ПОӘК 042-18-28 16/03-2014. № басылым

5В020500 «Филология: қазақ тілі» мамандығына арналған

«Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы» пәнінің

ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

Семей

1 Глоссарий

2 Дәрістер

3 Практикалық сабақтар

4 Курстық жұмыс (жоба)

5 Студенттердің өздік жұмысы

1.1 АЙМАҚТЫҚ ЛЕКСИКА (лат. аrea алаң, кеңістік) – белгілі бір территория я аймақта қолданылатын диалектілік я кәсіби-диалектілік сөздер.

1.2 АЛЛИТЕРАЦИЯ (лат. alliteratio әріп) – көркем шығармаларда, көбінесе өлеңде, тұрақты тіркестерде бірыңғай дауыссыз дыбыстардың сөз басында қайталанып келуі. Мыс.: Жапалақ жалпылдайды жар басында.Жалғыз жалау жалтылдап (Абай). Сағы сыну, тақсіретін тарту, табанынан таусылу, тоқты-торым, жігіт-желең.

1.3 АЛЛОНИМ (ағыл. allonym) – адам аттарының, географиялық атаулардың т.б. жарыспа түрлері: Петербург – Петроград, Ибраһим – Абай, Садуақас – Сәкен.

1.4 АНАФОРА (грек. anaphora жоғары шығару) – айтылатын ойдың әсерлілігін арттыру үшін сөз басында қайталанып қолданылатын дыбыстардан, сөздер мен сөз тіркестерінен, синтаксистік құрылымдардан жасалған стилистикалық фигуралардың түрлері. А.-ның бірнеше түрі болады. Лексикалық анафора – белгілі бір сөз я сөздердің қайталанып отыруынан жасалады. Мыс.: Нефтіні білгің келе ме? Нефті жердің бұлағы, нефті жердің құнары (Т.Жароков). Біреуге жұртта қалған жасығымын. Біреуге аспандағы асылымын (Қ.Аманжолов). Синтаксистік А. – белгілі бір синтаксистік құрылымның қайталанып қолданылуынан жасалады. Мыс.: Көп болды Ақжайыққа бармағалы, көп болды кәусарынан қанбағалы (Қ.Мырзалиев). Фонетикалық А. Дыбыс я дыбыс тіркестерінің қайталанып отыруынан жасалады. Мыс.: Шық бермес Шығайбай. Қағанағы қарқ, сағанағы сарқ. А. эпифораға қарама-қарсы құбылыс.

1.5 АНТОНИМДЕР (грек. anti қарсы, onyma ат, атау) – бір-біріне қарама-қарсы мағынада қолданылатын сөздер. Мыс.: пайда-зиян, ыстық-суық.

1.6 АНТРОПОНИМ (грек. anthropos адам, onyma есім, ат) – адамдардың өзіне меншікті есімдері, аты-жөні, бүркеншік, жасырын, лақап аттары.

1.7 АНТРОПОНИМИКА (грек. anti қарсы, onyma ат, атау) – адамдардың өзіне меншікті есімдері, аты-жөні, бүркеншік, жасырын аттарын, ру аттарын зерттейтін ономастиканың тармағы.

1.8 АРГО (фран. argot) – адамдардың белгілі бір әлеуметтік және кәсіби шағын топтарына ғана түсінікті тіл. Мәселен, ұрылардың, саудагерлердің, оқушылардың, спортшылардың, әскердің, дәрігерлердің т.б. жасанды тілі.

1.9 АРХАИЗМ (грек. archaios көне, көнерген сөздер) – сөйлеу тілінде қолданудан шығып қалған, көнерген сөздер.Мыс.: әлік (қол), атой (шабул кезінде ұран тастау), Абайдағы мәліш (ұсақ сауда), ұшпадай, ақ шомшы, аршөпке.

1.10 ӘЛЕМНІҢ ТІЛДІК БЕЙНЕСІ орыс. языковая картина мира – адамның танымдық іс-әрекеті негізінде қалыптасып, концептуалды жіне тілдік үлгілер түрінде берілетін санадағы әлем, дүние туралы білімдер жиынтығы, яғни адамның әлем туралы жинақталған білімі мен танымының тілдегі бейнелік көрінісі.

