтін, көптеген жаңа нөсілдік қасиеттер туғызады. Ал, сүрыптау осы кезге кәрінбейтін, үсақ, пайдалы жаңа нәсІлдік касиеттерді жинактап, белгілІ бір арнаға түсірІп отырады. Сөйтіп, тІршілік формалары бірте-бірте өзгеріп, дамып отырады.

^Ч. Дарвиннің эволюциялық теориясынын негізгі қяғидаларының бірі табири және қолдан сүрыптау болып табыладьі/) Дарвин табиғи сүрыптауды анағүрлым иекмді түрлердің өмір сүруі немесс тірі қалу үшін жүргізілген күресі ретінде аныктаған. Бүл, егер түқым куалаудың өзгерістері тиімді белгілердін пайда болуына әкеліп сокса, онда мүндай малдар табиғи жағдайларда емір сүріп, артына ұрпак калдыра алады деген сез. Табиғи сүрыптау пайдалы белгілердің түкым қуалаушының жолымен берілуіне, осындай белгілері бар малдар санынын көбеюіне жсткізеді. Егер түкым куалаудын өзгерістері пайдасыз белгілердің (нашар төзімділік т.б.) пайда болуына әкелІп сокса, онда мүндай малдар өнім жІтімгс үшырайды. Сойтіп, табиғаттын өзі анағүрлым күшті, төзімді өмір сүру ортасына икемделген малдарды одан әрі есіп көбеюі үшін сүрыптап отырған. Жабайы жануарлар мен өсімдІктердің эволюциясы нақ осылайша жүзеге асады.

Адам ет-сүт, жүн және т.б. өнімдерін мал беретін пайдалы белгілері бар малдарды сүрыптап көбейтеді. Ауыл шаруашылық малдары жан-жакты өнім беретіндігімен бағапанып, сүрыпталады. Мысалы: сүтті және сүтті-еттІ бағыттағы сиыр малы тірІ салмагы, сүт беруі, сүт майлылыгы және үрпағыньш сапасы бойынша сүрыпталады.

ІМачды конститугшясы мен экстерьері бойынша багалау жвт сурыптау, Малдың констит>'циясы мен экстерьері бағалау аркылы, үнамды типті сүрыптау оаайға түседІ, яғни ол жан-жақты багаланып, шаруашылыкка пайдалы белгілері бойынша іріктеледі. Тандалатын малдың дені сау, онімділігі боиынша жақсы көрсеткіштерге ие болуы тиіс. Әсіресе, экстерьерді бағалағанда малдың дене бөліктерІн әнімділІгіне байланысты сүрыпталады.

Сүтгі жәие сүтті-еттІ бағыттағы ірі кара малын экстерьері бойынша сүрыптағанда басты назар желін формасы мен көлеміпе. біркелкігіне, орналасуына жоне емшектерінін көлеміне аударыланады/ Сонымен өатар, баскалардан айырмашылығы үзын әрі терең кеудесіне кабыргалары киғаш орналаскан. қүрсак бөлігі үзындау және колемді болуымен сипатталып, сүрыпталады. Осындай экстерьерді малдардың сүт бөлуі жоғары болып келеді.

/Етті багыттағы ірі қара малын сүрыптағанда ет шығымы мен оның бағалы сорттарын беретін дене бөліктерінің ерекшеліктеріне назар аударады. Ет бағытындағы малдардың кеудесі кең, тереқ, домалак, белі жалпак, бүлшык еттері барлық дене бөліктерінде, әсіресе кеудесінің арткы бөлігінде өте жақсы дамығандығымен сүрыпталады. Өнімділігі бойынша бағалау және сүрыптау| Өшмділік - ауыл шаруашылық малдарының басты шаруашылыкка пйІЩІты касиеті. Сондыктан ол малды белгілері бойынша кешенді бағалауды сүрыптаудың барлық әдістеріне кіредІ, Малдарды шьгғу тегі бойынша болғанында ата-тегі мен бойынша өнімділігіне басты назар аударылады.

