тақырып: Орал, Торғай, Маңғыстаудағы көтерілістер (1867-1868жж.) Жоспары

1.1867-1868 жылдардағы Орал және Торғай облыстарындағы көтерілістер: алғышарттары, себептері. Көтерілістің басталуы және барысы.

2.1870 жылғы Маңғыстаудағы көтеріліс: алғышарттары, себептері. Көтерілістің нәтижесі мен тарихи маңызы
1868 жылы желтоқсан айында Орал және Торғай облыстарында патша өкіметінің отарлық саясатына қарсы көтеріліс басталды. Ол 1869 жылдың қазан айына дейін созылды. Қазақтар көтерілісінің басты себебі 1867-1868 жылғы уақытша ережелер болатын.

1869 жылы көктемде көтерілісшілердің қарулы жасақтары казак әскери бөлімдеріне қарулы қарсылық көрсетіп, реформаны жүзеге асыру үшін келген үкімет комиссиясына ашық наразылығын білдірді. Бұл көтерілісті Ембі өзені бойындағы аймақты мекендейтін қазақ руларының ықпалды көсемдері Сейіл Түркебайұлы мен Беркін Оспанұлы басқарды. Қазақтардың қарулы қарсылығын басу үшін Мәскеу, Петербор, Харьков, қазан әскери округтері мен жазалаушы әскери бөлімдері жіберілді. Жазалаушы әскер бөлімдерінің құрамында 5300 солдат пен офицер және 20 шақты зеңбірек болды. Жазалаушы әскердің шабуылынан соң көтерілісшілер Енбі, Сағыз, Ойыл өзендері бойына шегінді. Көтерілісшілер 1868 жылы 6 мамырда Ойыл өзенінің жанында Жамансай деген жерде фон Штемпельдің 200 атты әскері мен жаяу әскер ротасына шабуыл жасайды. Патша әскеріне қазақ жасақтары күшті қарсылық көрсетіп, 7 күн бойы оларды қоршауда ұстады. Соңында жазалаушылар Калмыков бекінісіне қайтуға мәжбүр болды. Мұндай шайқас Ащыбұлақ өзені бойында майор Пироготың әскери бөлімімен де болды. 1869 жылдың наурыз-маусым аралығында көтерілісшілер билер мен болыстардың және старшындарының ауылдарына үш мыңға жуық адамның қатысуымен 41 рет шабуыл жасалады.

Көтерілістің кең етек алып кетуінен сескенген патша үкімет оны басу үшін нақты іс-әрекеттерді талап етті. Жазалаушы экспедицияны Орал облысының губернаторы Н.А. Веребкиннің өзі басқарды. Ол басқарған әскери бөлімдерде 1700 астам адам болды. Осы әскери экспедицияның нәтижесінде көтеріліс жаншылды.

Көтерілістің негізгі күші қазақ шаруалары болды. Олардың мойнына отаршылдықтың барлық ауыртпашылығы түскен еді. Көтеріліске қоғамның басқа өкілдері де қатысты, оның ішінде рубасылары мен сұлтандар да болды. Мысалы, сұлтан Ханғали Арсланұлы көтерілісшілердің жасағының бір бөлімін басқарды. Бірақ сұлтандар, болыстар мен старшындар тұрақсыздық жасады және көтерілісшілердің үмітін ақтамады. Көтеріліс басталғаннан кейін патша әкімшілігі оған қатысқандарды аяусыз жазалады.

