ПОӘК 042-18-24 03\03-2013 1 ші басылым

«ВЕТЕРИНАРИЯЛЫҚ ХИРУРГИЯ - 1»

5В120100 - «ветеринариялық медицина» мамандығы үшін

СЕМЕЙ-2012
Мазмұны:

1. 
   Глоссарий
   
2. 
   Қолданылатын әдебиеттер
   
3. 
   Дәріс және ЛЖС материалдары
   

1. Глоссарий

cheir -қол

ergon- әрекет ( хирургия - қолдың әрекетесуі) (грекше)

Tomia – айыру, жару, кесу, шабу, қақ айыру

Ektomia-шабу, жону, ою

Extirpation-сылып тастау, (сүйектегі етті сылу)

Resection- жартылай кесу

Amputation-перифериалық мүше бөлігін алып тастау

Stomia- терең жара (тесік)

Tenotomia- сіңірді кесу

Laparotomia- құрсақты ашу, немесе кесу

Laryngotomia – көмекейді ашу немесе кесу

Sinus maxillaries-үстіңгі жақ қуысы

Pleurocentensis-плеваны тесу (кеуде қуысының қабырғасын тесу)

Thoracotomia –кеуде қуысын ашу

Resection costae – қабырғаны ою

Spatial-

Cavum subdurale- субдуралды қуыс (ми мен жұлының қатты торлы қабатында орналасқан )

Spatium epidurale – эпидуралды кеңістік(ми мен жұлының қатты қабатымен омыртқа арнасының қабырғасында орналасқан) – эндоостом

Anaesthesiologia – жалпы және жергілікті жансыздандыру

Anaesthesia – дене бөлімінің немесе барлық тұлғаның сегшізтігі жойылуы

Anaesthesia generalis – жалпы наркоз

Anaesthesia localis – жергілікті ауырсындырмау

Anaesthesia infiltratа –ұлпаларға қабаттықпен жергілікті ауырсындырмауда ертінділердің сіңуімен ауырсынбау нәтижесі

Anaesthesia regionalis – өткізгіштік, жүйке жүйесінің жақын маңын ауырсындырмауда ертінді арқылы жергіліті ауырсынбауы

Aplasia – туған уақыттан мүшенің жоқ болуы

Aseptica – жаларды инфекциядан заразсыздандыру арқылы сақтау

Vasectomia – шәует жүретінтамырын кесу

Mission sanguinis –қан алу

Haemorrhagia - қан кету

Castratio – пішу

Punctio –шаншу, тесу

Resectio – кесіп тастау

Hernia - жарық анатомиялық қуыстан ішкі мүшенің түсуі

Injectio – енгізу арнайы сұйықтарды емдік немесе диагностикалық мақсатпен енгізу

Stenosis – қуыс мүшелердің диаметрінің кішірейуі

Sterilisatio – заразсыздандыру
2. Әдебиеттер

1. Негізгі

1.1. Магда И.И. Иткин Б.З.Воронин И.И.Оперативная хирургия с основами тапогрфический анатомии. М.Колос, 2003 г. 360 с.

1.2 Магда И.И. и др. Оперативная хирургия (учебное пособие) М. Агропромиздат,1990 – 333 с.

1.3. Магда И.И. и др. Оперативная хирургия с основами топографической анатомии домашних животных – М.,Колос, 1979. -360 с.

1.4 Мурәлінов К.Л. Оперативті хирургия. (оқулық құрал) —Алматы Каз.ҰАУ . 2006 ж 416 б.

1.2.1. Алиев А.А. Новейшие оперативные методы исследования жвачных животных. – М., Агропромиздат, 1985. -158 с.

1.2.2. Кузнецов Г.С. Хирургиеческие опнрации у крупного рогатого скота. – Л.: Колос, 1973.

1.2.3. Магда И.И. Воронин И.И. Обезболивание животных – М.: Колос, 1974.

1.2.4. Орлов Ф.М. Лукьяновский В.А. Словарь ветеринарных хирургических терминов. – М.: Росагропромиздат, 1988 –301 с4.2.5.Ветеринарный энциклопедический словарь / под ред. Шишкова В.И. –М.: «Советская энциклопедия», 1981. -640 с.

1.2.6. Уша Б.В., Жуленко В.И. и Волкова О.И. Фармакология /под рек. Проф. В.И. Жуленко. – М.: Колос-2003. 376 с.

