ПОӘК 042-18-28 16/03-2014. № басылым
жүктеу/скачать 1,78 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Терминологиялық сөздіктер.
- Орфографиялық сөздіктер.
- Түсіндірме сөздіктер.
- Диалектологиялық сөздіктер.
- Синонимдік сөздіктер.
- Этимологиялық сөздіктер.
- Фразеологиялық сөздіктер.
- Орфоэпиялық сөздіктер.
Аударма сөздіктер. Қазақ халқының сөз байлығын ең алғаш жинап-теріп жеке сөздік етіп шығару тәжірибесі өткен ғасырдығ 2 ші жартысынан бері ғана басталды. Орыстың атақты ғалымдары академик В.В.Радловтың Түркі тілдерінің сөздігін жасаудағы тәжірибе атты төрт томдық сөздігі мен профессор Н.И.Ильминскийдің Қазақ тілін зерттеудегі материалдар деген арнаулы еңбегі ана тіліміздегі сөздерді жинақтап, сөздік етіп шығарудың үлгілерін көрсетті. Қазақстанда да екі түрлі сөздік жасау мәселесі кең жолға қойылды. 1945 жылға дейін бастауыш және орта мектептерге арналған екі тілдік шағын нормативті сөздіктер жасаумен ғана шектеліп келген болсақ, 1946 жылы екі томдық орысша - қазақша сөздік, ал 1954 жылы бір томдық Х.Махмудов пен Ғ.Мұсабаевтың шағын Қазақша - орысша сөздігі басылып шықты. Терминологиялық сөздіктер. Белгілі біртілдегі ғылым мен техника саласындағы арнаулы атулардың сөдігі. Терминдер топталып бір сөздік түрінде де, белгілі бір ғылым саласына байланысты жеке кітап болып та шыға береді. Мәселен, 1931 жылы шыққан Атаулар сөздігі, 1936 жылы шыққан Терминологиялық сөздігі ғылым мен техниканың жеке бір саласына ғана арналған сөздіктер. Орфографиялық сөздіктер. Емле бір тілдегі дұрыс жазу нормаларын белгілейді. Ал дұрыс жазудағы негізгі мақсат ойды жазба түрде айқын етіп, дәл жеткізу. Сол үшін емле ережелерін тұрақтандыру сауатты жазудың бірден-бір кепілі деп танылады. Неғұрлым көлемді Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі 1953 жылы жарық көрді. Түсіндірме сөздіктер. Түсіндірме сөздіктің алға қоятын мақсаты-бір тілдің белгілі дәуірдегі жалпы халықтық стильдік әрі грамматикалық жан-жақты сипаттамалар беріп, тілдің қазіргі даму тұрғысындағы сөздік құрамның сан мөлшерін біршама анықтау. Диалектологиялық сөздіктер. Қазақ халқының ауызекі сөйлеу тілінде қыруар жергілікті ерекшеліктер бар. Бұлардың көпшілігі фонетика мен грамматикадан гөрі лексика саласында жиірке ұшырасады.Ж.Досқараевтың Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері атты тұңғыш сөздігі 1955 жылы басылып шықты.