1870 жылы наурызда Маңғыстау түбегіндегі көтеріліс басталды. Көтерілістің негізгі себебі патша үкіметінің әкімшілік-аумақтық реформалары болды. Ал көтерілістің шығуына түрткі болған Маңғыстау приставы подполковник Рукиннің «Уақытша ережеге» сәйкес бекінсітер салынған Ембі өзені бойындағы жайылымдарды адай руларының пайдалануына тыйым салу әрекеті еді. Бозашы түбегіндегі көтерілісті Досан Тәжіұлы мен Иса Тіленбайұлы басқарды. 1870 жылы 15 наурызда пристав Рукин 4 зеңбірекпен қаруланған казак әскерімен Күріп аймағында адай руларының жайлауға көшуін тоқтатуға әрекет жасады. 22 наурызда оған жауап ретінде қазақ жасақтары казак әскерін қоршап алып, талқанжап жіберді. Бұл шайқаста жарақат алған полковнк Рукин өзін-өзі атып өлтірді. Казак әскери бөлімінің талқандалуы туралы хабар азаттық қозғалыстың белгісі болды. Көтерілісшілерді Каспийдегі балық және тұз кәсібіндегі жұмысшыларда қолдады. Көтерілісшілердің саны 10 мыңға жетті. 5 сәуірде олар Николаев станциясы мен Александровск форпостына шабуыл жасап, Нижнее бекінісіндегі әскери горнизонының қоймаларын талқандады. Сонымен бірге, форпостын шамшырағын жағып жіберді. Қолға түскен қайықтардан кішігірім флотилия жасап, Александровск форпостын қоршауға қатысты. 9 сәуірде Кавказ әскери округінен Алекксандровск форпостына граф Кутаисовтың басшылығымен әскери күш келді.Сәуірдің соңына таман граф Кутаисовтың зеңбірекпен қаруланған үш жаяу ротасы және жүзге жуық атты әскері Үстіртке шегініп бара жатқан ауылдардың жолдарын кесуге әрекет жасады. Мамыр айында Кавказдан Маңғыстауға Апшерон полкінің батальоны, екі атқыштар ротасы, желілік батальонының екі ротасы, Дағыстан полкінің төрт ротасы, Терск казактарының екі жүздігі төрт зеңбірекпен жеткізілді. Мұндай әскери күшке қару-жарағы нашар қазақ жасақтары төтеп бере алмайтын еді. Қазақ жасақтарының жанқиярлық қарсылығына қарамастан, көтеріліс басылды. Маңғыстауды патша әскері басып алды. Көтеріліс басшылары М.Тіленбайұлы Д.Тәжіұлы өздерін жақтаушы ауылдарымен 1870 жылы желтоқсанда Хиуа хандығының аумағына өтіп кетті. Көтеріліс басылганнан кейін адай руына 90 мың қой көлемінде соғыс шығынын өтеу үшін салық (контрибуция) салынды. Ресей үкіметі бұл «жағдайды Маңғыстау түбегіндегі тыныштық орнату мен жазалау емес, керісінше қайтадан басып алу» жорығы болғанын мойындады. 1873 жылы Маңғыстау қазақтары қайтадан көтеріліс жасады. Бұл жолы ресей үкіметі оларды Хиуа жорығына арналған түйелерін тартып ала бастаған еді.

8тақырып: 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс.

Жоспары:

1.1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістің алғышарттары, себептері.

2.Көтерілістің қозғаушы күштері, сипаты, басталуының сылтауы.

3.Көтерілістің басталуы, оның көрнекті басшылары мен батырлары. Жанбосынов Әбдіғафар, Амангелді Иманов, Мәмбетов Жәмеңке, Саурықов Ұзақ, Әшекеев Бекболат, Көкімбайұлы Кейкі т.б.

4.Көтерілістің барысы, оның негізгі ошақтары.

5.Көтерілістің жеңілу себептері, жеңілістің зардаптары

Бірінші орыс революциясы шеткері ұлт аймақтарының еңбекші бұқарасының ғасырлар бойығы ұйқысынан оятты, Революциялық қозғалыстардың барысында қазақ еңбекшілерінің орыс жұмысшылары және қоныстанушы-шарулармен интернационалдық ынтымағы нығайды. Террорға, тұтқындау мен жазалауға қарамастан ереуілдер мен стаякалар жалғаса берді. Бұл революцияның жаңа өрлеу кезінде оған серпін берді.Ленадағы уақиғаға үн қосу ретінде 1912 жылдың көктемінде Қазақстанда жұмысшылардың революциялық орнының, Спасск мыс қорыту заводының, Торғай уезінің көмір кендерінің жұмысшылары ереуілге шықты. 1914 жылы Ембі мұнайшыларының ереуілі болды. Ереуілшілердің негізгі талаптары экономикалық (жылықыны көбейту, салық төлеуді азайту және т.б.) талаптар болды.