1.2.7. Саленко П.Т. О топогрфической анатомии животных //Ветеринария, 2001 -2004 -№ 4 –С. 35-38.

1.2.8. Цыредоржиев Б.Ж. Носовой зажим для фиксации крупного рогатого скота //Ветеринария, 2004 -№ 6 – С.50

1.2.9.Порфирьев И.А. и др. Обезболивание лидокаина гидрохлоридом //Ветеринария, 2003 -№ 3 -С.42-44.

1.2.10. НечаевА.Ю. Ветеринарная анестезиология в учебном процессе //Ветеринария,2002 -№10 –С. 53-54.

1.2.11. Хаперский Ю.А., Луницин В.Г. Остановка кровотечения при срезке

пантов у маралов //Ветеринария,2004 -№ 6 –С.45-47

1.2.12. КашинА.С. Профилактика и остоновка кровотечений у животных. М . 1982 г.

1.2.13. Кашин А.С. Хирургические операции у животных //Ветеринария 2000 -№1 –С.44-46

1.2.14. Кашин А.С., Медведева Л.В. Закрытие после операционных ран брюшной стенки у животных //Ветеринария, 2001 -№11 –С. 38-40

1.2.15.ТарасенкоП.А., Трояновская Л.П. Изменение показателей крови телят при руменотомии //Ветеринария. 2004. -№ 6 –С.45

1.2.16.ШиякинаТ.Н. Грыжесечение интравагинальных грыж у поросят //Ветеринария,2000 -№ 5 –С.41-42.

1.2.17. Кашин А.С. Пупочная грыжа //Ветеринария, 2000 -№ 11 -С.44-45.

1.2.18.Рациональные способы кастрации продуктивных животных – М.: Россельхозиздат, 1977 – 178с.

1.2.19. Кашин А.С.Кастация животных //Ветеринария, 2000 -№ 5 С.44 -47.

1.2.20. . Кашин А.С. Клещи копытно-кастрационные //Ветеринария, 2001 -№ 6 –С. 37-38

1.2.21.Стекольников А.З.,ЛебедевА.В.,Нарусбаева М.А. Кастрация жеребца-крипторхида //Ветеринария, 2000 -№1 –С.46-47.

1.2.22.Поваженко И.Е. Кастрация животных -Киев,Урожай.1975 -213 с.

4.2.23.Абишев Г. Травматизм сельскохозяйственных животных, Алма-Ата, «Кайнар», 1975. -168с.

1.2.24. Кашин А.С., Медведева Л.В. Вправление вывиха коленной чашки у лошади //Ветеринария, 2003 -№ 3 –С. 8-9.

Дәріс 1. КІРІСПЕ. ОПЕРКАТИВІК ХИРУРГИЯ ПӘНІНІҢ МАҚСАТЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ (ЛЖС -1)

Хирургиялық операцияның жіктелуі.

Хирургиялық операцияның мазмұны.

Ветеринариялық оперативтік хирургия – операциялар жасау ережелері мен тәсілдерін зерттейтін ғылым саласы. Пәнінің мақсаты студенттерге жалпы операция жасау ережелерін және әртүрлі хирургиялық операцияларды жасау техникаларын үйрету. Оның өндірістегі мақсаттары; а) қысқа мезгілде хирургиялық аурулармен ауырған операция жасап емдеп, оның төмендеген өнімділігін қалыпына келтіру; б) ауырған малдың жұмыс істеу қабілетін қалыпына келтіру; в) мал басын көбейтуге жәрдемдесу; г) ет, жүн және сүт өнiмдерiнiң сапасын жақсартуға және молайтуға жәрдемдесу. Қазақша операцияны – ота жасау, ал хирургты оташы деп атап жүр.

Сонымен оперативтік хирургия басқа да пәндермен қатар болашақ ветеринариялық медицина мамандарын дайындауға жағдай жасайды.

Оперативтiк хирургия пәні мал дәрігерлерін дайындаудагы басты мәселелердi шешедi, атап айтқанда жануарларға хирургиялык операцияларды жасау әдiстерiн, техникаларын үйретедi. Бұл пән операцияны жүргiзудiң негiзгi қағидаларын (принциптерiн), оның жеке мүшелерде, ұлпаларда жасалу техникасын аурудың түрiн, малдың жағдайын ескере отырып зерттейдi. Көптеген операциялар малдьң өмiрiн, жұмыска қабiлеттiлiгiн, өнiмдiлігін сақтап қалудың бiрден — бiр әдiсi болып саналады.