1_Үргшгыньщ саласы богіыиша багалау жәяе сурыптау. Малдардың асыл түқымдык бағалылы.ғын анықтау, онын үрпағынын сапасы бойынша жүргізіледі. Үрпағының сапасы бойынша аналықты және аталықты бағалап, тандайды.

Аталық пен боиынша багаяау және суръттау. Әрбір тіршілік иесінде түқьгм куалаушылык тең дәрежеде жүреді, яғни, жартылай

са^ідар 85-110 кг салмакқа жеткенде, оларды тірі кезеңдегі-кьіртысмайынын (шпик) қалыңдығы бойынша бағалайды.

Мал басын толықтыратын және асыл түкымды жас төлдер 6 айлығына дейін ата-енесінің жиынтык класы бойынша және тірілей салмактық класы бойынша бағаланады. 6 айдан соң кәрсетілген үш көрсеткішке түлғасының үзындығына берілетін класс косьшады, ал тірілей салмағы 85-110 кг шамасына жеткенде тірі кезінде анықталмаған кыртысмай калындыгына арналған класс қосылады. Бүл түракты көрсеткіш ретінде асыл түкымды шошкалар табыннан шығып кеткекге дейін келесі бағалау кезінде ескеріліп отырады.

Қой малдарын багалау ерекшеліктері. Қой шаруашылығында түқымды бағалау өнім бағытына байланысты әр түрлІ болады. Әдетте, койларды негізгі селекиияланатын белгілері толық керінгенде бағалайды. Бонитировканың екі түрін: қамау кезінде өрбір малды бағалаудың барлык керсеткіштерін бонитировка кілтінін комегімен арнаулы журналға жазьш отырадьг. Класты бонитировкалауда жекелеген малдардын сапасын жазуды жүргізбейді, белгілі бір класка жатқызған малдардың санын есепке алып отырады.

Конституциялык - өнІмділік сапасын бағЕІлау нөтижелері бойынша қойларды класқа беледі. Оны жүргізгенде койларды оонитировкалау жөніндегі нүскаулардыц тапаптарын басшылыққа алады.

Биязы жөне биязылык жүнді койларды бонитировкалағанда 4 класқа: элита, 1,2 және 3 класқа бөледі. Ал биязы және қылшық жүпді койлардык будандарьш да 4 класқа ажыратады, бірақ элита класы берілмейді. Роман қойларын, жүнді-етті және күйрыкты койларды бағалау да 4 класқа бөлінедІ: элита^ 1,2,және 3 кластан түрады.

Малды алдағы уакытта пайдалану үшін, өнімдІлігі айқын көріпген уақытта өміріне бір рет негізгІ баға беріледі. Өнімділік бағытына байланысты бонитировканы өткізу уақыт да әртүрлі. Биязы және биязылау жүнді қой тұқымдарын көктемде бірінші қырку алдында бір жасында, ал элита класына жаткандарын екінші рет екі жасында жеке бонитировкалаудан өткізеді. Елтірілік бағыттағы қой түқьшдарын 1-3 күндігінде бағалайды. Тондық бағытгағы жас малдарды 7-8 айлығында, жаз мезгілінің аяғында немесе күз мезгілінІн басында бонитировкалайдьі-Ал қылшық жүнді, етті-майльі башттағы қой малдарын бірінші шағылыс алдында, күзде бағалайды. Жас малдар бүл кезеңде 18 аилық жаста болады.

1. 
   Өсу ритмі дегеніміз не?
   
2. 
   Малдардың өсуі мен дамуына қандай факторлар әсер етеді?
   
3. 
   Жаңа туылған және ересек малдың дене бітімінің пропорциясын сипаттаңыз.
   

1. Н.Б. Цирельсон. «Основы животноводства», 1974, Москва.

2. И.И. Поляков. «Основы животноводства», М., 1980.