Синонимдік сөздіктер. Әр халықтың тіліндегі мәндес сөздерді жинақтап, жеке сөздік етіп шығару тәжірибесі озық мәдениетті елдердің көбінде бар.Қазақ тіліндегі синонимдер сөздігі тұңғыш рет1962 жылы шықты. Этимологиялық сөздіктер. Белгілі бір тілдегі сөздердің шығу төркінін, олардың бастапқы дыбысталу түрі мен мағынасын анықтайды. Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі 1966 жылы жарық көрді. Фразеологиялық сөздіктер. Тілдегі сан алуан тұрақты сөз тіркестерін қамтиды.Қазақ тілінің тұңғыш фразеологиялық сөздігі 1977 жылы І.Кеңесбаевтың авторлығымен жарыққа шықты. Орфоэпиялық сөздіктер. Сауттылық сөздерді белгілі ережелерге сәйкес дұрыс жазумен ғана көрінбейді, оларды дұрыс оқумен де бағаланады.К.Ниеталиеваның Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі 1977 жылы жарық көрді.Сөздікке тәжірибеде жиірек бұзылып айтылып жүрген 15 мыңға жуық сөздер мен сөз тіркестері енген. Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 1. Лексикография дегеніміз не? 2. Сөздіктердің бір-бірінен қандай айырмашылықтары бар? 3. Әрбір сөздіктің қандай ерекшеліктері бар? Пайдаланылған әдебиеттер: 1. К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.-А.,Санат,1993. 2. Ә.Болғанбаев.Қазқ тілінің лексикологиясы.-А.,1988. 3. І.Кеңесбаев,Ғ.Мұсабаев., Қазіргі қазақ тілі.-А.,1962. 4. Ә.Болғанбайұлы,С.Қалиұлы.Қазіргі қазақ тілі.-А.,1962. 5. І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,1995. 4. Модуль. Фразеология №9 Дәріс тақырыбы: Фразеологизмдердің зерттелу тарихы Жоспары: 1. Түркі және қазақ фразеологизмдерінің зерттелуі. 2. Қазіргі тіл біліміндегі зерттеу бағыттарына шолу. 3. Ш.Балии,В.Виноградов, Н.Шанский, М.Молотков, В.Телия зерттеу еңбектері. Фразеология лексикологияның арнаулы бір саласы бола отырып, тұрақты сөз тіркестерінің түрлерін , олардың құрамы мен құрылысын және жасалу жолдарын зерттейді. Қазіргі тіл білімінде фразеологиялық сөз тіркестеріне лексикалық жақтан ажыратылмайтын, беретін мағынасы құрамындағы сөздердің мағынасынан тумайтын тұрақты тіркестерін жатқызумен бірге, мақалдар мен мәтелдер, афоризмдер мен қанатты, нақыл сөздерді де фразеологияға
жатқызуға қалыптасты деуге болады. Бірақ фразеологияға қатысты терминдер әлі бір ізге келген жоқ. Мысалы, орыс тіл білімінде В.В.Виноградов тұрақты фразеологиялық сөз тіркестерін құрылысына және құрамындағы сөздердің мағыналарының ұласу дәрежесіне қарай фразеологиялық тұтастықтар фразеологиялық бірліктер және фразеологиялық тізбектер деп үш топқа бөліп, мақал, мәтел және қанатты сөздерді фразеологиялық единицалардың ешқайсысына жатқызбайды. Ал қазақ тіл білімінде академик І.Кеңесбаев фразеологиялық тіркестерді идиомға, фразаға, мақал- мәтел деп топтастырады. Профессор А.И.Ефимов мақал мен мәтел, қанатты сөздердің тілде әбден орнығып, қалыптасып кеткенін ескертіп, мақал мен мәтел сөздерді фразеологиялық единицалардың айрықша түрі ретінде қарайды. Фразеологиялық тұтастықтарды кейде идиомалар деп те атайды. І.Кеңесбаев: «Идиом тобындағы сөздер өзінің жеке тұрғандағы негізгі мағынасынан айырылып қалады да, өзара жымдасып, бір ғана негізгі лексикалық ұғым береді» - деп көрсетеді. Қазіргі қазақ тілі деген еңбегінде. Фразеология деген термин негізінен екі түрлі иағынада қолданылады. Бірінші мағынасы, тілдегі тұрақты тіркестерді зерттейтін тіл білімінің саласы деген ұғымда қолданылады. Екіншісі, бір тілдегі фразеологизмдердің тұтас жиынтығы дегенді білдіреді. Фразеология жеріне жеткізе зерттеліп біткен ғылым деп айтуға болмайды.Мұның шешілмеген даулы мәселелері өте көп. Сондықтан да соңғы жылдарға дейін мұны жеке пән ретінде арнайы зерттеушілер тым аз болды. Соңғы 30-40 жыл көлемінде түркі тілдерінде фразеология проблемалары әжептәуір зерттеліп, бірқатар еңбектер жарық көрді. Әсіресе, академик І.Кеңесбаевтың Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі атты көлемді еңбегін тек қазақ тілінде ғана емес, бүкіл түркітануға қосылған елеулі үлес деп қарауға болады. Автор аталған сөздіктің Қазақ тілінің фразеологизмдері туралыбөлімінде фразеологизмдердің теориялық мәселелерін жан-жақты қарастырып, біраз ілгері дамытқан. Фразеологизмдерге тән үш түрлі ортақ белгілер бар, бірақ бұлар бір- бірінен әрдайым ашық ажыратыла бермейді. Бұл белгілер, әсіресе мағына тұтастығы, біреуінен ап- айқын көрінсе, екіншісінен көмескі, үшіншілерінен өте солғындау болып кездеседі. Сондықтан фразеологизмдерді түр-түрге бөліп топтастыру тіл біліміндегі ең күрделі де қиын мәселелердің бірінен саналады.