Операцияны жасауды ғана бiлiп, оны жасауға болмайтын кездерiн есепке алмасақ жануарлардың өміріне қауіп төнуі және өнiмдiлiгi төмендеуі мүмкін. Бұл пәннің негiзгi мақсаты студенттерге хирургиялық операциялардың теориясы мен техникасын үйрету.

Операция жасау үшін ауырсындырмау жасауды, инъекциялар мен пункцияларды жасауды, ұлпаларды ажырату техникасын, қан тоқтатуды, тiгiс салу, таңу түрлерін және хирургиялык инфекциядан сақтау жолдарын бiлу қажет.

Оперативтiк тәсiлмен жануарлардың жарақаттануларының алдын алады (мүйізсiздендiру - каудотомия және т.б.), пішпе жасау арқылы өнім сапасын жақсартады, иттің құлақ қалқанын кесу және тағы басқа косметикалық операциялар т.б. жасап эстетикалық түрiн жақсартады.

Операция жасау үшін топографиялык анатомияны білмесе болмайды. Топографиялык анатомия — жануарлар ұлпасы мен мүшлерiнiң орналасу орнын, шекараларын оқытатын ғылым. Оперативтiк хирургия пәнi анатомия, гистология, физиология, биохимия, физиология, микробиология, вирусология, фармакология және тағы басқа ветеринариялық пәндерге сүйенедi және тығыз байланысты.

Оперативтiк хирургия пәнiн оқып, меңгеру нәтижесiнде студент өндіріс талаптарына сәйкес мұйiздiң өсуiнiң алдын алу әдістерін, каудотомияны, еркек малды пiшудi, ұрғашы малды овариоэктомиялауды және басқада өндірісте жаппай жасалатын хирургиялык операцияларды, сонымен қатар оперативтік емдiк шараларды ұйымдастыруды бiлуі кажет.

Олар хирургиялык инфекцияның алдын алу және онымен күресу әдiстерiн меңгереді. Хирургтың қолын, операция алаңын, хирургиялық құрал саймандарды, арнайы киiмдердi, тiгіс жене таңғыш материялдарды залалсыздандыруды үйренеді.

Хирургиялық операция (лат. орега — әрекет, жұмыс еңбек) малдың ағзалары мен ұлпаларына емдiк немесе диагностикалық мақсатта қолданылатын механикалық әсерлердiң жиынтығы. Кейде шаруашылық кажетiлiгіне байланысты кейбiр операциялар сау малға да жасалады. Оған еркек және ұрғашы малды пiшу, мүйізсіздендіру, құйырықты кесу және тағы басқа косметикалық операциялар жатады.

Операцияның негiзгi мақсаты оны жасағаннан кейiн малдан алынатын өнiмдi қайтадан қалпына келтiру, шаруашылық құндылығын жоғарлату немесе келбетiн түзеп қальптастыру (пластикалық операциялар). Операциялар үйде ұстайтын ұсақ жануарларға (ит, мысьқ т.б) иесiнiң сұрауы бойынша немесе физиологиялык тәжiрибе қою үшiн, сонымен қатар әшекейлеп әдемiлеу (косметикалық) мақсаттарында жасалады.

Операцияның жасалуы немесе жасалмауы жөнінде көрсеткіштер бар. Әр операция жасар алдында мұқият клиникалық, лабораторлық, рентгенологиялық т.б. арнаулы зерттеулер арқылы аурудың диагнозы койылады.

Операция жасауға абсолюттi көрсеткіштер - indication vitalis бар. Мысалы қатерлi зілді iсiктер. Ішкі мүшелердің сыртқа шығып қалуы, iшкi мүшелердің орнынан жылжып кетуі немесе қысылып қалуы. тыныс жолдарының жiтi бiтеліп қалуы, қан кету, пневмоторакс, мес қарынның, ұлтабардың, соқыр iшектiң тимпаниясы, несеп шығаратын жолдардың бітелуі және басқа жiтi аурулар.

Салыстырмалы көрсеткіштер: денсаулыққа маңызды қатері жоқ аурулар, малдан алынатын өнiмді төмендетпейтін жағдайда (қатерсiз зілді iсiктер, кысылмаған жарықтар, т. 6.). операция жасамауға болады.

Операция жасауға қарсы көрсетілімдер: малдың қоңдылығы өте төмен болуы, тым жас немесе өте кірі болуы, аурудың асқынуы, естеп таныу, терең шок немесе коллапс жағдайына ұшырау, буаздықтың соңы немесе күйлеген кезi.