Бірінші дүние жүзілік соғыс жылдарындағы

Қазақстандағы ұлт-азаттық көтеріліс (1914-1918жж)

Патшалық Россияның 1914-1918 жылдары бірінші дүние жүзілік империялисттік соғысқа қатысуына байланысты еңбекші халықтың басына жаңа ауыртпалықтар түсті. Соғыс экономикалық жағдайды күрт нашарлатып, елдегі елдегі таптық қайшылықты шиеленістіріп жіберді. Қазақстанда ауыл шаруашылығы құлдырап кетті, егіс көлемі кеміді, әсіресе Жетісу, Сырдария обылыстарында жергілікті халықтан жерді тартып алу әрекеті толастамады. Малды, ауыл шаруашылық өнімдерін, жем-шөпті жаппай реквициялау, күш-көлік, транспорт құралдарын мобилизациялау жүргізілді. Еңбекшілердің материялдық жағдайлары қатты нашарлап, жұмысшылардың жалақысытөмендеді. Азық-түлік екі есе, тіпті оданда көп қымбаттады. Салықтар мен алымдар (жерге жолға т.б.) 3-4 есе көбейді. Полициялық бақылаулар, патша чиновниктерінің, байлардың зорлық-зомбылығы күшейді. Ауылда таптык күштер жіктелді.Ереуілдер мен стачкалық қозғалыстар үдеп, экономикалық тараптермен қатар саяси талаптарда қойылды. 1914-1915 жылдары Қарағанда мен Екібастұз шахтерлеріің, теміржолшыларының, Спасск және Қарсақбай заводтары мыс қорытушыларының, Ридерр,Жезқазған, Успен рудниктері жұмысшыларының ереуілдері болды. Аграрлық толқулар да етек алды. Соғыс жылдырының ауыр жағдайларында большевиктер революцияслық жұмыстарын өрістете түсті. Петропавлда, Оралда, Семейде т.б. қалаларда астыртын социал-демократтық топтар жұмыс істеді. Олар белсенді үгіт насихат жұмыстарын жүргізіп,соғыстың империялистік сипатын, патша үіметі саясатының реакцияшыл мәнін түсіндірді. Халық бұқарасы қарсылығының өршуі, әсіресе 1916 жылғы ұлт-азаттық, отаршылдыққа қарсы көтерілісте айқын байқалды.

Он алтыншы жылғы ұлт-азаттық көтеріліс-1916 жылғы Орта Азиядағы ұлт-азаттық қозғалысының құрамдас бөлігі. Қазақстан халықтарының империялизмге, соғысқа, езгі, қанауға қарсы бұқаралық ұлт-азаттық көтерілісі. Терек, Кубань обылыстары мен Закавказье , Орта Азия, Қазақстан, Сібірдің «бұратана» халықтарынан майданға қара жұмысқа адам алу жөніндегі 1916 жылы 25 маусымдаға патша жарлығынан соң басталды. Көтерілістің негізгі себебі отарлық езгінің күшеюі, жердің тартып алынуы, алым-салықтың көбеюі, бұқара жағдайының күрт нашарлауы еді. Оның негізгіқозғаушы күші, жергілікті ұлт шаруаларынан тұратын халық бұқарасы болды.Қозғалыс көпшілік аудандарда ұлт-азаттық сипатта блды. Осыған орай езіліп, жаншылған орыс тұрғындарының арасынанда көтерілісшілерді қолдағандар табылды. «Қазан-богородский селосында,-деп мәләмдемені Верныйдың полицмейстері Жетісу обылысының әскери губенаторы М.А. Фольмбаумға,-шаруалар Иван Долматов пен Дормидон Федосов… қырғыздарды алынатын жергілікті тұрғындардың тізімін жасатпауға шақырады.»

Орыс кедейлерінің патша үкіметінің билеп-төстеуіне қарсылық білдіріп, көтерілісшілер жағына шығып, көмек көрсеткендері жайлы фкатілерде белгілі. Жетісу, Семей; Ақмола мен Торғай обылыстарында қаруланған көтерілісшілер отрядтары жергілікті әкімшілік өкілдерін жазалап, бай-феодалдардың, болыс басшылырының мүліктерін қиратты, полиция және патша әскерлерімен қақтығысқа түсіп, әскер жасындағы жастарға толықтырылған тізімдерді, тартып алып, жойып отырды. Кейбір жерлерде көтерілісшілер болыс басшыларын, ауыл старшындарын, құрметті ақсақалдарды және басқа да лауазымды жандарды өлтіріп, қарыз бен несие жөніндегі шарттарды, жер сатуға байланысты документтерді, салық салу қағаздарын жойып отырды.