3. А.В. Бакай. «Животноводство», М., 1985.

1. 
   Селекция туралы түсінік
   
2. 
   Ірі қара малдың, қойдың және шошқаның селекциялық белгілері.
   

Селекция - агрономия және зоотехния бөлімі, адамдарға қажетті белплерді және малдардан жаңа түкым алуды окьітатын үғъш^Специфика асылтүкымды ірі қара мал жүмыстары биологяяшқ және ауылшаруашылык ерекшеліктері мен ерекшеленеді. Жыл сайын түдым жанарған сайын түкым жаңара түседіЯ^ысалы. ірі кара малы кеш төлдейді. Эмбрионды даму кезеңі 285 күнге сОЗБІлады. Ірі қара малыныд өсіп-енуі 26-28 айында байкдлады.

Сүтті ірі кара малының өсіп-өнуіне кеткен уақытьщ зоотехник көмегімен сүттілігін анықтайды. Егерде ірі қара малының өлімі төмендел кетсе, онда ол малды табыннан шығарады. Бракқа шығару оның сүт өніміне ғана емес сонымен коса, азығыньщ шығынын өтей алмайды.
Сүтті ірі кара малын 10-12 жыл ғана пайдаланады. Осы уақытқа дейінгі алынған төлдері оның өсіп-енуіне кеткен шығынынын орнын толтырады. Осыған карап ауыл шаруашылығында селекцияның алатын орны ерекше.

Зоотехник асылтүкымды жүмысты жүргізу үшІн, селекция белгІлерін және белгілердің мінезіне карап бағалап жоғары дәрежеге жетуіне селекция жүргізеді.

Ірі қара мальшың селекциялық белгілерІ. Әр түрлі малдардың бастапқы селекциялык белгілері:

Сутті ірі қара Етті ірі цара

Аткаратын белгілері

1. Көрсеткіштері 2.

ТірІ салмағы.

Саласы.

Конституция

Сүт майлылығының садмағы
3.

4. Сүт беру күрамы.

5. Экстерьері.
Екінші белгІлері

1. Жүп күру жөне жүп таңдау кезіндегІ атқаратын белгІлерін П.Н. Кулешов сызыл көрсетгі.

Қандай белгілері алғашкы жөне косымша белгілері болады?

Алғашқы оелгілері - әр кезде өнімдік сапасы жоғары, өйткені сол қай багыттағы мал түқымына байлаиысты.

Жоғарғы түкьшды малдардың өнімдері мал өндірушілердің назарын аударуда, өйткені олардың жақсы жоғары өнім алуын бакылайды. Өнімі ол малдың түкьшына байланысты болады. Алғашкы түқымдары жоғарғы өнімді болса, соларға байланысты бұл малдың да өнІмі жоғары болады.

Қойлардың селекцияльіқ белгілері

ЖүндІ - етті 1. Жүнді кырку

Жүнді а) калындығы

Қүйрықты б) үзындығы

в) жуандьтғы

г) біркелкігі

д) шайырының саны

е) күйрык.

Малдардың асыл түқымдық және онімділік керсеткіштерін алдағы уақытта да жақсарту мақсатында шаралар жоспары еңделіп, асыл

Міне, осындай ғалымдарымыз бен үлкен ғылым кызметкерлерінін үжымының, колхоз жөне совхоз жұмысшыларының еңбектерінің нотижесінде, кыска уакыт аралыгында үй жануарларынын ар түрлі түкымдары паида болды.

Ертеден мал өнімдерін өндіретін ірі вндІрушілердің бірі болып Рязань облысы болып табылатын. Оган табигат жагдайлары, кең көлемдегі жайылым мен шабындык жерлердің болуы, барлык мал өнімдерінің түрлерімен камтамасыз етуге түрақты жағдай туғызып отыр.

Казіргі таңда аталған облыста мал шаруашьшыгы онімдерінің тауарлык өнімдердІ ондіруді орташа 64 % күраса, жеке райондарында; Спасск және Клепиковскде - 80 %, Шиловскіде -85 % қүрайды.