Операцияларды шаруашылықта жiтi жұқпалы аурулар (қарасан, аусыл, шошкалардың тiлме және оба аурулары, жылқының сақауы, топалаң т.б.) шыққанда карантин салынған кезден оны алынғанға дейiн жасауға болмайды. Тек қана шұғыл оқиғаларда малдың өмiрiне қауiп туған жағдайда, гигиеналық барлық ережелерді сақтап және аурудьң таратылуына жол бермей шұғыл операцияны жасауға болады.

Жаппай операцияларды шаруашылықтаа операциядан кейiн малды уакытша күтiп ұстауға арналган жағдай болмаса жасауға болмайды. Малды айдаудың, көшiп - қонудың алдында немесе жалпы профилактикалық вакцинациялар жасағанда операция жасауға тыйым салынады. Малды егер алдында екі апта бұрын немесе екеннен соң осынша уакыт өткенше жоспарлы операциаларды жасауға болмайды.

Барлық операциялар негiзгi екi топқа бөлiнедi: Қанды операциялар - терiнiң, шырышты қабықтардың бүтiндiгiнің бұзылуымен және тамырдан қан кетумен сипатталады. Қансыз операциялар - мұнда дененiң сырткы жамылғыларының бүтiндiгi бұзылмайды. Мысалы шыққан буынды орнына салу, зонд жіберу, эндоскопия, катетеризация, таңғыштарды салу және т.б.

Мақсатына байланысты операциялар емдiк және диагноздық (яғни ауруды анықтау) деп бөлінеді. Одан басқа да түрлері бар: экономикалық - тек қана шаруашылық қажеттілік бойынша жасалады (пiшу); эксперименталдық - тәжiрибелiк қою, аурулардың үлгiлерiн құрастыру, физиологиялык тәжiрибелердiң максатымен организмнiң тiршiлiк әрекетi немесе оның ағзаларының қызметiн зерттеу үшiн жасалады. Емдiк операцияларды жасалу жылдамдық дәрежесiне карай: шұғыл (экстрендiк), жедел және шұғыл емес жоспарлы деп ажыратады. Шұғыл (экстрендiк) операциялар малдардың өмiрiне қатер төніп тұрған жағдайда жасалады (асфиксия, қан кету, мүшелер кысылып қалса, iшкі мүшелер түсiп қалғанда немесе олар тесiлгенде, жiтi тимпанияда және т.б.).

Жедел операцияларда осы жоғарыда аталған жағдайларда жасалады, бірақ олар жоғарыдай мал өміріне қатер төндірмесе, операцияға барлық дайындық жасалып барып жасалады. Дегенмен операция жасалмай ұзақ мезгiлге қалдырса, ауру жылдам дамып мал өлуі мүмкін. Оларға катерлi iсiктер жатады, олардың дамуына байланысты метастаздар өршуi болады.

Операциялардьң көбiсi асығыссыз, жедел емес (жоспарлы) болады, оларды алдын-ала жоспарлап, шаруашылық кұндылығына және малдың денсаулығына зиян келтiрмейтiн мезгiлде әдеттегiдей өгкiзедi.

Операциялар бағытына қарай: радикалдық болады (лат. гаdiх - түбiр) олардың мақсаты - аурудың себебiн толық жою; паллиативтiк (лат. ра11iаtus - плащ киiнген, жасырьн) олардың мақсаты әр түрлi жолмен аурудың қауiптi және ауыр симптомдарын жеңiлдету немесе уақытша жойып ауру малдың және оның шаруашылық құндылығын ұзарту. Мұндай операцияларға трахеотомия, шеменде жиналған сұйықтықты сыртқа шығару, невректомия, уретротомия т.б.жатады.

Егер инфекция түспеген ұлпа немесе ағзаларға операция жасалса оны «таза» немесе асептикалық дейдi, басқа жағдайларда операциялар «iрiңдi» деп саналады.

Пластикалық операциялар — зақымдалған ұлпалардың немесе бүлінген ағзалардың пiшінiн немесе қызметiн қалыпқа келтіру үшін жасалатын операциялар.

Қазiргi кезде кең орын алып келе жатқан операциялардың бiр түрi косметикалық операциялар — иттердiң кұлағын немесе кұйрығын кесу, тұлғаның әр аумағын әшекейлеп сымбаттау т.б.

