Шетел және Қазақстан композиторларының эстрадалық әндері

1.Эстрадалық әндердің түрлері мен жанрлары.

2.Қазақстан композиторларының эстрадалық әндері.

3.Дауыс күшейткіш аппаратпен жұмыс. (микрофон, минусовка, плюсовка).

Сұрақтар:

1.Эстрадалық әндер және эстрада жанрының тарихы туралы түсініктеме бер?

2.Қазақстан эстрадасының тарихы туралы не білесің?

3.Эстрадалық әндерді орындағанда аппараттарды қолдану тәсілдері туралы айтып бер? Қолданған әдебиеттер:

1. 
   “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998
   
2. 
   Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005
   

1.Вокализ туралы түсініктеме

2. Вокалдық жаттығулардың диапазон кеңейтудегі маңызы.

3. Вокалдық жаттығулар жасау.

1.Леггато жаттығулары

2.Стокато жаттығулары

3.Вокалдық жаттығулармен жұмыс.

Адам баласының сөз өнерінен кейінгі ең ұлы өнері ол- әншілік өнер. Әлемдік музыканың атасы да әншілік өнер. Әншілік өнердің де мыңдаған вокалдік жаттығулары бар.

Адам баласының ойлау қабілеті мен сөйлеу қабілеті қалыптасқаннан кейінгі бірінші меңгерген өнері - әншілік өнер. Қаншама музыкалық аспаптар болғанымен адамға ең қажетті, ең жүрегіне жақыны, адамның өз дауысы. Себебі, шыр етіп дүниеге келгеннен кейінгі естейтіні анаңның әлдейі. Содан бастап ән сенімен өмір бойы бірге болып, қара жер қойнауына да сені ән шығарып салады (Абай). Әрине, екінің бірі әнші болмайды. Әншілік мыңнан, миллионнан біреудің маңдайына жазылған жаратқанның сыйы.

Академиялық әншілік өнер болмаған заманда әншілердің бәрі ұлттық үлгіде ән салған. Олар өз ұлтының тіл ерекшелігіне байланысты сол ұлттың ғана әншісі болған. Олардың ән салу үлгісін халықтық немесе ұлттық әншілік манерасы деп атайды. Европада католиктер мен христиандардың шіркеулерінде діни уағызды хор мен орындау пайда болған соң, вокалдік музыкада кантата, оратория, опера жанрлары пайда болған соң, академиялық

ПОӘК 042-18.1.32/02-2014ж.

Ред. № 1.29.08.2014ж.

Бет 39_

әншілік өнерде бірте-бірте дами бастады. Әншілерді оқытып олардың дауысын арнаулы жаттығулармен академиялық манерада айтқызуға үйретті. Әншілердің дауыс диапазонының екі октаваға дейін кеңейуі, олардың орындау техникасы аспаптық дәрежеге жетуіне байланысты композиторлар оратория, кантата, опера жанрындағы вокалдік партияларды күрделендіре түсті. Арнаулы дайындықпен дауысы қойылмаған әншілер опералық партия айталмайтын болды. Міне бұл адам баласының ойлап тапқан ұлы өнері опера мен академиялық әншілік өнердің тууы еді.Академиялық әншілік өнер адамзатқа ортақ ұлы өнер!

Сонау 16 ғасырдың аяғы 17 ғасырдың басынан бастап академиялық әншілерді дайындайтын вокалдік педагогика пайда болды. Сол педагогтар шәкірттерінің даусын қою үшін сан түрлі вокалдік жаттығулар шығарып, ол жаттығулар ұрпақтан- ұрпаққа ауысып біздің заманымызға жетті. Вокалдік жаттығулар да халық әндері сияқты белгілі бір авторы жоқ. Вокалдік жаттығулар да халық әндері сияқты сан өзгеріске түсті. Себебі, әр педагог белгілі бір жаттығуды өз еркінше шәкіртінің дауыс мүмкіндігіне ыңғайлап өзгертеді. Ол шәкірт өзі педагог болғанда, сол жаттығуды өз бетінше ол да өзгертеді. Сондықтан да вокалдік жаттығулардың авторлары халық әндеріндей белгісіз. Вокалдік жаттығулар бүкіл әлемдік әншілік өнердің ортақ қазынасы. Вокалдік жаттығуларды диатоникалық гамма жаттығулары, арпеджио жаттығулары, хроматикалық гамма жаттығулары, контелина, портаменто, филировка жаттығулары, мелизм группасындағы- трель, форшлаг, группетто жаттығулары және арлас жаттығулары деп топқа бөлдім.

Дауыс қоюдағы вокалдік жаттығулардың ең басты қызметі мен мақсаты - әншіліктің қажетті техникалық әдістемелерін жеттік меңгеру үшін, әншілік тыныс алудың әдістері мен түрлерін меңгеру, дауыстың созылмалылығын (контелина), жұмсақтығын, дауыстың екпінділігін меңгеру, интонация тазалығын сақтау, дауыспен форте және пианоны, дыбысты филировка жасауды, трельді, стакаттоны еркін меңгеруге, жоғары дауыстарға колоратураны меңгеруге, дауыс тембрін байытып сәндеуге, дауыс күшін барлық регистрда біркелкілеуге, дауыс диапазонын мүмкіндігінше екі октаваға жеткізуге, дауыс төзімділігін арттырып профессиональдік қабілеттілігін жоғары деңгейге көтеру, ритмді сезініп қатаң сақтауға дағдыландыру т.б. әдістемелерге жас әншіні жаттықтыру.