Көтерілісшілердің қатарын Риддер тау-кен өнеркәсіптік қоғамның, Қарсақпай, Спасск заводтарының, Успен мен Жезқазған кен орындарының, Қарағанды көмір кенінің қазақ жұмысшылары толықтырды. Қозғалысты бәсеңдету үшін 1916 жылдың 20 шілдеде патша мүсіркеушілік біліріп, жігіттерді егін орағы біткенге дейін әскер қатарына шақырудан қалдырды. Кейін оны 1916 жылы 15 қыркүйекке дейін ұзартты. Әйтседе барған сайын күшейе түскен ұлт-азаттық қозғаысын келіссөз жүргізу жолымен тоқтату мүмкін емес еді. Көтеріліс елеулі саяси және революциялық факторға айнала бастады.

Қазақтың демократ интеллигенциясы халық жағына шықты. Олар бай-манаптардың сатқындық әркеттерін әшкерелеп, Орыс халқымен бірге орыс патшасына қарсы! Деген ұранмен халықты бостандық жолындағы күреске жігерлендірді. Торғай даласында-большевик Әліби Жангелдин мен Аманкелді Иманов, Орал обылысында Сейітқали Мендешев, Ақтөбе даласында- Бәмән Алманов, Ақмола даласында-Әділбек Майкөтов пен Сәкен Сейфуллин, Жетісуда-Тоқаш Бокин мен Бекболат Әшекеев, Сәт Ниязбеков, Сырдария обылысында Тұрар Рысқұлов т.б. болды. Орта Азия мен Қазақстан халықтары бостандық үшін патшаға тонаушылық соғысқа қарсы, Россия халоықтарымен тең дәрежедегі правосы үшін күреске көтерілді.

Россия жұмысшы табы отарланған бұратана халықтар тарыпатынан шын одақтас тапты. Қозғалыс стихиялы, әр түрлі аймақтарда әр түрлі мезгілде басталды да, онда жұмысшы табының және бір орталыққа бағындырылған басшылығы болмады. Осыған қарамастан қозғалыс еңбекші халыққа революциялық сабақ беруде айтарлықтай роль артқарды. Көтеріліс бүкіл Қазақстан теориясын тегіс қамтыды, жазалаушы отрядтармен қараулы шайқастар бірнеше айларға созылды; Торғай обылысындағы көтеріліс ең ұзаққа созылған, ең ұйымдасқан көтеріліс болды. Көтерілісшілерге халық батыры Аманкелді Иманов пен большевик Әліби Жанкелдин басшылық етт. Патша әскерлері көтірілісті қаталдықпен басып-жаншыды, көптеген көтерілісшілер мен бейбіт халық қырғынға ұшырады. 300 мыңдай адам басқа жаққа көшті.Ұлт-азаттық көтерілісі жұмысшы табының революциялық күресімен үдесіп жатты. Қазақ халқы бостандық жолында патша үкіметіне, тонаушылық соғысқа қарсы, жер үшін, ұлтық тәуелсіздік үшін күресті. Ол Россиядағы өрлей түскен революциялық жұмысшы-шаруалар қозғалысының құрамдас бөлігі болды. Ел ішінде революциялық жағдай қалыптасты.

Қорыты келгенде, отаршылдар тілімен ацтқанда, бұтана халықтардан қара жұмысқа 18 бен 43 жас аралығындағы адамдарды мобилизациялау жайлы 52 маусымдағы патша жарлығы бүкіл қазақ даласын дүрсілкіндірді. Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу,Сырдария,Орал обылыстарының Бөкей ордасының қазақтары бас көтерді. Халықтың ғасырлар бойғы ашу-ызасы бір-ақ сәтте тасыған судай ақтарылды. Қарапайым қару-жарақпен қаруланған ауыл қазақтары патша шненеуіктеріне, олардың сөзін сөйлеген болыс-билеріне де қарсы шығып, көптеген жерлерде оларды аяусыз жазалады.

Сөйтіп, бүкіл қазақ даласы көтеріліске шықты. Көтерілістің Торғайда-Ә.Жанкелдин, Оралда-С.Мендешев, Маңғыстауда-Ж.Мыңбаев, Ақмолада-С.Сейфуллин, Сырдарияда-Қ.Рұсқылов, Жетісуда-Т.Бокин саяси басшылары болды. Алайда патшаның жазалаушы отрядтары көтерілісшілерге құрсанған темір жасаулы қолмен келіп, оларды аяусыз тұншықтырды. Дегенмен оларға қатты қарсылық көрсетіп, бетін қайтарған ержүрек сарбаздар қатары күн сайын көбейе түскен еді.