Операциялардың көпшiлiгi бiр кезеңде орындалады, бiрақ мал әлсiз болғанда, қан көп кету қауыпінде, естен тану (шок) даму қаупінде және басқа да асқынуларда кейде операцияны екі кезеңде жасайды да оны екi кезеңдi операция деп атайды.

Хирургиялық операцияньң мазмұны. Операцияның орындалуы үш жүйелi әрекеттерден тұрады: оперативтiк жету, оперативтiк әдiс, операцияның қорытынды кезеңi.

Оперативтiк жету — операцияньң зақымдалған ағзаны және дерттенген орнынды терi немесе шырышты қабықтардың бүтiндiгiн бұзып ашу бөлiмi. Жету тілігінің көлемi ұлпаларды ең аз зақымдап, кесiлген тiлiк арқылы кесуге арналған ағзаны козбен шолуға болатындай болуы керек. Бiрақ кейбiр жағдайларда (iшкi мүшелер жылжығанда, операция жасайтын орнынға жетуге патологиялық ошақтар кедергi болғанда) оперативтiк жету бiрталай қиындықтарға соқтырады. Сол себептен оперативтiк жету және тiлу орны операция жасау барысында толық шешіледi

Оперативтiк әдiс —ауруға ұшраған ағзаға әрекет ету. Мұнда зақымдалған мүшелерге өте мүкият болып, оның бүтiндiгiн және тiршiлiк әрекетiн бұзбай сақтауға тырысу кажет. Бұл хирургтi физиологиялық ойлауға, ал операцияны анатомияльқ жасауға мiндеттейдi.

Операцияның қорытынды кезеңi — бұл тiгiстердi салу, таңу, дренаж (кәріз) кiргiзу, кейде арнаулы (ортопедиялық) тағалау әрекеттерi.

Кейде операциялардың бiрiншi екі кезеңiн бiрiнен - бiрiн шектеуге болмайды (абсцессті немесе қаяуды тiлiп ашу, жарақаттың тесiгiн кеңейту).

Орындалатын хирургиялық операциялардьң өз аттары болады. Олардың барлығы операция жасалатын ағзаларың латын немесе грек атаулары және терминiнен қолданатын оперативтiк әдiс аталып қосылады. Осыдан: руменотомия (rumen — мес қарын tome - кесу) — мес қарынды тiлу; уретростомия (uгеthra - несеп шығаратын канал, stoma — тесiк) - жасанды несеп шығаратын тесiк жасау; энтерэктомия (еnteron — iшек, есtome - кесу, кесiп алу) - iшекті кесiп алу; колпотомия (соlроs - қойын, қынап tome - кесу) - қынап кабырғасын кесу; гистерэктомия (hystera — жатыр, кесiп алу).
Малмен жұмыс істеу кезінде қауіпсіздік ережелерін сақтау

Жарақат алгған малға жедел емдік көмек көрсету кезінде оған байқап қарау қажет. Бұл кезде малдар қозу үстінде немесе агрессивті болады және басқа малдар мен адамға шабуыл жасап, өзін және көмек көрсетуші адамдарды жарақаттауы мүмкін.

Бұның барлығы ауруға ерекше еппен жақындау қажеттігін көрсетеді. Жедел қан жоғалту кезінде емдеуді малдың денесін қимылдатпай, жатқан қалпында қолданады. Сүйек сыну кезінде, ірі қан тамырлардың жарақаттануында, жарықтың қысылуында ауру малдарды жатқызып немесе тұрғызып бекітеді.

Жергілікті немесе жалпы ауырсындырмау қолданады. ірі малдарды бекемдеу үшін олардың жатқызып емес, керісінше тұрып тұрған жағдайда бекемдеу оңай. Себебі құлату кезінде және келесі тұруларда кейде ауыр жарақаттар туындауы мүмкін. Сүйектердің сынуы, бұлшық еттердің, байланыстырушы ұлпалардың, ішкі органдардың бүлінуі мүмкін.

Жедел жәрдемді қажет етуші малдар: жақсы, қанағаттанарлық, қиын және өте қиын жағдайда болуы мүмкін. Аурудың жалпы жардайы жарақат алудың немесе аурудың деңгейі мен сипатына байланысты болады. Мысалы, ең ірі тамырдан қан кетудің өзі бірден қиын жардайды туғызбайды. Басында мал өз-өзін жақсы сезінеді, ал қан кету басталған соң 1 сағаттан кейін немесе одан да ерте малдың хал-ахуалы төмендеп, нашарлай береді. Сонымен қатар асфиксация (тұншығу), жедел тимпания (мес қарынның желденуі) басталуы мүмкін. Жарақат алу жарақат алған малдың өміріне қауіп төндіретін жағдайға лезде немесе тез жеткізуі мүмкін.