ПОӘК 042-18.1.32/02-2014ж.

Ред. № 1.29.08.2014ж.

Бет 40_

Ал, әншіні шығарманы көркемдеп айтуға, дикцияны, фразировканы, сөз анықтығын меңгеруге, сахана мәдениетіне, артистизмге, шығармадағы бейнені сомдауға басты құрал ол вокализдер, әндер, романстар, ариялар болып табылады.

Хроматикалық гамма жаттығулары

«Хроматизм» атауы гректің – chroma – бояу деген сөзінен алынған. Гректер диотоникалық гаммадағы жеті дыбысты жаңбырдан кейінгі кемпірқосақтың жеті түрлі бояуымен теңестірген. Ал, гаммадағы хроматикалық дыбысты сол жеті бояудың түс реңіне теңеген.

Хроматикалық гамма – мажорлық немесе минорлық латтарда дыбыстардың рет-ретімен жоғары, төмен жарты тоннан қозғалуы. Хроматикалық гаммада дыбыстар жоғары диез белгісімен, төмен тек бемоль белгісімен қозғалады. Хроматикалық гаммаларды дауыс қоюдың алғашқы кезеңінен қолданысқа кіргізеді. Хроматикалық гамманың міндеті- бірінші кезекте әншіге интонация тазалығын меңгеру. Хроматикалық гаммалар мен жаттығу бастағанда алдымен ара-қашықтығы (интервал) тар үлкен секундадан бастаған жөн. Сол секундадаға кіретін үш дыбысты меңгерген соң, кіші терцияға, үлкен терцияға ауысу керек. Осы жаттығуларды игергеннен кейін кварта, квинта интервалдарына жаттығуларды бастауға болады. Хроматикалық гаммалар жаттығулары – (57.58.59. 60. 61. 62 – жаттығулар). Бұл жаттығуларды алғашында өте жай (largo) темпінде орындап бірте-бірте тездетуге ауысу керек. Жоғарыдағы интервалдардағы хроматикалық гаммаларды ойдағыдай меңгерген соң октавалық немесе одан-да жоғары интервалдік гаммаларға жаттығулар жасауға кірісуге болады. Ол жаттығулар (63. 64 – жаттығу).

Филировка, Портаменто жаттығулары.

Филировка – атауы француз тілінен filer un son – дыбысты созу деген мағнаны беретін сөзінен алынған. Филировка әдісі дыбыстың созылмалы динамикасын қаттыдан (forte) , ақырынға (piano), ақырыннан қаттыға жайлап бірте-бірте ауысу. Филировканы жақсы меңгеру – дауыстың табиғилығын дұрыс қойылғанының көрсеткіші іспетті.

Филировка жаттығуларын дауыстың күшін, қаттылығын, дауыстың созылмалалағын біршама меңгерген соң бастаған жөн. Себебі, күші жоқ ,әншілік тынысты меңгермеген, дауысының созылмалылығы жоқ әнші филировка әдісін ешқашан да жасай алмайды.

Дыбысқа филировка жасау әдісі әншілік өнерде шығарманы орындауда нюанстар жасаудың басты құралы болады. Ән салғанда филировканы жоғары деңгейде еркін жасау, дыбысты ұзақ созылмалы филировка жасау әншілік өнердің ең ұзақ уақыт жаттығу арқылы үлкен қиыншылықтармен меңгерілетін әдісі. Филировка әдісі әншінің өмір бойы қолданатын өмір бойы сол әдісті жетілдіруге еңбектенетін жаттығуының ең бастысы. Бұл жаттығу кез келген шығарманы көркемдеп орындаудың негізгі әдістемесі.

Филировканы меңгеру үшін алдымен бір дыбысты ұзақ уақыт терң тыныста жоғары резонаторда форте әдісімен жеке айтып жақсы меңгеріп, сол дыбысты енді пиано әдісімен жеке орындап дағдылану керек. Екі әдісті жеке-жеке әбден меңгергеннен кейін, бір дыбыста филировка жасау жеңілге түседі. Ол туралы ұлы педагогтардың пікірлері ортақ.

Филировканы меңгеруге арналған - № 65.66.68.69.70.72 – жаттығуларды күрделігіне қарай педагогтың таңдауымен қолданған жөн.

* * *

(Трель, форшлаг, группетто)

Мелизм – атауы гректің - melismos (мелисмос) - әншіліктің ерекше әдісі деген мағынаны беретін сөзінен алынған.

Мелизм – мелодиялық айналымның жеке бір дыбысына әсемдік әуен беруге арналған арнаулы белгілеулер. Мелизмдер 17 ғасырдан бері қолданып келе жатқан - форшлаг, группетто, мордэнт, трель белгілері.