1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістің ең ұйымдасқан және қатты қарсылық көрсетіп, орыс патшасының үрейін ұшырған соғыс Торғай даласында болды. Торғай уезі ғана емес, сол кездегі ұланғайыр Торғай обылысының Торғай, Ырғыз,Ақтөбе,Қостанай уездерін және оған көршілес Атбасар, Ұлытау жерлерінде қамтыды.

Көтеріліс басшысы, яғни хан болып елдің белгілі азаматы Қыпшақтың Нияз атасынан Әбдіғапар Жанбосынұлы сайланды. Сарбаздар сардары болып Кенесарының батыры Иманның немересі Аманкелді бас мергені болып есімі халықарасында аңыз болып тараған Кейкі Көкенбайұлы сайланды.

Көтерілісшілер қатары қазан айында 50 мыңға жетті. Сарбаздардың ішкі тәртібін нығайтып, оларға онбасы, жүзбасы,мыңбасылар сайланды. Көтерілісшілер санының тез арада мұндай дәрежеге өсуі Торғайдың әскери губенаторы М.Эверсманды қатты алаңдатты. Торғай,Ырғыздың кең даласында бөлінген 20 көтерілісшілер отряды басқа обылыстардағы қазақ рухын көтеріп, Қарсақбай,Ақмола,Семей обылыстарынан да қарулы тотар қосылды. 22 қазан күні олар Торғай қаласын қоршауға алды.

Бұл кезде генерал А. Лавреньев бастаған мұздай қаруланған жазушылар корпусы үш бағытта: Шалқар-Торғай, Қарабұтақ-Торғай, Қостанай-Торғай бағыттарымен жолға шыққан еді. Қару-жарақтарының жетіспеушілігіне қарамастан, халық көзсіз ерлікпен соғыса берді. 1916 жылдың күзі мен 1917 жылдың қысында көтерілісшілер Доғал,Үрпек,Шошқалы қопа, Бетбаққара, Татыр далаларында ұрыс салып, жазушылардың бетін қайтарды. Осы соғыста қаһармандықпен қол бастап, ерлігімен үлгі болған Аманкелді батыр мен құралайды көзге атқан әйгілі қол мерген Кейкі батырдың жауынгерлік даңқы бүкіл қазақ даласына аңыз болып тарады. Көтеріліс 1917 жылғы ақпан революциясына жалғасты.

Тарихымыздағы ерекше орын алатын көтерілістің бірі-Жетісу обылысындағы қарулы көтеріліс еді. Әсіресе Жайылмыш болысындағы Бекболат Әшекеев бастаған бірнеше мыңдаған көтерілісшілер тобы Үшқоңыр, Ошақты деген жерлерде бас қосып, қара жұмысқа адам бермеуге пәтуаласты. Үшқоңыр көтерілісшілер орталығы болып, ұсталар қару-жарақ соқты, жігіттер соғыс өнеріне жаттықты. Патша әскері жолдарына қарауылдар қойылып,тосқауылдар жасалды. Сарбаздар Верный қаласына шабуыл жасамақ ниетпен көрші аудандардағы көтерілісшілермен байланыс жасады. Патша үкіметі Түркістан өлкесін соғыс жағдайында деп жариялады. Верный,Жаркент, уездерінде қарулы қақтығыстар болды. Түркістанның генграл-губенаторы Куропаткин мен Жетісудың соғыс губенаторы Фольбаум қарулы отрядтар құруға м әжбүр болды.

Жазлаушы әскерлер көтерілісшілер ғана емес, бейбіт халыққа да аяусыз зәбір жасады. Оларды атты, асты, дүние-мүлкін талауға салды. Қарулы әскерге қарсы тұра алмаған көтерілісшілер Қытай мен Қаш ғар жеріне қашты. Қолға түскен көтеріліс басшысы Бекболатты дарға асты. Жүздеген көтерілісшілер өлім жазасына кесілді.

Осы өлкенің Ұзақ Саурықов, Жәмеңке Мәмбетов бастаған қарқара көтерілісшілері де тізе бүгіп, оның басшыларын патша жендеттері у беріп өлтірді. Ұзақ Жәрмеңке сарбаздарының алғашқы бас қосқан халық осы күні Ереуілтөбе деп атайды.