Фермада, қораларда, жайылатын аулада, жайлауда және малға қарайтын басқа да пунктерде көбінесе ұзақ жатқан, тұра алмай, қатты ақсандап жатқан немесе қандай да бір басқа жағдайда тұрған малдарға көңіл аударады. Бұл организмнің жалпы жағдайын өзгертуші жеке және топты жүйелердің функциясының бұзылуын тудыратын талшықтар мен органдардың жарақат алуы мен әртүрлі аурулары кезінде болады.

Жүйкелік, жүрек - қан тамырлары және тыныс алу жүйелерінің қызметтері бұзылған кездегі функционалдық өзгерулер ең алгашқы болып байқалады.

1) жалпы жағдайды зерттеумен;

2) дененің бөліктерін жеке зерттеумен;

3) жарақат алу жағдайларын анықтау үшін адамдардан сұрастыру арқылы немесе аурудың өрістеу себептерін сұрастырумен қамтамасыз етіледі.

Жарақат алған малдың жалпы жағдайын қарастырғанда, ең басты назарды жүйкелік және жүрек қантамырлары мен тыныс жүйесіне аударады. Малды зерттеуде қарап шығу мен басқа да қарапайым клиникалық әдістер оңай қол жетімді, тез орындалады және аурудың жағдайына баға беру үшін, жедел жәрдемді дұрыс көрсету үшін қажет.

Малды қарап шығу. Малды зерттеп және қарап шығу процесінде аурудың жағдайын тез әрі дұрыс анықтау, өз уақытында жедел жәрдемін көрсету үшін ең алдымен тамыр соғысы жиілігін және сипатын, дем алу, дене температурасын өлшеу керек. Көз қарашығын және малдың жалпы жағдайын қарау керек

Дене жабынын зерттеу. Мүйізді ірі қара малдың коньюнктивасының өзгеруін анықтау үшін мүйізінен ұстап басын жанынаа қаратады, ал ұсақ малдарда екі қолдың саусақтарымен қабақты ашу керек, ал жылқыларда – бас және сұқ саусақпен ашып зерттеледі. Танау кілегей қабықшасын, танау қанаттарын саусақпен кеңейту арқылы қарап шығады. Ауыздың кілегей қабықшасын - ерінді созып және ауызды ашып қол немесе арнайы құрал арқылы тексереді.

Сау малдарда кілегей қабықшалары ақ - қызрылт түсті болады, конь-юнктиваның және кілегей қабықшасының бозаруы көп қан кетудің болғанын, шок немесе жүрек қызметінің әлсірігенін; көкшіл рең (цианоз) — демалудың дұрыс еместігі туралы (булығу) және т.б. дәлелдейді.

Теріні саусақтармен қарап, сипалайды. Терілік жабынның ылғалдылығын, жергілікті температураның көтерілуі мен төмендеуін, сезгіштігін, иісін, созылымдылығын анықтайды.

Жоғары сезімталдылық терінің қызуы көтерілуінен, ылғалдылығы жүйке жүйесінің бұзылуынан, талықсулардан, жарақаттық шоктан, күннің өтуі кезінде және басқада сыртқы әсепрлер кезінде болады. Ал мұздай суық тері - туу кезіндегі кесіп алулар, терінің бұзылуы кезінде, жарақат алу кезіндегі ісінуден, уланудан, аллергиялық жағдайда болуы мүмкін.

Малдың ауыр жардайы кірпіктік, түбірлік және қарашық рефлекстерінің жойылуымен сипатталады. Кірпіктік рефлекс - кірпіктерге қолмен немесе оларға ауа қозғалысы әсері нәтижесінде қабақтардың қағылуы. Түбірлік немесе көздің касаң қабыгы рефлексі – қабақ шетімен немесе көздің алдыңғы беткейіне қауырсынмен әсер ету кезінде қабақтың қағылуы. Қарашық реакциясын көзді қолмен 2 - 3 минут жауып тұру арқылы анықтайды. Бұл кезде сау малдардың қарашығы ұлғаяды. Содан соң көзді ашады, ал қарашық баяғы қалпына тез оралады.