Зерттеушілердің бір тобы тұрақты тіркестің біртұтас мағынасы мен солардың құрамындағы сыңарлардың ара-қатынасына қарай жіктеп бөлсе, екіншілері құрылым-құрылысы жағынан топтастырады, орыс тіл білімінде академик В.Виноградовтың классификациясын негізге алып бөледі. Қазақ тіл білімінде арқау еіп келе жатырмыз. Қазақ тіліндегі фразеологизмдер де фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық бірлік және фразеологиялық тізбек болып, негізінен үш топқа жіктеледі. Орыс тіліндегі фразеололгизмдерді зерттеуші Н.М.Шанский аталған классификацияны қолдай келіп, фразеологиялық оралымдардың төртінші түрі фразеологиялық сөйлемше деп есептейді. Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 1. Фразеологизм дегеніміз не? 2. Фразеологизмнің зерттелу тарихы жөнінде не білесің? 3. І.Кеңесбаевтың фразеологизм саласына қосқан үлесі айт 4. Фразеология жеріне жеткізе зерттелген ғылым деп ойлайсың ба? 5. Фразеология термині қандай мағынада қолданылады? Пайдаланылған әдебиеттер: 1. К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.-А.,Санат,1993. 2. Ә.Болғанбайұлы, С.Қалиұлы. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.-А.,Санат,1997. 3. І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,1995. 4. К.Аханов. Қазақ тілі лексикологиясының мәселелері.-А.,1995. 5. Г.Сұмағұлов. Фразеологизмдердің варианттылығы.-А.,1996. 6. Н.Уәлиев. Фразеология және тілдік норма.,-А,1996. №10 Дәріс тақырыбы: Фразеологизмдердің тілдік бірлік ретінде танылуы Жоспары: 1. Фразеологизмдердің басты белгілері 2. Фразеологизмдердің түрлері 3. Фразеологизмдер мен мақал-мәтелдердің ұқсастығы мен айырмашылығы Мазмұны: Тіл-тілде тек жеке сөздер ғана емес, құрылысы жағынан күрделі бірліктер де кездеседі. Мысалы: ала ауыз, тайға таңба басқандай, төбе шашы тік тұру, қой аузынан шөп алмас, қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған т.б. Мұндай тілдік бірліктер қазақ тілінде мыңдап кездеседі. Оларды тұрақты сөз тіркесі немесе фразеологизмдер деп атайды. Ал фразеология термині екі мағынада қолданылады: Тілдегі тұрақты сөз тіркестерінің жалпы атауы; Тұрақты сөз тіркестерін зерттейтін тіл ғылымының бір саласы,
Фразеология - екі одан да көп сөздің тұтас бір меншікті мағынаға ие болып, бір бүтін единицаға айналуын айтамыз. Фразеологиялық тіркес құрамындағы сөздердің тұрақтылығы, яғни даяр қалпында жұмсалу белгісі, мағына тұтастығы, тіркестің тиянақтылығы басты үш белгі болып есептеледі. Фразеологиялық тіркестер мағына жағынан жеке сөзге, құрамы жағынан синтаксистік сөз тіркестеріне жақын болып келеді. Сондықтан фразеологиялық тіркестердің басты белгілерін ажырату үшін сөз және еркін сөз тіркесімен салыстыру керек. Фразеологиялық тіркестер екі не одан көп сөздің тіркесі сияқты көрінгенмен, олар сөйлеу, жазу кезінде бір бүтін единица ретінде даяр күйінде қолданылады. Мысалы: ауылға бару, сәлемінжеткізу, кітап алу сияқты еркін тіркестер сөйлеу, жазу кезінде сөздердің ойға лайық таңдалуынан барып тіркеседі. Ал жүрегі елжіреді (аяды), қоян жүрек (қорқақ), жыл он екі ай (жыл бойы) сияқты тіркестер тұтас алынып, жеке сөз мағынасында даяр қалпында колданылады. Бұл құбылыс фразеологизмдердегі мағыналық бірліктің күштілігін көрсетеді. Олай болса, фразеологизмдер тек сыртқы көрінісі жағынан ғана еркін сөз тіркесіне ұқсайды. Ал мағыналық тұтастығымен жеке сөздер сияқты сөздік қорымыздың бір ерекше түрі деуге болады. Фразеологизмдер жеке сөз сияқты форма және мағынаға ие. Сөздің формасын дыбыстар жасаса, фразеологиялық тіркестің формасын сөздер құрайды. Мысалы: ынтықты -зар болды, жылауық - зар жақ, қорлады - ит аяцтап сары су ішкізді. Тұрақты тіркестер тұтас мағына бүтіндігіне ие болғандықтан, басқа толық мағыналы сөздер сияқты сөйлемде жеке сұраққа жауап беріп, жеке сөйлем мүшесі қызметін атқарады. Мысалы: Шай үстінде Сардардың әңгімеден аузы босаған жоқ. Қайтіп шешесімен екеуі тіл қатысқан жоқ (Қ.Найманбаев). Келмей жатып дікіндеп, әнгір таяқ ойнатып, ақыл үйреткеніне зығырданы қайнайды (Б.Тілегенов). Берілген мысалдардағы фразеологиялық тіркестер баяндауыш қызметінде жұмсалып тұр. Фразеологизмдер тіл жүйесінен өзгеше құбылыс емес. Олардың бірден жасала қоймағаны, уақыт ұзаған сайын бірте-бірте қалыптасқаны, еркін тіркестердің негізінде жасалғаны сөзсіз. Мұнын. өзі фразеологиялық ауыспалы мағынаның кейіннен пайда болып экпрессивті қызмет атқаруына байланысты біржола қалыптасқанын көрсетеді. Фразеологизмдердің түрлері. Фразеологизмнің түрлерін біреу мағынасына, енді біреу құрылымына, үшіншісі - қызметіне қарай топтастырып, әркім әр түрліклассификациялайды. Академик В.В. Виноградов фразеологизмдерді кұрастырушы сыңарларының мағыналарының өзара қатысы жағынан алып
(фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық бірлік, фразеологиялық тізбек деп үшке бөлсе), Н. М. Шанский төртінші етіп фразеологиялық сөйлемшені қосады, К.Аханов та осы төрт түрін мақұлдайды. Қазақ тіліндегі фразеологизмдерді арнайы зерттеген І.Кеңесбаев фразеологиялық түйдек және фразеологиялық тіркес деп екіге бөледі. Ол фразеологиялық тіркесті түйін тіркес және түйіс тіркес деп екіге бөледі. Ал мақал-мәтелдерді өзгеше құбылыс ретінде қарастырады. Барлық пікірлерді жинақтай келгенде, ғалымдардың классификациясы бір-бірінен алыс кетпеген. Мәселен, I. Кеңесбаевтың фразеологиялық түйін тіркесі В. В. Виноградовтың фразеологиялық бірлігіне, түйіс тіркесі фразеологиялық тізбегіне, мақал-мәтел фразеологиялық сөйлемшеге келеді. Негізгі айырмашылық терминдерде ғана деуге болады. Фразеологиялық тұтастық /фразеологиялық түйдек, идиом/. Фразеологиялық тұтастыққа жататын фразеологизмдер құрастырушы сыңарларының бұрынғы лексикалық мағынасы ұмытылып, бәрі бір ғана меншіктеулі ұғымды береді. Мысалы: ит арқасы қиянда, жеті қараңғы түнде, көк ми, ала көз, ит жанды, аузы-мұрны қисаймастан, жаны қуырдақ болу т.