1.11 БЕЙТАРАП СӨЗДЕР орыс.межстилевая лексика – стилистикалық синонимдері жоқ, әр түрлі стиль саласында қолданыла беретін сөздер: қағаз, қарындаш, жер, орман, су, бес, оқу, келу.

1.12 БИЛЛИНГВИЗМ (лат. bi екі, lingua тіл) – қостілділік, қоғамда (мемлекетте) белгілі әлеуметтік топтың екі тілде сөйлеуі.

1.13 БИХЕВИОРИЗМ (ағыл. Behaviour мінез-құлық, тәртіп) - тіл білімінде психологияның бір бағытына негізделген тілдің мәні мен қызметі туралы көзқарастар жүйесі. Сыртқы қоршаған орта мен адам мінез-құлқының байланысы бар болғандықтан, бихевиоризм теориясы туындайды. Б.-нің теориялық негізін салған Л.Блумфилд (АҚШ).

1.14 ВАРВАРИЗМ (грек. barbarous бөтен елдік) белгілі бір тілдің қалыптасқан нормаларына кіріспейтін, ондағы сөзжасам, сөз түрлендіру, сөз тіркестіру заңдылықтарына сәйкеспейтін бөтен тілдің сөздері мен сөз қолданыстары.

1.15 ВАРИАНТТЫЛЫҚ орыс. вариантность (лат. varians өзгеретін) – тілдің әр түрлі жағдайда қолданылуына және әлеуметтік, территориялық сипатына байланысты анықталатын түрлері мен өзгерістері. Оның мәні «вариант», «инвариант» ұғымдары арқылы ашылады.

1.16 ДЕНОТАТТЫҚ МАҒЫНА (лат. denotatum белгілеу, көрсету) – әр түрлі реңк тудыратын үстеме мағынадан тыс сөздің негізгі мағынасы. Мыс.: азамат сөзінің кәмелетке жеткен ер адам деген негізді мағынасы – денотаттық мағына.

1.17 ДИСФЕМИЗМ (лат. dis, грек. dus қарама-қарсылық не болымсыздық мағына тудыратын қосымша, phemi айтамын) ауыс мағынаның бір түрі. Қалыпты қолданылатын зат, құбылыс атауларын неғұрлым дөрекі, тұрпайы сөздермен ауыстырып айту. Мыс.: бала деудің орнына жүгірмек, сөйлеме – былжырама.

1.18 ЖАСАНДЫ ТІЛДЕР – табиғи тілді қолдану мүмкін емес немесе сапасыз болатын жағдайларда қолданылатын таңбалар жүйесі. Оның түрлері - мамандырылмаған тілдер – халықаралық тілдер (эксперанто), мамандандырылған тілдер – ғылым тілінің символдық тілі (математика тілі, химия тілі) және бағдарлама жасау тілі т.б.

1.19 ЖЕСТ ТІЛІ (ым тілі) – кинетикалық (мимикалық) негізде жасалған коммуникативті жүйе.

ПОӘК 042-18-28.1.14/03-2014.

____№ ___басылым

____ беттің ____ беті

1.20 ИНТЕРФЕРЕНЦИЯ (лат. inter аралық, ferio соғу, тигізу) – қостілділік жағдайында тілдердің бір-біріне тигізетін әсері, ықпалы.

1.21 КӨПТІЛДІЛІК (мультилингвизм, полилингвизм) – бір мемлекет ішінде бірнеше тілді пайдалануы. Бір адамның бірнеше тілде сөйлеуі.

1.22 ЛЕКСИКОГРАФИЯ - тілдегі барлық сөздер мен фразеологизмдерді жинап-теріп, олардың теориясымен шұғылданатын тіл білімінің саласы.

1.23 ОМОНИМ – дыбысталуы бірдей, бірақ мағыналары басқа-басқа сөздер.

1.24 ОНОМАСИОЛОГИЯ - номинация (атау) теориясы. Ономасиологиядағы зерттеу зат немесе құбылыстан осы зат не құбылыстан осы зат не құбылыс туралы ойға қарай бағытталады және оларды тіл құрамдары арқылы белгілейді.

1.25 ОНОМАСТИКА (грек. оnomastike (techne) атау өнері) - жалқы есімдерді зерттейтін тіл білімінің саласы.