Сезім және ауру рефлекстері жүйке жүйесінің зақымдануы кезінде,

улану және жалпы организмнің жардайының бжзылуымен қатар жүретін

аурулардың қатарында болады. Тактильді сезімталдылықты әртүрлі заттармен және дененің ең нәзік бөліктеріне ауаның ағымымен, жеңіл жанасуымен тексереді.

Дене температурасын өлшеу. Малдың жардайын тез бағдарлау үшін дене температурасының жалпы көтерілуін анықтайды. Ауру малдардың көбінесе танауы қызады және т.б. арқылы анықтайды. Сау малдарда танау, ауыз айналасы сулы және салқын болады. Малдың денесінің жалпы температурасының көтерілуі - әртүрлі өзгерістерге организмнің оң нәтижелі қорғаныс реакциясы. Әдетте дененің температурасының көтерілуі пульстің жиіленуімен қатар жүреді.

Демалудың жиілігі мен сипатын анықтау. Демалу қозғалыстарының тереңдігін, ритімін және солардан шығарылатын ауа бойынша 1 минутқа анықтайды. Сау мүйізді ірі қара малдарда демалу қозралысы 12 – 25 - ке тең, ал жылқыда 8 - 16, қой мен ешкілерде 16-30, шошқаларда -15-20, қояндарда -50-60, ал тауықтарда ол 12-30-ды құрайды.

Ритмінің бұзылуын кеуденің ауаны сору мен оны тез шыраруы бойынша, сонымен қатар демалушы қозғалыстарды теңдей арақашықтықтары уақыты сандарының өзгеруі бойынша анықтайды. Демалу қозғалыстарындары паузалардың ұзақтығы зақымдалу мен аурудың сипатына байланысты болады.

Аурудың жалпы ауыр жардайы көбінесе жүйкелік жүйенің бұзылуымен тіркеседі, сонымен қатар ол жүрек - қантамырларының және демалу жүйесінің бұзылуымен қатар жүреді. Оның туындалу себебін анықтап жою керек. Бұдан кейін жедел жәрдемнің жоспарын анықтау үшін жүйелер мен ағзаларды жеке-жеке зерттеуге өтеді.

Дененің аудандары мен бөліктерін зерттеу, ол жүйелі және тізбекті болуы мүмкін. Тізбекті зерттеу дененің барлық жерін қарап шығу, ол бірінші көзге түсетін жарақаттарды анықтауға мүмкіндік береді. Жүйелі тексеру ережеге сай клиникалық зерттеу жоспарына сай жүргізіледі. Бұдан басқа, мысалы; зәр шырару жүйесін зерттеумен шектеледі.

Мұқият және толық зерттеуді ессіз жағдайда, шок жағдайында, клиникалық өлім кезінде жүргізеді. Жарақаттанған малды қимылдатпай зерттейді. Малға жарақат алған кезде ұқыпсыз қараудан туатын шок немесе май эмболиясы туындалуы мүмкін екендігін есте сақтау керек.

Негізінен басты, мойынды, көкірек қуысын, қарынның жиырылуын, омыртқаны қарап шығады.

Ең алдымен аурудың хал-жағдайына назар аударады. Жарақат алған жануаргғ алдынан еш қорықпай, сенімділікпен, мейірімді дыбыс шығарып жақындайды, себебі олар жақындап келе жатқан адамды көру керек.

Жарақаттанған малды белгілі кезеңдермен қарап шығып, оны зерттейді: ең алдымен басын, сосын мойынын, денесін және аяқтарын. Ауру жерді зерттеу кезінде ең алдымен сау жерлерді жеңіл - жеңіл қағып және сипалаудан бастайды. Ірі малдарға бір қолмен сипалау арқылы қол тигізеді. Бұл малдың қозғалуын сезінуге мүмкіндік береді және зерттеушінің аяғын аяқтарымен басу мүмкіндігінің алдын алады. Дененің алдыңғы бөлігін қарап шығу үшін бір қолды жауырын маңына немесе иыққа қояды; арқаны және алдыңғы, артқы аяқты зерттеу кезінде қолды мықын сүйекке қояды. Жарақат алған жерлерді сипалау мен басу ауруды жоғарылатады, сондықтан мал қашуға ұмтылады. Көмек көрсетуші адам мал туралы осы мәліметтерді білу керек.

Мүйізді ірі қара мал мүйізімен, маңдайымен немесе артқы аяқтарымен соғуы, тебеді, сонымен қатар аяқты басып кетуі мүмкін. Малдарды бекемдеу әдісі көмекті көрсету кезінде аурудың ерекшеліктеріне байланысты болады.