б. Бұл мысалдардан фразеологизмнің меншікті мағынасына құрастырушы сыңарлардың мағынасының жанаспайтындығын көреміз. Фразеологиялық тұтастық - тарихи құбылыс. Бір кезде олардың бәрі де құрастырушы сыңарларының мағынасы мен тұтастанған мағынасы байланыста болған. Тек фразеологиялық тұтастық мағынасы ауыспалы образды мағынаға ие болып қолданғанда, бірте-бірте тура мағынасы ұмытылып, ауыспалы мағынада ғана айтылатын болған. К.Аханов «ит өлген жерде» деген фразеологиялықтұтастық пайда болуына тоқталып, оның халық арасында «жақсы ит өлімтігін көрсетпейді» деген сенімінің себебі болғанын айтады. Фразеологиялық бірлік (түйін тіркес). Фразеологиялықбірлік те фразеологиялық тұтастық сияқты мағынажағынан тұтас тұрақты тіркес. Бірақ мұнда құрастырушысыңарларының мағынасы жойылмаған, тек солғындап,біртұтас ауыспалы мағынада қолдану арқылы пайда болған. Фразеологиялық тұтастықта құрастырушы сыңарлардың мағынасы есепке алынбаса, мұнда құрастырушы сыңарлардың мағынасы солғындалса да тұтастанған ауыспалы мағынаға қатысы бары аңғарылып тұрады. Мысалы: төбе шашы тік тұрды, екі езуі екі құлағында, тісіне тісін қойып, жегені желім, ішкені ірің болды, пышақ кескендей тиылды, мойнына су құйылып отыр жақ ашпау, езу тарту, жылан жалағандай және т.б. Бұл мысалдарға қарап төбе шаштың тік тұруы – бірден туған үрей, қорқыныштан; екі езудің ңүлаққа жақындауы -күлуден, қуаныштан; тісін-
тісіне қою ~ қиналудан; жегені желім, ішкені ірің болу - ішкен-жегені тамақ болмаудан т.б. болатын құбылыс екенін білуге болады. Фразеологиялық тізбек (түйіс тіркес). Фразеологизмнің бұл түрі еркін тіркесті ауыспалы мағынада қолдану арқылы пайда болған. Тұрақты тіркес сыңарларының бастапқы лексикалық мағынасы бүтіндей жойылмағанымен, күңгірттене бастаған. Мұнда ерікті мағынасындағы сөз бен фразеологиялық қалпындағы сөздің тіркесінен жасалып, сол тізбек күйінде қолданылады. Мысалы: оймақ ауыз, бота көз, қонақ асы(қонаққа әзірлеген тағам), қонағын атқарды (мейманын күтті), қоныс тепті (тұрақтады), тар заман (қиын кезең) т.б. Фразеологизмдердің мақал-мәтелдерге қатысы. Даяр қалпында қолданылуы жағынан мақал-мәтелдер фразеологизмдерге ұқсайды. Мақалдар екі бөлімді болып келеді де, алдыңғысында іс-әрекеттің шарты мен жағдайы айтылып, соңынан сол пікірді түйіндеп қорытындалайды. Кейде екі нәрсені бір-біріне қарсы қойып салыстырады. Мақал-мәтелдер белгілі бір мақсатты ойды жүзеге асыру үшін, тыңдаушының жан сезімІне ерекше әсер ету үшін қолданылады. Фразеологизмдер сияқты мақал-мәтелдердің де компоненттерінің, құрамындагы сөздерді алмастыруға келмейді. Дегенмен де, фразеологизмдердің мағыналары астарлы бейнелеу мәнге ие болса, мақал-мәтелдер уағыздау, үндеу сипатында болады. Мақал-мәтелдер ауыспалы мағынада айтылғанмен, қүрамындағы сөздер өзінің байырғы лексикалық мағыналарынан қол үзіп қалмайды. Сөз саны жағынан мақал-мәтелдерге қарағанда фразеологизмдер шектеулі болады. Өзінің құрамы жағынан фразеологизмдерге мақалдан гөрі мәтелдер бір табан жақын тұрады. Мәтел белгілі бір ұғымды меңзеп, тұспалдап тұрады. Мысалы: бөрік кигеннің намысы бір; есебін тапқан екі асайды. Мақал-мәтелдер ұғымнан гөрі нақтылы ойды түйіндеп айту басым болады, сол себепті, құрылысы жағынан сөйлемге ұқсайды. Фразеологизмдер нақтылы бір ұғымды астарлап айтып, түтас алғанда жеке сөзге теңесіп тұрады. Фразеологизмдер, әсіресе идиомалар бір тілден екінші тілге сөзбе-сөз аударуға көне бермейді. Ал мақал-мәтелдер бір тілден екінші тілге сөзбе-сөз аударыла береді. Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 1. Фразеологизмдер дегеніміз не? 2. Фразеологизмдердің түрлері 3. Фразеологизмдер мен мақал-мәтелдердің айырмашылығын атаңыз. 5. Ақын-жазушылар тіліндегі фразеологизмдер қолданысы №11 Дәріс тақырыбы: Фразеологизмдердің семантикалық категориялары Жоспар:
Фразеологизмдердің көп мағыналылығы. Фразеологиялық омонимдер мен синонимдер. Фразеологиялық антонимдер. Мазмұны: Фразеологизмдердің көп мағыналылығы Лексиканың мағыналық топтары сияқты фразеологияда да көп мағыналық, омоним, синоним, антоним құбылыстары кездеседі. Көп мағыналы фразеологизмдердің ішінде лексикадағыдай көп мағыналық жиі кездеседі. Мысалы: қас қақпады (1. қыбыр етпеді, 2. құлақ салды, ықылас қойды); Қарны қампиды (1. іші кеші, 2. бүйірі шықты, тойынды); Қарны ашты (1. тамақ ішкісі келді, 2. көңілі тоймады, разы болмады); Қара тер болды (I.әбден терледі, 2. әуре-сарсаңға түсті); Қамал бұзды (қоршау бұзды, қиындықты жеңді). Күні өтті (1. уақыты бітті, 2. бағы тайды). Көрге кірді (1. өлді, 2. қатты ұялды). Фразеологиялық омонимдер мен синонимдер Құрастырушы сыңарлары бірдей фразеологизмдер басқа-басқа мағынаға ие болуы мүмкін. Бұларды фразеологиялық омоним деп атайды. Мысалы: Ат қою - 1.балаға ат қою; 2. өлген кісінің үйіне атпен шауып бару; 3. шабуылға шығу. Көзі ашылу - 1. сауат ашу; 2. қиындықтан шығу; 3. өмірді түсіну. Басына көтерді - 1. шу шығарды; 2. қатты құрметтеді. Фразеологиялық тіркестердің өзара синонимдес болып келуі жиі кездеседі. Фразеологиялық синонимдер стильдік варианттар есебінде қолданылуға ыңғайлы келеді. Мысалы: қас пен көздің арасында - көзді ашып-жұмғанша; тайға таңба басқандай - соқырға таяқ ұстатқандай; аузын аңқитып кетті - мұзға отырғызып кетті - сақал сипатып кетті - тақырға отырғызды; көңілі шайлықты - тауы қайтты; ерні ерніне жұкпады - аузы тынбады - жағы сөнбеді; зыр жүгіру - дедек қағу - қол аяғы жерге тимеу - алды-артына қарамау - екі өкпесін қолына алу - алас ұру және т.б. Фразеологиялық антонимдер Қазақ тілі фразеологизмдерінің ішінде антоним жиі кездеседі. Мысалы: тастай қараңғы - шайдай ашық; ақ көңіл - қара жүрек; көңіл суыды - іші жылыды; ойы бұзылды - көңілі тусті; жайнай қақты - көңілі торықты; еті тірі - өлі сүйек; еңірегенде етеғі толды - жағасы жайлауға кетті; ер жүрек - су жүрек, қоян жүрек; қаны қайнады – екі езуі екі құлағында; иек астында - жеті қабат жер астында. Фразеологиялық тіркестерді стильдік тармақтарға топтастыруда жеке сөздерді бөлгендей стильаралық, сөйлеу тіліне тән, кітаби деп үш топқа классификациялауға болады. Мысалы: сөз беру, ат жақты, сыңар жақ, баскөз болу, бие сауым уақыт, тай шаптырым жер, сұрау салу, сұс көрсетті деген фразеологизмдер стильдік бояусыз, қай стильде де қолдана беруге болады.