Мал шаруашылыры бір жылдың ішінде беретін оніміне байланысты барлык шыгындарды отеп, косымша пайда көзін әкеледІ,

2002 жылғы мәліметер бойынша ауыл шаруашылык өндірістеріиде

жүмырткалағыштык - 286 данага артты. 100 аналықтан 73 бүзау, 66 қозы, мегежіннен 13 торай альшды.

БІрак, 2002 жылы мал шаруашылығы саласында онім күны төмендеп кетті: сүт бағасы 5 пайызға, сиыр еті, шошқа еті және кой етІ өзіндік күнынан томен бағада өткізілді, жүн бағасы 21 пайызға төмендеді. Сондықтан бүгінгі тандағы басты мақсат, мал шаруашылық өнімдерін дүрыс пайдалану, дүрыс бағалап, сатуды урірену болып табылады.
Біздін облыста сүт бағытындағы сиырларды өсіреді. Сол шаруашылыктарда кем дегенде 200 бас сиыр малдары өсіріледІ және олардьгң жылдық сүтІ 2000 кг-ная жоғарът.

ӨндірІстерде, шаруашылықтарда түрақты, әрі көтеріңкі өнім өндіру үшІн, жоғары сапалы технологияны (үстау, азыктандыру жүйесі, еңбекті үйымдастыру) колдану маңызды іс. Ол еңбек өнімділігш 40-50 пайызға арзандатады және мал енІмін көтеруге жағдайлар жасайды.

Ауыл шаруашылыгын дамыту бағдарламасына сүйенсек, облыста 2010 жылы - сүт сауу жылына -3410 кг, ірі кара малдың тәуліктік салмак косуьт - 530 гр, шошка - 300 гр, жүмыртка бағытындағы тауықтардың жүмырткалағыштығы - 300 данаға жетуі тиіс.

Мал шараушылытъш дамытудың интенсивті жолы ірі қара мал басын 340 мыңға, оның ішінде 145 мыңын сиыр, 5-7 мьщын ет бағытьшдағы ірі қара мал осіругс түрактандыруды көздейді. Қазіргі уакытта өнімділіктің генетикалык потенциялығын арттыру азықтык кордың әлсіз дамуынан орындалмайды.

Алдағы уақытта казіргі замангы қолдан үрықтандыру технологиялысын кең көлемде қолдану негізделген, әрі жоғарғы нәтижелі болуы тиіс. Қолдан үрықтандыру облыста орташа 90 памызын күрайды.

Сүт бағытындағы ірі каранын асыл түқымдык жөне өсімділік сапасын арттыру үзілмейтін үрдІс болуы шарт. 2003 жылдан бастап асыл түкымды аталыктарға, енімділігі боиынша асыл түқымды сиырларға, және сатылатын жас малдардың сапасына койылатын талап жоғарлады. Соньшен катар сактапатын үрықтың және ФГУП «Рязаньгосплем» асыл түкымды бүкаларына өте мүкият тексеру жүргізу және оларды катан түрде бракқа шығарыл, орнын өте жаксы отандык. және әлемдік асыл түкымды корлар галинтиндік кара-ала, симментал және холмогор түкымдарымен толықтыру қажет. Осыдан холмогор түқымы генофондынын тазалығын сактау туралы шешім кабылданған, өйткені осы түқым өнімділІгі бойынша барлық талапка сай және лейкоз ауруына баскаларга қарағанда төзімді болып келеді.

Ет багытындағы ірі қара малдарды толыктыру сүт бағытындагы сиырлармен ет бағытындағы бүкалардын ұрығын - лимузэн мен герефордты пайдалану және баска региондардағы асыл түқымды шаруашылыктардан сиырлар әкелу аркылы жүргізіледі. Шошқа малдарында кең тараған және бордакылау мерзімін кыскартуға негізделген, азыкка кеткен шыгын молшерінен қосымша шошқа етін әндіруге болатын әдіс гибридизация.