Самодержавие құлатылғаннан кейін де патшаның жазалаушы отрядтары қазақ даласында ойран салуын, ал әскери-дала соттары көтерілісшілерге қатаң үкім шығаруын тоқтатпады. Патша үкіметі майданға шақырылған жігіттерді кері қайтаруды кешеуілдетті. Уақытша үкімет әуелі жергілікті тұрғындардан майданға жаңа адамдар алуға әркет жасады.Уақытша үкімет комиссиларының іс-әркеттері феодалдар мен байлар тарапынан үнемі қолдау тауып отырды. Уақытша үкіметтің жергілікті органдары феодалдар мен ру ақсүйектерінің көмегімен Торғай мен Атбасар далаларында, Ұлытау өңірінде, Жетісу мен Балқаш өңірінде көтерілісшілерді ауыздықтауға бағытталған әрекетітері іске аспады. Патша тақтан құлатылғаннан кейін, қазақ еңбекшілерінің күресі ұлттық, аграрлық мәселелерді шешуде дәрменсіздік көрсеткен Уақытша буржуазиялық үкіметке қарсы бағытталды.

1.Ақпан төңкерісінің басталуы мен сипаты, нәтижесі

2.Қазан төңкерісі: қозғаушы күштері, сипаты және Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы.

4.Қазақстанда кеңестік аппарат құру және экономикамен саясат саласындағы алғашқы өзгерістер.

Еңбекшілердің инициативасытивасымен пролетариат пен шаруалардың революциялық демократиялық диктатурасының органы жұмысшы, солдат, кейінірек оған қоса шаруалар депудпттарының Советтері пайда болды. Советтердіңбасшылығына еніп кеткен меньшеквиктер мен эсерлердің келісіспаздық саясаты буржуазиялық жағдайын білдіретін қос үкімет дүниеге келді. Уақытша үкімет, сөз жүзінде өзгерістер енгізуге ұмтыламыз дегенмен, іс жүзінде буржуазияның мүддесін көздеп, негізінен бұрынғы ішкі және сыртқы саясатты жалғастырды.1917 жылғы 23-27 ақпанда(8-12мамыр) болған Ақпан буржуазиялық демократиялық революцияның нәтижесінде самодержавание құлалылып, қос үкімет: буржуазиялық диктарурасының органы-Уақытша үкімет пен жұмысшы-шаруалар диктатурасының революциялық-демократиялық органдары-жұмысшы солдат және шаруалар депутаттарының советтері құрылды. Бүкіл елдегідей Қазақстанда буржуакзиялық деморатиялық революция барысында 1917 жыодың наурыз-сәуірде Уақытша үкімет органдарымен бірге Семейде Әулиеатада, Петропавлда,Көкшетауда,Павлодарда,Өскеменде т.б. қалаларда жұмысшы және солдатдепутаттарының советтері және қырғыз депутаттарының Советтері құрылды. Буржуазиялық үкімет самодержеванияның отырықшылық және ұлт саясатын жалғастыра берді. Қазақстанда Жерді күшпен тартып алу, 1916 жылғы көтеріліске қатысушыларды қуғындау жүргізілді.

Соғыс алдында экономикалық жағынан нығайтып үлгермеген қоныс аударған деревнялардың шаруашылықтары соғыс жылдарында қатал дағдарыс басынан кешірді. Ол, ең алдымен, кедейлер мен орташаларды немесе барлық шаруашылықтың 4/5 бөлігін қамтыды. Дағдарыс көптеген қазақ шаруаларына да соққы болып тиді. 1,6 млн адам тұратын селолар мен станциялардан 250мың адам армия қатарына алынды. Бұл-еңбекке жарамды ерлердің тең жартысы еді. Бірсыпыра жерлерде егістік жерлердің көлемі күрт азайдй, сөйтіп астық тапшылығы (әсіресе қалаларда және өлкенің Оңтүстік-Батысаймағында). Мұны село буржуазиясы астықтың бағасын көтеруге шебер пайдаланды. Соғыс жайында самодержавиенің бұрыннан да оңып тұрмаған салық саясаты көшпелі және жартылай қазақ шаруаларына өте ауыр соқты. Малды,жемді,киізді жаппай ортаға салу ақша салығының артуы әртүрлі алым-жиымының көбеюі көптеген шаруаларға жұтау қауіпін туғызды.