Сондықтан, мүндай фразеологизмдер стильаралық фразеологизм деп аталады. Стильаралық (бейтарап) фразеологизмдер қазақ тілінде аз емес, бірақ белгілі стильге қатысы бар фразеологизмдердей мол емес. Фразеологизмдердің көпшілігі ауыспалы мағынада, образды қолданатыидықтан оларда «асырып, көтермелеп» немесе «құлдыратып» түратын экспрессивті - стильдік бояу анық аңғарылады да, жеке сөзден тұратын синонимдерден әрқашан өзгешеленіп тұрады. Өзін-өзі тексеру сұрақтары: Фразеологизмдердiң грамматикалық ерекшелiктерi. Қазақ тiлiндегi тұрақты тiркестерге тақырыптық шолу жасау Фразеологизмдердiң сөйлемдегi синтаксистiк қызметi туралы. №12 Дәріс тақырыбы: Фразеологизмдердің лексика-семантикалық тақырыптары және грамматикалық ерекшеліктері Жоспар:
1 Метафоралану құбылысы 2 Фразеологиялық теңеу 3 Эпитет 4 Метонимия 5 Ритмикалық алмастыру Мазмұны: Фразеологизмдер компоненттерінің қалыптасуы әр дәрежеде, әр түрлі жағдайларға байланысты болады. Фразеологизмдер сөздердің тіркесіп, мағыналық әрі құрылымдық жағынан тұрақтануы негізінде қалыптасады. Фразеологизмдердің мұндай қалыптасу үрдісі – фразеологизмдену деп аталады. Фразеологизмдену – сөз тіркесінің немесе сөйлемнің метафора, метонимия, теңеу, эпитет арқылы мағыналық ауысуы негізінде болатын құбылыс. Фразеологизмденуден өткен сөз тіркестері мен сөйлемдер және оның құрамындағы сөздер өздерінің бастапқы семантикалық қасиеттерінен айырылады да, десемантизация процесіне ұшырайды. Фразеологизмдену кезінде жеке компонеттер емес, сөз тіркесі мен сөйлемдер мағыналарын бүтіндей өзгертеді. Бұл дегеніміз фразеологиялық мағына ауыспалы синтездену арқылы да емес, жеке сөздердің ерекшеліктері арқылы да емес, семантикалық өзгеріске түсу арқылы жасалатынын көрсетеді. Фразеологизмдену процесінің тілімізде қалыптасқан бірнеше тәсілдері бар. Фразеологизмденудің бір тәсілі – метафоралану. Фразеологизмденудің тура мағынадан ауыспалы мағынаға ауысу кезеңі олардың семантикалық және құрылымыдық жағынан дамуына негіз болады. Фразеологизмдердің семантикалық жаңарулары метафоралану жолымен жүреді. Уақыт өте келе тұрақты тіркестер өздерінің лексикалық, семантикалық және грамматикалық жақтарынан ажырамайтындай тығыз бірлікте дамиды. Фразеологизмдердегі бейнеліліктің қалыптасуының тіл білімінде екі түрлі факторы қарастырылған.
1. Бейнелілік тудырудың экстралингвистикалық факторы; 2. Бейнелілік тудырудың лингвистикалық факторы. Фразеологизмдердің қалыптасуындағы экстралингвистикалық фактор олардың тақырыптық жіктелуінде белгілі бір мотив арқылы болады. Фразеологизмдердің қалыптасуындағы жалпы топтау екі бағыт бойынша жүреді. Алғашқысы олардың табиғи жолмен, екіншісі шартты түрде қалыптасады. Бірінші топқа тілде өз бетімен қалыптасып, табиғаттың әр түрлі құбылыстарын, жануарлар әлемі мен адамдардың физикалық, психикалық жағдайын білдіретін фразеологизмдер жатады. Мысалы, соматикалық фразеологизмдер төбесі көкке жету; бастан құлақ садақа; көзі атыздай болу т.