Қазіргі уакьттта облысымызда асыл түкымды жас шошкалардың 4 түқымы өсіріледі - ірі ак, ірі кара, дюрок жөне йоркшир және т.б., олардың бір жылдық саны 6 мынды қүрайды. 2003 жылдан бастап тауарлы емес шошка фермаларын шаруашылықтың кажеттілігін камтамасыз ету мақсатында дамыту, әсіресе, жемдік дақылдарды шамадан тыс өндірген әкесінің жартылай шешесінің қаситеттерІне ие болады, осыған баиланыстьг өнімділік ерекшеліктерін сандық белгі ретінде аралык тұқым

қуалаушылыкты тасиды.

Сүрыптау аяқталган соң, яғни малдар бағаланып, түқым асылдандыруға ерекше түрлер калдырылган соң, жүп тандау жүмысы

жүргізіледіЦ

[Жүп таңдау - іріктеп алған малдың Ішінен үнамды үрпак. бере

алатын бір-біріне лайықты аталық және аналык жүп күру.)

Сүрыптау мен жүп қүрудың нәтижесі адамнын малға әр түрлі әдістерді колдана отырып, оларды күтіп-бағу, өсіруіне, асылдандырудағы будандастыру жүйесіне байланысты сапалык өзгерістерден көрінеді.

Шүп қурудыц прищіттері мгн формасы. Тәжрибе жүзінде жүп қүруды жеке жөне топтык деп бөледі.

Жеке жүп күруда өте сапалы үрпак алу максатында ірІктеліп алынған аналыкты кандай аталықтан ұрықтандыру керектігін шешеді. Ол үшін аталық пен аналықтың сапалык және сандык корсеткіштерін, конституциясын, экстерьерін, шығу тегін және т.б. көрсеткіштеріне жан-

жақты назар аударады.

Жеке жүп күрудын нәтих^есі сапалы, ері көзделген мақсатта үрпак

алудатиімді болып келеді.

І^ТоІІтык; Ж}>л цуру. Бір топ аналыкка жалпы немесе жеке ерекшеліктері бойынша шығу тегІ мен сапасы анықталган бір немесе екі аталықты бекітеді. Жүп қүрудың қай формасын алсак та, бір міндетті шешеді, яғни, ол, жыл өткен сайын алынатын үрпақтын сапасьш жоғарылата түседі.ІОсыған байланысты біз жұп тандаудыа жалпы баскару причциптерін аныктай аламыз. Мысалы, ол приншп: оте жақсы мен оте жаксыны жүптастырып, одан да өте жаксы, яғни, аналык пен аталыктың ең тандаулы кдсиеттерінен біріккен үрпак алуға негізделген, ЯРНИ, ол сапасы жагынан өз ата-анасынан да асып түсуі тиіс.

Жуп қурудың жоспары. Асыл түкымдык жүп таңдаудың формасы мен әдістерін қолдану маңызды, әрі күрделі іс. Қой отармен жүмыс жасасақ та, еқ алдымен жакрылап ойланып, жоспар қүру кажет. Жүп күрудын жоспарын жүмысшылар еңдейді. Ол көбінесе отарға бонитировка жүмысы жүргізілгеннен кейін жасалады. Щаруашылықтың бағытына және асыл түқымдық жүмыс сатысына байланысты жүп күру жоспарын аталықтарға бір уакытта, бір жылға немесе бірнеше жылга қүрады.

ІМалдың асыл түқымдык сапасын кешенді белгілері бойынша бағалап, алдағы уакытта пайдалануға жарамдылығын анықтайды. ОУІЫ селекцияда бонитировка деп атайды. \

Ет бағытындағы ірі. кара малына бонитировканы жайылым аякталған соң, тірі салмақ қосып, экстерьер корсеткіштері анық корІнетІн уақыт, тамыз айы мен қазан айының аралығында жүргізеді-
Сүт және сұтгі-етті бағыттағы ірі қара түқымдарын кешенді бағалағанда: түқымына жөне шығу тегіне, салмағына, үрпағының сапасына, өнімділІк кабілетіне басты назар аударады.