1.26 ОМОФОН - тілімізде айтылуы бірдей, бірақ жазылуында айырма бар сөздер.

1.27 ПОЛИСЕМИЯ – сөз негізгі мағынасынан басқа туынды мағыналарға ие болып, әр түрлі мағыналарда қолдануға икем болады. Әр түрлі мағынасы бар сөз полисемантизмді (көп мағыналы) сөз деп аталады.

1.28 СЕМИОТИКА (грек. semeion таңба, белгі) – хабарды сақтап, басқаға жеткізе алатын әр түрлі таңбалық жүйелердің құрылысы мен қызметін зерттейтін ғылыми пән.

1.29 СИНОНИМ - дыбысталуы басқа-басқа, бірақ мағыналары бірдей сөздер.

1.30 СИНХРОНИЯ (грек. sync – hronos бір мезгілде болатын) – белгілі бір даму кезеңіндегі тілдің жағдайы.

1.31 СӨЗ – дыбыстық форма мен мағынаның тұтастығы, ақиқат заттың, құбылыстың жинақты бейнесінің белгісі.

1.32 СУБСТРАТ (лат. sub. fстыңғы, және stratum - қабат) – белгілі лингвогеографиялық жерде ертеде болған тілден қалған көне элементтер.

1.33 Табу - (полин. tabu – тыйым сөз) – ескі әдетке, діни сенімге, ырымшылдыққа байланысты сөздерді айтуға тыйым салу.

1.34 ЭВФЕМИЗМ – кейбір нәрсенің не құбылыстың атын тікелей айту дөрекілеу, қолайсыздау болып көрінгенде, олар басқа сыпайы, майда сөздермен ауыстырылып айтылуы.

1 Модуль. Лексикологияның зерттеу объектісі, қалыптасу, даму жолдары

№1 Дәріс тақырыбы: Сөздің анықтамасы

Жоспары:

1. 
   Сөзге анықтама берудің қиындығы
   
2. 
   Сөздің мазмұны
   
3. 
   Сөзге тән белгілер
   
4. 
   Лексика-семантикалық жүйе
   

Заттың, құбылыстың бейнесі адамның миына сыртқы түйсік арқылы әсер етеді. Адам тіл арқылы, яғни белгілі сөз арқылы, яғни белгілі сөз арқылы ойлайды.

Сөз термині тар мағынада заттың, құбылыстың атауы деп немесе сөз ұғымының белгілеген түрі деп аталады.

Сөздің о баста-ақ атқаратын қызметі туралы айта келіп, В.В Виноградов:

«Сөз тек дыбыс пен мағынадан ғана құрылатын болса, онда тілде әрбір жаңа ұғымды, жаңа пікірді, жаңа мәнді белгілеу үшін ерекше дыбыстар шығып, ерекше сөздер болуға тиіс емес пе?» дегенді айтады. Сөз айтушы мен тыңдаушыға ортақ, яғни түсінікті, сөз жасарлық, белгілі мағына берелік ақиқат дыбыстардың бірлестігінен туатын мағыналы дыбыс құрылысын сөз жасаудың бір элементі деп ұғыну керек.

Осыны ескерген профессор А.И. Смирницкий «Звуковая материя языка, крайняя существенная для него ( языка), без которой он не может существовать и развиваться как действительно важнейшее средство общения, составляет все же лишь одно сторону, внешнего; у языка есть и другая сторона, внутренная, смысловая сторона значений» деген еді.

Сөздің екі жағы болады. Біріншісі, материалдық жағы, дыбыстық жағы да, екіншісі – идеалдық жағы, мағыналық, ұғымдық жағы. Бұл екеуі өзара тығыз байланыста болады.

Сөз әртүрлі тәсілдермен түрленіп, әлденеше формаға ие болады. Мысалы: қызылдау, қызылырақ, қызғылтым, қып-қызыл дегендер бір ғана қызыл деген сөздің аффикация тәсілі, жартылай қосарлану тәсілі арқылы жасалған формалары болып саналады.