1917 жылы күзде Қазақстандағы револютциялық процестің дамуында елеулі өзгеріс болды. Петропавлскіде,Семейде,Ақтөбеде,Перовскіде, Қазалыда алғашқы Қызыл гвардия меньшевиктер Советтердің көпшілігіндегі басшылық жұмыстан аластатылады, дербес большевиктік ұйымдар құру басталды. Қазақ халқының Ә.Асылбеков,С.Сейфуллин,Т.Бокин,Т.Рұсқылов, т.б. сияқты адал ұлдары, партия қатарына өтті. Жұмысшыларға,әсіресе теміржолшыларға,шахтерлерге, кеншілерге,майдан шебіндегі қара жұмыстан оралған қазақ жұмысшыларына,ауыл-село кедейлеріне,гарнизондардағы революциялық пиғылдағы солдаттарға арқа сүйген қазақстандық большевиктер жергілікті елдің орталық аудандарындағы еңбекшілердіңазаттық күресін басу үшін казак әскерлері мен өлкедегі әскери бөлімдер негізінде де контрреволюциялық күш құрауына кедергі келтірді.

1917 жыл қыркүйекте-бүкіл Россияда революциялық дағдарыстың шұғыл-пысып жетілген кезі еді. Жұмысшы қозғалысы өкімет билігін пролетраиат қолына алар кезеңге таялды: бүкіл елде ереуіл тоқтамады, көптеген фабрикалар мен заводтарда жұмысшы бақылауы орнатылды, Қызыл гардия айбынды күшке айналды. Петроград пен Москва Советтеріне іле-шала Урал,Донбасс,Сібір,Орта Азия т.б. Советтері де большевиктер жағына шықты.

1917 жылдың күзінде майдан мен тылдағы солдаттар, матростардың негізгі бөлігі пролетариат жағына өтті. Солтүстік-Батыс, Батыс майдандарының, Солтүстік Балтық флотының, Қазан,Сібір, және Түркістан әскери округының әскерлері революцияның сенімді қарулы күшін құрады. Қазақстан территориясында Олар, Черняев, Әулиеата,Петропавл,Семей,Павлодар,Қазалы,Түркістан т.б. гарнизондардың солдаттары Совет өкіметі үшін күресті. Олар Керенскийдің Уақытша үкіметі басшысы бұйрығын орындаудан бас тартқан еді. Елдегі жаңа саяси жағдай жаңа дағдарыстыңтаялғанын көрсетті.

1917 жылғы Ақпан бур­жу­азиялық-де­мок­ра­ти­ялық ре­волю­ци­ясы­нан кейін ор­наған Уақыт­ша бур­жу­азиялық үкімет ел­дегі әле­уметтік және ұлттық езгіні жою, жер мәсе­лесін, им­пе­ри­алистік соғыс­тан шығу және т. б. мәсе­лелерді шеш­педі. Қазақстан­дағы жергілікті ха­лықтар­ды са­яси құқықта­рынан айырған бұрынғы пат­ша үкіметінің заңда­ры өз күшінде қал­ды. Өлке­дегі ка­зак-орыс әскер­лерінің ұлан-бай­тақ жер иеліктері мен бар­лық әле­уметтік ар­тықшы­лықта­ры то­лығымен сақтал­ды. Қазақстан­ның ең жақсы шұрай­лы жер­лерін отар­шыл ку­лак­тар тар­тып алып бер­ген Қоныс ауда­ру басқар­ма­сының жергілікті ап­па­раты өз жұмы­сын одан әрі жалғас­тырды. Өнеркәсіп орын­да­рын­да 8 сағат­тық жұмыс күні енгізілмеді. Мем­ле­кеттік ме­кеме­лер мен мек­тептер­де қазақ тіліне көшу­ге бұрынғысын­ша тыйым са­лын­ды. Ре­сей мем­ле­кетіндегі бұл жағдай­лар­ды В. И. Ле­нин бас­таған боль­ше­вик­тер пар­ти­ясы «Бүкіл өкімет кеңес­терге берілсін» — де­ген ұран­ды пай­да­лана оты­рып, Уақыт­ша үкіметті құла­ту үшін оны бас­ты құралға ай­нал­дырды. Сөйтіп, 1917 жылғы 25 қазан­да (7 қара­шада) Пет­роград­та қару­лы көтеріліс бас­та­лып, Уақыт­ша бур­жу­азиялық үкімет құла­тыл­ды.