Өзіндік бақылауға сұрақтар:

1. 
   Ірі қара малдың негізгі селекциялық белгілерін атаңыз.
   
2. 
   Қой малының негізгі селекциялық белгілерін атаңыз.
   
3. 
   Шошқаның негізгі селекциялық белгілерін атаңыз.
   

1. Н.Б. Цирельсон. «Основы животноводства», 1974, Москва.

2. И.И. Поляков. «Основы животноводства», М., 1980.

3. А.В. Бакай. «Животноводство», М., 1985.

1. 
   Мал өсіру әдістеріне түсінік
   
2. 
   Таза түкымды мал осіру, будандастыру.
   

Мая өсіру әдістері деп - шағылыстыратын малдың түқымдық жәие түрлік тегін ескере отырып, жүргізген жүп тавдау жүйесІн айтадьг. Негізінен мал өсіру әдістерінін үш түрін ажыратады: таза түкым өсіру, будандастыру және түраралық будандастыру (гибридтеу). Мал өсіруде негізінен: таза тұкымды мен будандастырудың өр түрлі әдістерін

қолданады.

ІГаза түцһшды мал өсіру - дем бір түкымға жататын малды бІр-бірімен шағыстыру арқылы үрпақ алуды айтады. Таза түкым өсіру әдісі аркылы ғана белгілі бір мал түқымын сактап және оны одан әрі жетілдіруге болды. Мал өсірудің бүл әдісі алдьшен асыл түкымды мал шаруашылықтарында. түкымдык мал алу үшІн колданылагщц/Себебі, бір түқымның малында енімнің бағытымен мөлшері, жалпы биологиялық жөне нәсілдік касиеттерІ жағынан бір бағытта жүргізген сүрыптау, жүп таңдау жүмыстары тегінің, өскен орталарының бірлігіне байланысты кептеген үксастык болады. Осыган орай оларды өзара шағылыстырып отырғанда, бүл үқсастык үрпактан-үрпаққа тарайды және күшейе береді, олардьщ өздеріне тән биологиялық және шаруашылыққа тиімді каситеттерін үрпағына беру қабілеттІлігі арта түседі. Мүның бөрінің негізіңде - мал тұқымын таза осірген уақытта, малдың түкым қуалаушылық касиеттерінің гомозиготалық дәрежесінін көбеюі жатыр.

Таза тұқым өсІру әдісінің табысты болуы мынадаЙ басты шарттарға байланысты:

- енімІ шаруашылықтың бағытыыа, биологиялык қасиеттері жергілІктІ жер жағдайына, ауа райына сойкес келегін мал тұкымын таңдай білу;

- өнімділік және тұқымдық касиеттері жағынан мал өсіру де алға қойған максатка сай келетін, магідың ең жаксьшарын жүйелі түрде сүрьштау өсІру;

іріктеліп алынған малдан бір-бІріне неғүрлым лайықты аталық

түқымын биологиялык ерекшеліктері мен өнімділік касиетінің

Таза туқым өсіру әдісі аркылы алынған малды таза түкымды деп атайды.

Таза түкым өсІрудің жоғары дережесі күрделі түрі, мал түкымы ішінде өзІндік ерекшеліктері бар топтар аталық ізбен, аналык үялар күру және оларды мал түқымын жақсарту бағытында тиімді пайдалану.

Таза түқым өсіру әдісІ сапалы, мал өнімді малы бар ендірістік шаруашылыктарда да (әуелі селекциялык топта) колданылады.