Грамматикалық форма көбіне-көп сөз формаларына байланысты қарастырылады. Сөз, әдетте, әр түрлі формаларға ие болады. Ол белгілі бір сөйлемде немесе сөз тіркесінде қолданылғанда, барлық формаларында емес, бір немесе бірнеше формада қолданылады. Сөйлемдегі немесе сөз тіркесіндегі сөздер мағыналар жағынан емес, сонымен формалары жағынан ажыратылады. Мысалы: Тізімнен сүріндірсең, сүріндер, тілімнен сүріндерме (мақал) деген сөйлемдегі сүріндір етістік бір-бірінен әр түрлі формада қолдануы жағынан ажыратылып жүр.

Сөз қаншама формада қолданылса да, әр басқа сөз емес, бір сөз ретінде

ұғынылады. Профессор А. И.Смерницкий ондай сөзді (әр түрлі формада қолданылғанымен, бір сөз ретінде танылатын сөзді) жалпы сөз атаулыдан ажырату үшін лексема деп атауды жөн көрсетеді.

Сөздердің өзгерген түрлерінің ішінен әр басқа лексикалық мағыналарды білдіретіндері өз алдына дербес лексикалық единицалар (әр басқа сөздер) ретінде қаралуға тиісті де, әр басқа лексикалық мағыналарды емес, әр түрлі грамматикалық мағыналарды білдіретін сөздің формалары ретінде қаралуға тиіс.

Өзгеріп түрленген сөздің әр түрлі формалар арқылы қаншама түрленгенімен, өзгеріссіз қалатын негіздері лексикалық жағы, екіншісі - бір ғана сөзге емес, сөздің белгілі бір тобының күллісіне бірдей ортақ, солардың бәріне бірдей тән грамматикалық жағы. Сөздің белгілі бір формасының негізгі форма ретінде саналуы үшін, оның басқа формалаға ұйытқы болуы шарт. Сонда ғана ол негізгі форма ретінде танылады. Мысалы, септік формаларының ішінде атау септік, әдетте, негізгі форма ретінде танылады да, ілік, барыс,табыс, шығыс, көмектес септік формалары туынды форма ретінде саналады.

Тіл-тілде формалардың 2 түрі бар: оның бірі – сөздің синтетикалық формалары, екіншісі – сөздің аналитикалық формалары.

Сөздің синтетикалық формалары 2 түрлі жолмен, атап айтқанда, 1) аффиксация арқылы, 2) дыбыстың алмасуы (ішкі флексия) арқылы жасалады.

1. Сөзге әртүрлі аффикцасиялардың жалғануы арқылы оның түрлі-түрлі формалары жасалады. Сөздердің синтетикалық формаларының аффиксация тәсілі арқылы жасалуы көптеген тілдерге тән және ол жиі ұшырасады. Мысалы, қазақ тілінде: етікшілер, етікшілерге, етікшілердің, етікшілері, етікшілеріміз, орыс тілінде: стол-столы, ағылшын тілінде: table-tables сөздердің синтетикалық формаларының жасалудың афиксация жолы тіл-тілде суффиксация және префиксация түрінде көрінеді, ал түркі тілдерінде мұның бір-ақ түрі - суффиксация түрі қолданылады.

2. Сөздің синтетикалық формалары дыбыстардың алмасуы немесе ішкі флексия тәсілі арқылы да жасалады. Мысалы, ағылшын тілінде man зат есімнің

жекеше түрін (ер, еркек) білдірсе, оның ішкі флексия арқылы өзгерген түрі men (ерлер, еркектер) зат есімінің көпше түрін білдіреді.

Сөздің синтетикалық формалары ішкі флексия тәсілі мен аффиксация тәсілінің екеуінің бірдей қатысуы арқылы да жасалуы мүмкін. Мысалы, неміс тілінде Gast «қонақ» дегенді білдірсе, аффиксация тәсілі мен ішкі флексия тәсілі арқылы жасалған формасы Gaste «қонақтар» дегенді білдіреді.

Сөздің аналитикалық формалары негізгі (атауыш) сөз бен көмекші сөздің тіркесінен жасалады. Сөздің аналитикалық формаларының құрамына енетін атауыш сөз негізгі морфемаға (түбірге) барабар қызмет атқарса, көмекші сөз әр түрлі көмекші морфемаларға, яғни аффикстерге ұқсас қызмет атқарады.