Ре­волю­ция бүкіл билікті жұмыс­шы, сол­дат, ша­руа де­путат­та­ры кеңесінің қолы­на бе­ру арқылы ха­лықтың әр түрлі топ­та­ры мен түрлі ұлттар­дың, ха­лықтар­дың ке­лешек­тегі тағды­рына бай­ла­ныс­ты түрліше үмітте бо­лу­ына жол аш­ты. Ре­сейдің қол ас­тында бо­лып кел­ген орыс емес ха­лықтар­дың еңбекші бұқара­сы Қазан ре­волю­ци­ясы­нан кейін эко­номи­калық-әле­уметтік күй­зелістен шығумен бірге отар­шылдықтың бұғауынан бо­санып, тәуелсіздік ала­тын шығар­мыз деп үміттенді. Ал Ле­нин бас­таған боль­ше­вик­тер за­уыт, фаб­ри­калар жұмыс­шыға, жер ша­руаға, бейбітшілік – бүкіл ха­лыққа де­ген ұран көте­ре оты­рып, Ре­сей­ге тәуелді бо­лып кел­ген ха­лықтар жөнінде өз бағыт­та­рын белгіледі. Олар бар­лық ұлттар мен ұлыс­тардың, ха­лықтар­дың теңдігі мен бос­тандығын, азат­тығын жа­ри­ялай оты­рып, олар­ды ре­волю­ция ту­ының ас­ты­нан кет­пе­уге шақыр­ды.

Пет­роград­тағы Қазан төңкерісі

1917 жы­лы 25 қазан­да Ре­сей им­пе­ри­ясы­ның ас­та­насы Пет­роград қала­сын­да Қазан төңкерісінің нәти­жесінде мем­ле­кет билігі Кеңес­тердің қолы­на көшті. Қазан төңкерісінің иде­оло­гы, яғни бас­шы­сы В. И. Ульянов (Ле­нин) бол­ды.

Қазан төңкерісінен кейін билікті қолы­на алған Кеңес­тер «Ре­сей ха­лықта­ры құқықта­рының дек­ла­раци­ясын» қабыл­да­ды. Осы­дан кейін Кеңес­тердің «Ре­сей мен Шығыс­тың бар­лық еңбекші мұсыл­манда­рына» үндеуі жа­ри­ялан­ды. Аталған үнде­уде ха­лықтар­дың діни сенімдері мен ұлттық мүдде­леріне ешкім тиіспейтіні, бар­лық ха­лықтар­дың құқықта­ры бірдей бо­латы­ны ту­ралы ай­тылған.

1917–1918 жыл­да­ры Қазақстан­да Кеңес­тер өкіметі кейбір өңірлер­де күрес нәти­жесінде, ал енді бір жер­лерде бейбіт түрде ор­на­ды.

Қазан төңкерісінен кейінгі Қазақстан­дағы ұлттық үкімет­тер

1917 жы­лы қара­шада Орын­бор конт­рре­волю­ци­ялық төңкеріс нәти­жесінде Ду­тов басқарған «Әске­ри үкімет» билікті қолы­на ал­ды.

1917 жы­лы 15 қара­шада Таш­кент­те болған мұсыл­ман де­путат­та­ры Кеңес­терінің өлкелік съезінде жаңа үкімет «Түркістан Ха­лық Ко­мис­сарла­ры Кеңесі» ор­на­ды. Бұл үкіметтің Кеңесі құра­мын­да мұсыл­мандар болған жоқ. 1917 жы­лы 22 қара­шада Қоқанд қала­сын­да болған бүкіл түркістан­дық IV съез­де Түркістан ав­то­номи­ясы, яғни Түркістан үкіметі құрылғаны ту­ралы жа­ри­ялан­ды. Бұл үкімет кейбір де­рек­терде «Қоқанд ав­то­номи­ясы» деп атал­ды. Алғашқы бас­шы­сы М. Ты­ныш­ба­ев, одан кейін бас­шы қыз­метін Мұста­фа Шоқай атқар­ды.

1917 жы­лы 5–13 жел­тоқсан­да Орын­бор қала­сын­да жал­пы қазақ съезі бол­ды. Съезді М. Шоқай басқар­ды.

Съез­де Алаш ав­то­номи­ясын құру ту­ралы қаулы қабыл­данды.

Алаш­лорда­ның 25 мүше­ден тұра­тын Уақыт­ша Ха­лық Кеңесі құрыл­ды.

Ав­то­номия ор­та­лығы Се­мей қала­сын­да ор­на­ласа­тын бол­ды.

Ала­шор­да үкіметінің төрағасы бо­лып Ә. Бөкей­ха­нов сай­лан­ды. «Қазақ» га­зетінде «Алаш» пар­ти­ясы­ның 10 бөлімнен тұра­тын бағдар­ла­масы жа­ри­ялан­ды.