Таза түкымды мапдар асыл түқымдык жәие өнімдлік сапасы бойынша ор түрлі болады. Сондыктан сол түкъшдардың Ішінен кезделген максаттагы малды таңдап, алу қажет, ол үшін түкымдық стандарт талабына сай малды сүрыптайды.

Стандарт - сүрылтаудын баралау нұктесІ. Ол тұкымнын өнімділік сапасьш накты бағыттауға селекционердін көзқарасын біріктіредІ. Стандарт талабы накты болуы шарт, бірақ тұқьшды әрі қарай дамыту үшІн уакыт өте келе кайта карап, әзгертеді.

ІТуыстас малдарды өсіру (инбридішг) — қолдағы бар түкымды жетшдірудің және жаңа түқым шығарудын маңызды әдістерінің бірі. әртүрлі туыстық дәрежеде түратын өзара косақтау арішлы үрпактың маңызды шаруашылык мәні бар белгілері мен касиеттерін күшейтуге кол жеткізілді. Туыстас өсіруді өзінің бағалы касиеттерін үрпағына дәл бере алатьш малдарды алу мақсатымен жүргізедЦ-

Туыстас қосақтауда дені сау, конституциясы берік, экстерьері дүрыс, өсіру аймағының жағдайларына жаксы бейІмделгеп малдарды пайдаланады. Мал қалаулы типті болуы тиіс, бағалы артыкшылығымен және жогары онімділігімен сиггатталуы керек, Инбридянгті колданудын бірден -бір шарты- төлдерді ойдагыдай есіп-жетілуін қамтамасыз ету үшін дүрыс өсіру, сондай-ақ жүғьшды азықтармен азықтандыру және ересек малдарды дүрыс бағып-күту. Малдардын туыстык дәрежесін есепке алу, конституциялык - өнімділік қасиеттеріне бакьшау жасау қажет. стандарт, ягни калыпты есебінде алып, оның дене өлшеу көрсеткіштері 100 % - ға тең деп алынадъі. /

Суретке тусіру - мал түқымын асылдандыру жүмысында малды суретке түсІрудің маңызы артып келеді.

Малды суретке түсіргенде. суреттің шындықка жақын болып шыгуына үлкен мән береді. Ол үшін малды суретке түсірудің заңдылықтарын катты сақтау керек. Бүл орине көп уакыт, шыдамдылықты талап етеді. Малды таңертен немесе кешке қарай, күн сәулесі мапға бүйірден түсетін уакытта суретке түсірген дүрыс. Малдың түрысы оның габиғи жағдайына сәйкес, төрт аяғы түгел көрІнуі тиіс. Мал мен фотоапараттың ара кашыктығы 6-7 м болғаны дүрыс. Малды бүйірінен, объектив осіне перпендикуляр жағдайында түсіріледІ.

Малдың ішкі күрылысы деп оның дене бітімі мен өніміне байланысты ішкі физиодогиялык, анатомичльіқ гистологиялық және биохимиялық қүрылыс-кызмет касиеттерінің бірлестігін айтады. Интерьер француз сөзінен шыккан, ішкі деген мағынаны білдіреді.

Малдың ішкі қүрылысын зерттеу нөтажесІнде төмендегі мәселелерді шешуге тиянақты деректер жинайды:

а) организмнін ішкі қүрылысын, органдар мен тканьдер және
олардың жүйелерінІң үйлесімді даму ерекшеліктерін білу;

б) дене бітімі ерекшеліктері, организмнІң физиологиялык және

в) антогенез кезеңдерінде органдардың түзілуі мен дамуы жене оған

Осы мәселелерді зерттеудегі негізгі максат - малдан кажетті өнімді мол алу жолдарын белгілеп, ішкі күрылыс көрсеткіштері аркылы малдың жас кезінде оның келешектегі өнім бағытын, мөлшеріи тура болжайтын, аталық және аналық малдардан жүр қүрғанда, олардың нөсілдік касиеттерінің үйлесімдігІн алдын ала аныктайтын селекциялық әдістерді жасау.