Аналитикалық конструкцияның бөлшегі ретінде қаралатын көмекші сөз өзінің гамматикалық табиғаты мен қызметі жағынан сөз түрлендіруші (форма тудырушы) морфемаға (аффикске) барабар қызмет атқарып, бүтіндей аналитикалық конструкция атауыш сөздердің формасы болса да, оның (атауыш сөздің) сөз түрлендіру (форма тудыру) жүйесіне (парадигмасына) енеді.

Аналитикалық конструкция немесе сөздің аналитикалық формасының шығу тегі жағынан сөз тіркесіне барып тіреледі. Сөз тіркесі 2 түрлі бағытта- грамматикалану және лексикалану бағытында дамуы мүмкін.

Аналитикалық конструкция туралы мәселе профессор М. М. Гухманның еңбегінде неміс тілінің деректері негізге баяндалады. Ол аналитикалық конструкция «Жартылай сөз бен толық сөздің ажыралмайтын тұрақты тіркесі» деп таниды. М.М.Гухман негізгі тектегі етістіктердің аналитикалық конструкциясына тән 4 белгіні айтады. Ол:

1) аналитикаық конструкцияның байланыстылығы;

2) бөлініп ажыратылмағанда негізделген «идиомалылығы»

3) етістіктердің күллі лексикалық жүйесін түгел қамтиындығы;

4) етістіктің өзара шарттас формаларының жүйесіне парадигматикалық қатардың элемет ретінде енетіндігі.

Омофондар. Тілімізде айтылуы бірдей, бірақ жазылуында айырма бар сөздер кездеседі; оларды омофон деп атайды. Мысалы, 1.ащы-дәмі ащы, 2.ашшы-есікті аш деген сөздердің айтылуында ешқандай айырмашылық жоқ. Бірақ олардың жазылуы әр түрлі.

Жазылуы бірдей, бірақ әр түрлі айтылатын сөздерді омографтар немесе омограммалар дейді. Алайда, қазақ тілі лексикасында олар жоқтың қасы. Мұндай сөздердің алдымен, тілдегі дауыс екпіні әсерін тигізеді. Соның салдарынан қазақ тілінде омографтарды кездестірмейміз.[16 61-62 беттер]

жеке-жеке сөздер деп танылады. Бұларды белгілі бір сөздің әртүрлі варианттарымен шатастыруға болмайды.

Сөздің лексикалық бірлігінде ешқандай өзгешелігі жоқ, морфемдік құрамы ұқсас құрылымдарды сөз варианттары деп атаймыз. Мысалы, риза-разы-ырза, дәнеме-дәнеңе, әжуа-ажуа, жұбану-жуану-уану, т.б.

Сөз варианттары мынадай 3 түрлі белгі арқылы ажыратылады:

а) сөздің түбірлерінде ортақ ұқсастық болуы қажет.

б) лексика-семантикалық жалпылығы (ұқсастығы) сақталу қажет.

в) дыбыстық өзгешілігі лексика-семантикалық өзеріс тудырмауға тиіс.

Шеттен кірген сөздердің кейбіреулері басқа тілге ауысып келгенде, екі не одан да көп вариантта айтылады да, жүре-жүре сол варианттың әрқайсысы әр түрлі мағына алып, бір-бірінен сараланып бөлініп, өз алдына дербес сөз болып қалыпстасады. Мысалы, әл-хал, қисп-есеп, қарекет-әрекет, қағида-кәде, хайуан-айуан, табиғат-тәбет, мағлұмат-мәлімет.

Бір түбірден таралған, дыбысталуы бір-біріне өте ұқсас келген сөздердің бәрін вариантты сөздер тобына жатқыза беруге мүлдем болмайды. Мысалы, садақ-садаға, кузеу-күзек, қыстау-қыстық, қоңырсу-көңірсу, пысылдау-пышылдау.

Сөз варианттарының тағдыры негізінен екі түрлі жолмен шешілу мүмкін. Сөз варианттарының

1. Екі түрлі мағына алып, бір-бірінен сараланып бөлінуі мүмкін. Мысалы, ащы-ашты, ыстық-ыссы, тәрізді сөз варианттары. Орыстың горький-соленый, горячий-жарко сөздерінің баламасы ретінде екеуі 2 бөлініп кетуі ғажап емес.