Егер де танау қысқыштар болмаса немесе мал қатты мазасызданса, онда малдың басын тіреуішке байлайды. Осындай бекемдеу тәсілдеріне көнбейтін, өте асау малдар мен сүзеген сиырлар (мұндай кезде мүйіздерін сындырып, танау сақиналарды жұлып алуы мүмкін), сондықтан малды тыныштандыру үшін бұлшықетке тыныштандыратын дәрілер егеді (2,5%-тік аминазинді 0,3-1 кг салмаққа).

Ш.А.Кумсиев бойынша мүйізді ілмек түйінді бостау етіп бекітіп және онымен ауыздың артқы бұрыштарын орайды. Ілмектің түйінін мұрынның қасында байлайды. Көмекші мойынның жанынан тұрады және оң қолымен жіптің ілмегінің түйінін жоғары ұстап және түйіннің бұрышынан малдың мүйіздері арасынан маңдайды шынтағымен тіреп тартады. Сол қол бұл кезде мүйізді бекемдейді.

Аяқтарды бекемдеу. Көмек көрсету және зерттеу кезінде мал қимылсыз тұру үшін артқы аяқтарын бекемдейді. Бұл үшін бірнеше әдістер бар. Жуас малдардың артқы аяқтарын бекемдеуді таяқпен жүргізуге болады, оны екі көмекші ұстап тұрады. Ең оңайы құйрықты аяқтың алдына тартып, оны тізелік түтікшеге дейінгі деңгейде ұстап тұру.

Үлкен шошқаларға емдік көмекті көбінесе тұрғызып тұрып көрсетеді. Олардың арасындары ең ірілерін жіп ілмек көмегімен бекемдейді. Ол жоғарғы жаққа орналастырылады. Бұл үшін қатарластырылып қойылған екі қабатталған жіптен ілмек жасайды. Оларды үстіңгі жаққа тартып және төмендетіп екінші бір затқа немесе тіреуішке байлаймыз.

Шошқаны метал сақиналарға байлаған дұрыс.

Шошқаның үстіңгі жағын арнайы қысқыштармен қысуға болады, олар әртүрлі конструкциялы болуы мүмкін.

6 - сурет. Жылқыға арналған аспалы іліп қоятын аппарат

Малдың өміріне ең қауіптісі бұл - азықтан жарақат алу, өңештің жарақаттануы және коллапс, шок, күннің өтуі т.с. Кенеттен тұншығулар. Ауыз, жұтқыншақ өңештің ұлпаларының жарақаттанраннан кейін қауіптілік бірнеше сағаттан немесе бірнеше аптадан соң туындайды. Бұл жардайда ұлпалардың жансыздануды, жергілікті және жалпы инфекцияның орын алуы мүмкін. Нәтижесінде бұзылған ұлпалардың ыдырауы мен организмнің улы өнімдермен улануы басталады.

Сондықтан өте ұқыпты болу керек және органдар мен ұлпалардың бұзылуы кезінде жедел жәрдем көрсете білу керек.

Қатты қан кетулер ұйқы артериясы мен мойынның көк тамырының, жамбас артериясының, иық артериясының сүйектердің сынған және басқа да жарақаттанулар кезінде болады.

Малдарды тез өлімге алып келетін ауруларға туғанға дейінгі және кейінгі кезеңді, ішек - қарын жолдарының ауруларын, жаңа туылған немесе жас малдың диспепсиясын, жіті улануларды, күн және ыстық өтуі мен т.б. жарақаттануларды жатқызуға болады.

Ауырған мал мен жануарларға алғашқы жедел жәрдем көрсету үшін оларды дұрыс бекемдеу керек. Жарақаттану, улану мен мал өміріне қауіпті басқа да аурулар организмнің реакциясын өзгертеді.

Айта кететін тағы бір жай, жалпы, малмен жұмыс істегенде оларға қатты дауыс шырарып немесе қамшы үйіріп соғуға болмайды. Керісінше жылқыға алдынан немесе жанынан, ірі қараға да алдынан, кейде жанынан келіп, атын атап басынан, жалынын сипаған жөн. Себебі жылқы артына, ірі қара жанына теуіп, мүйізімен сүзіп зерттеушіге зақым келтіруі мүмкін.

Ірі қараны бекемдеудің әдістері аурудың түріне, ауырған малдың жағдайына және ветеринарлық жәрдем керсететін жерге байланысты болады.