б. Екінші топқа белгілі бір халықтың ұлттық дамуындағы материалдық және рухани мәдениетінің негізінде пайда болған фразеологизмдер жатады. Мысалы, белгілі бір кәсіпке байланысты туған фразеологизмдер бақыр шайқады (кен тазалау); балық бақты (балық шаруашылығында кәсіп етті); ағаштан түйін түйді; айдап сауды (қойды өрісте сауу); ауыз жармаған құнан (үйретілмеген құнан); аш болды (диал. бидай дәні толыспады. Жамб., Шу, Мер.); бала құшақтады (диал. собық салды. Колхоз жүгерісі бала құшақтады. Алм., Ең.); бас құсты (диал. егін сабақ шығарды, бас тартты. Қос., Жан., Қыз. орда., Арал); набыт [намыт] болды (диал. ысырап болды. Күрішті қар жауғанша ормаса набыт болады. Қ. орда, Жамб., Шу, Алм., Кег.); шүлен етті (молынан бөле игеру, мақта теру жорығы) т.б. Белгілі бір кәсіпке қатысты пайда болған бейнелі сөз орамы тілде тұрақталып, өмірдегі адекватты нәрсені, құбылысты суреттеу барысында астарлы мағынаға ие болады. Фразеологизмдердегі бейнеліліктің пайда болуының лингвистикалық факторлары ретінде метафоралану, метонимия арқылы жасалу тәсілдері айтылады. Лингвистикалық фактор арқылы көбіне көркем проза, поэзия тіліндегі фразеологизмдердің қалыптасуын жатқызуға болады. Проза тілі фразеологизмдерінің ерекшелігі де оның жасалу жолындағы тәсілдердің мол болуында. Оларды шартты түрде лексикалық экспрессия, грамматикалық экспрессия деп бөлуге болады. Лексикалық экспрессивтілік туралы пікірінде ғалым А.Т.Панасюк оларды үшке бөліп қарастырады: 1. Контекстен тыс (ингрентті); 2. Сөйлеу барысында туған (адгрентті); 3. Окказионалды.
Экспрессивтілік мағына сөздердің ауыспалы, метафораланған мағынасы негізінде туады. Фразеологизмдердің шығу көзі көбіне адамдардың метафоралы сөйлеуінен болады. Еркін сөз тіркесінен жасалған фразеологизмдер ауыспалы мағынада қолданылуы үшін көптеген жылдар керек, ал метафоралы тіркестердің фразеологизмденуі үрдісі үшін көп уақыттың қажеті жоқ. Себебі, метафораның өзі тілде бейнелік тудырады. Метафора - көркем шығарманың бейнелілік тудырудағы негізгі тәсілдерінің бірі. Метафоралар ғылыми әдебиеттерде, құжаттық материалдарда өте сирек қолданылады. Ал, метафораның жиі қолданылатын орыны ауызекі сөйлеу тілі болып табылады. Ауызекі сөйлеу тілі көркем әдебиет тілінің негізгі көзі болғандықтан, қаламгер өз туындысында осы қорды пайдаланады. Метафоралану туралы А.И.Ефимов: «Метофоризация – это область формирования образных средств, непрестанно появляющихся в процессе общенародного речевого творчества, а также деятельности выдающихся художников слова»,– дейді. Тіл білімінде метафораны бірнеше түрге бөліп қарастырады: 1. Тілдік метафора; 2. Стильдік метафора; 3. Дәстүрлі метафора; 4. Поэтикалық метафора. «Әдеби және тілдік тұрғыдан біріктіріп қарасақ, метафораның екі түрі бар деуге болады: бірі – белгілі бір шешеннің сөз саптауынан болған индивидуалдық метафора, екіншісі – халықтық сипат алған дәстүрлі метафоралар. Бірақ бұл екеуінің ашық ара жігі жоқ, өйткені жеке авторлар жасаған метафоралар көбіне халықтық дәстүрлі метафоралардың ізімен жасалады және олардың көпшілікке кең тарауы да мүмкін. Дегенмен бұл екі түрінің айырмашылықтары да бар». Фразеологизмдердің жасалуындағы өнімді тәсілдердің бірі ретінде метафоралану арқылы жаңа тұрақты тіркестер тудыру қаламгер шабыты мен дүниетанымының кең, ауқымдылығына байланысты. Яғни, тіліміздегі фразеологизмдердің эмоционалды-экспрессивті мағынасының қалыптасуына жалпыхалықтық тіл оралымдары мен қатар жеке қаламгерлердің де үлесі бар деуге болады. Мысалы, «Анау балаларға біздің қоралардың да қиын ойғыза сал» дегісі келеді-ақ, әттең мінезінде жоқ бөтендік танытуға жүктеу/скачать 1,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|