2. Әдеби тіл мен сөйлеу тілінің ыңғайына қарай 2 салаға телінді болып қолданғандығы сөзсіз. Мысалы, әне-әні, кәне-қане, міне-мінеки, өйткені-үйткені, қария-кәрия, қазір-кәзіргі дегендердің алғашқы варианты әдеби тілде жиі қолданылады.

Сөздердің жеке мағынасы сақталып, сақталмауы жағынан фразалық тіркестер 2 топқа - идиомға, фразаға бөлінеді.

мағынасы деп атайды. Мысалы. Бала, кітап, жолдас, алып, оқыды деген сөздердің әрқайсысының лексикалық мағынасы бар және жеке-дара күйде тұр.

Ал сөздің нақтылы лексикалық мағынасымен жарыса отырып, оны айқындап, саралай түсетін, я сөйлемдегі басқа сөздермен қарым-қатынасқа түсу нәтижесінде туатын жалпы мағынасын грамматикалық мағына дейміз.

Өзін-өзі бақылау сұрақтары:

1. Сөз дегеніміз не?

2. Сөздің лексикалық және грамматикалық жағы дегеніміз не?

3. Тіл-тілде сөз формасының неше түрі бар?

4. Сөз варианттары дегеніміз не?

5. Сөздің лексикалық мағынасының грамматикалық мағынадан айырмашылығы.

Пайданылған әдебиеттер:

1. Кеңесбаев І, Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. – А., 1975

2. Белбаева М. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы. – А., 1976.

3.Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – А., 1996

4. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – А., 1997.

2 Модуль. Сөз мағынасының дамуы

№2 Дәріс тақырыбы: Сөз мағынасының өзгеру себептері

Жоспар:

1. Сөз мағынасы өзгеруінің сыртқы және ішкі себептері.

2. Ауыспалы мағынаны тудыратын тәсілдер.

3. Сөз мағынасының функционалды семантика заңы бойынша өзгеруі.

4. Метонимия, жасалу жолдары.

5. Бүтіннің орнына бөлшекті, жалпының орнына жалқыны, үлкеннің орнына кішіні немесе керісінше қолданудің негізінде сөз мағынасының ауысуы.

Мазмұны: Сөздің әр түрлі мағынаға ие болуы сөз мағынасының өзгеруі, ауыспалы мағынада қолданылуы нәтижесінде іске асады. Сөз мағынасының өзгеруінің, оның жалпы мағынаға ие болуының екі түрлі себебі бар: 1. сөз мағынасының өзгеруінің тілден тыс немесе сыртқы себептері; 2. тілдік немесе лингвистикалық себептер. Бұл себептердің біріншісі екіншісіне қарағанда көбірек зерттелген.

Сөз ұғымды білдірудің материалдық формасы бола отырып, сананың дамуымен байланысты болатын ұғымның өрісін де бейнелейді. Ойлаудың дамуына тән ауысу процестері, мысалы, нақтылықтан абстрактылыққа, жалқылықтан жалпылыққа ауысу және ұғымның дәлденіп жіктелуі (дифференциялануы) сөз мағынасының дамуына әсер етпей қала алмайды.

Мысалы, жол деген сөз өзінің нақты мағынасымен бірге, 1) «идея, бағыт», 2) «тәсіл» тәрізді абстракты, қосымша (туынды) мағыналарға ие болған.

Сөздің қолданылу аясының өзгеруі, мысалы, бір саладан басқа бір салаға ауысуы оның мағынасының өзгеруіне әсер етеді. Егер сөз кең саладан тар немесе арнаулы бір салаға, мысалы, жалпыхалықтық лексикадан арнаулы лексикаға ауысса, оның мағынасы нақтылана түседі де, белгілі бір ұғымды білдіретін терминдік мағынаға ие болады. Мысалы, түбір деген сөз жалпыхалықтық лексикада «күллі өсімдік атаулының жерде қалған тамыры мен түбі» деген жалпылама мағынаны білдірсе, арнаулы бір сала, лингвистикалық терминологияға ауысқанда, «түбірлес сөздердің ары қарай бөлшектеуге келмейтін, мағыналы түп бөлшегі, морфема» деген арнаулы терминдік мағынаны білдіреді.

Сөз мағынасы қоғамның дамуы, қоғамдық қатынас пен өндіріс тәсілінің дамуымен байланысты өзгеріп түрленуі де мүмкін. Мысалы, ағылшын тіліндегі feon деген сөз алғашында «мал» деген мағынаны, онан кейін «қозғалатын зат атаулыны», ақырында келіп «ақша» деген мағынаны білдірген (И.В. Арнольд. Лексикология современного англиского языка. М., 1959, с. 68). Белгілі бір тарихи дәуірде байлық атаулы малмен өлшеніп, құны (бағасы) сонымен айқындалатын болған.

Сөз мағынасы функционалды семантика заңы бойынша да өзгеруі мүмкін. Функционалды семантика заңы заттардың қызмет бірлігіне негізделеді. Бір зат басқа бір затпен ығыстырылып алмасады да, соңғысықызмет бірлігіне қарай, алғашқы заттың атауымен аталады.

Қоғамның даму барысында жаңадан танылға заттар мен құбылыстарды тілде сөзбен атау әр түрлі тәсілдер, соның ішінде сөз мағынасының өзгеруі, жаңа мағынаға ие болуы арқылы да іске асады. Сөз мағынасының өзгеруіне, оның жаңа, қосымша мағынаға ие болуына әсер ететін сыртқы себептер осылар.

Сөз мағынасының өзгеруінің сыртқы себептеріне қарағанда, ішкі, яғни лингвистикалық (тілдік) себептері тіл білімінде аз зерттелген. Сөз мағынасының өзгеруінің лингвистикалық себептері алуан түрлі болуы мүмкін, бірақ оның бәрі ақыр аяғында мағынаға келіп тіреледі: сөз жеке-дара күйінде емес, басқа сөздермен әрқашанда белгілі бір байланыста, қарым-қатынаста өмір сүреді. Тілдің сөздігі бытыраңқы сөздердің ретсіз жиынтығы емес, сөздердің барлығы жиналып келіп және өз ара қарым-қатынаста бола отырып, оның лексика-семантикалық жүйесін құрайды. Жаңа сөз немесе жаңа мағына тілдің лексика-семантикалық жүйесіне келіп қосылғанда, ол тілдің лексикасында бұрыннан бар сөздердің мағыналарымен, әсіресе өзімен синонимдес келетін сөздермен, қарым-қатынасқа түседі. Мұндай қарым-қатынастың өзі екі жақты болуы мүмкін: тілдің лексика-семантикалық жүйесіне келіп қосылған жаңа сөз немесе

жаңа мағынаға сөздік құрамда бұрыннан бар сөздердің әсер ететіні сияқты, сөздік құрамда бұрыннан бар сөздерге жаңа сөз немесе жаңа мағына да әсер етеді.

Сөз мағынасының өзгеріп, қосымша мағынаға ие болуына оның тұрақты сөз тіркестерінде немесе сөйлемде қолданылуы әсер етуі мүмкін. Сөз тұрақты сөз тіркестерінің құрамында қолданылу ыңғайына қарай, фразеологиялық байлаулы мағынаға ие болса, сөйлемде қолданылу ыңғайына қарай кейде грамматикалық байлаулы мағынаға немесе синтаксистік шартты мағынаға ие бола алады. Мысалы, жел деген сөздің «ауаның ағымы» деген мағынасы – бастапқы, негізгі мағына да, «бос» деген мағынасы – туынды, фразеологиялық мағына. Бұл соңғы мағына оның жел сөз деген тұрақты тіркесте қолданылу ыңғайына қарай пайда болған қосалқы мағынасы болып саналады. Мұнымен бірге сөз сөйлемде белгілі бір қызмет атқаруына, қолданылу ерекшелігіне байланысты үстеме мағынаға ие болуы мүмкін. Сөз мағынасының өзгеруінің ішкі себептері, негізінен алғанда осылар.

Сөз мағынасының ауысуы, келтірінде мағынада жұмсалуы әр түрлі тәсілдер арқылы іске асады. Сөздің ауыспалы, келтірінде мағынада қолданылуы бірде метафора мен метонимия тәсілі арқылы болса, бірде қызмет бірлігі мен синекдоха тәсілдері арқылы болады.