Трель – аутауы италияның - trillo (трилло) немесе trillare (трилларе) – дірілдеу ,тербелу деген мағнаны беретін сөздерінен алынған. Трель вокалдік музыкада әуенді әсемдеу, сәндеу үшін қолданатын екі қатар тұрған тез орындалатын дыбыстардан құралған. Оның интервалы жарты тон немесе бір тон болады. Трель астынғы дыбыстан басталса , негізгі дыбыс астынғы болады, үстіңгі дыбысы қосалқы дыбыс болады. Егер трель үстінгі дыбыстан басталса, үстінгі дыбыс негізгі, астынғы дыбыс қосалқы дыбыс болады.

Трель италияда Белканто заманында колоратуралық әншілік орындаудың бір түрі болды. Ол кезде трельді барлық дауыстар қолданды. Осы заманда трельді көбінесе жоғарғы дауыстар лирико-колоратуралық және колоратуралық сопранолар репертуарларына байланысты жиі қолданады. Трельдің нағыз вертуоз шеберлері- италияның кастрат- әншілері болған. Трельді орындау үшін көмейдің тербелісімен еркіндігі өте қажетті әдіс.

73.74.75.76.78.82.83.84.86.89-жаттығулары берілген.

* * *

Форшлаг – атауы немістің vorschlag (воршлаг) – алдыңғы соққы деген мағынаны беретін сөзінен алынған. Форшлаг вокалді музыкада, аспаптық музыкада негізгі әуенді (мелодияны) әсемдеумен сәндеудің бір түрі. Форшлаг ұсақ нотамен негізгі нотаның алдына жазылады. Оның размері тактыға кірмейді. Егер форшлаг қысқа әрі сызылған нота болса, онда ол алдыңғы нотаның ұзықтығына кіреді. Егер форшлаг ұзақ нота болса, ол өзінен кейінгі нотаның ұзақтығына қосылады. Форшлаг бір, екі ,үш дыбыстардан тұрады. Форшлагта трель тәрізді көбінесе жоғары дауыстардың репертуарларындағы шығармаларда қолданылады. Форшлагты меңгеруге – 77.79.81.85.87.88.- жаттығулары арналған.

Группетто – атауы италияның – gruppetto (группетто) – кішкене топ деген мағна беретін сөзінен алынған.

Группетто мелодиядағы бір дыбысқа әсемдік беру үшін төрт дыбыстан тұратын тез орындалатын қосымша әуен. Егер группетто белгісі нотаның тура үстінде тұрса, онда группетто сол нотадан секунда жоғары басталады. Ал, егер группетто белгісі нотаның оң жағында тұрса, онда группетто сол нотадан кейін орындалады. Группеттоның ұзақтығы (размері) негізгі нотаның ұзақтығының ішіне кіреді. Группеттоны таза орындау үшін әншіге ұзақ дайындық қажет. Группеттоға арналған жаттығулар – 79.80.

Аралас жаттығулар

Вокалдік аралас жаттығулар жас әншінің алдыңғы – гамма,арфеджио, хроматикалық гамма, лигато, стокатто, филировка, портаменто, мелизмдері бар жаттығуларды жеке-жеке меңгергеннен кейін, дауысын біршама қалыпқа келтірген соң орындайтын жаттығулары. Себебі, бұл жаттығулар мелодия, ритм, диапазон ,орындау әдістері жағынан күрделі жаттығулар. Бір

1.Вокльдік жаттығулар туралы анықтама беріңіз?

2.Legato, non legatoлық жаттығуларына анықтама бер?

3.Стокатто, моркатталық жаттығуларға анықтама бер?

1.Бейсембеков А. «Вокальдік жаттығулар мен вокализдердің дауыс қоюдағы маңызы» 2012 жыл Талант баспасы Семей

46.

2.Пряничников И. «Советы обучающимся пению» Москва 1958ж «Музгиз»

1. Хроматикалық гамма жаттығулары.

2. Мелизимдермен жұмыс

3.Вокалдық жаттығулар жасау.

1.Вокализді сольфеджио орындау.

2.Вокализді дауысты дыбыстармен орындау.

3.Вокалдық жаттығулар.

Вокалдік педагогикада вокализдің алатын орны ерекше. Вокализдер академиялық әншілерді дайындау кезінде оқу бағдарламасында бірінші

ПОӘК 042-18.1.32/02-2014ж.

Ред. № 1.29.08.2014ж.

Бет 45_

курстан бастап соңғы курсқа дейін қолданыста болуы қажет. Себебі вокализ әншінің даусын қою кезеңінде дауыс қыздыру, дауыс жетілдіру, дауыс шынықтыру жаттығулары мен поэзиялық тексті бар вокалдік шығармалар, әндер, романстар.Ариялардың арасын жалғастыратын алтын

көпірі іспетті. Вокалдік жаттығулардан кейін, педагог оқушысына вокализдерді орындатады. Себебі, вокализдер дауыс қоюға арналған жаттығулардың күрделенген бір түрі. Вокализдің ән мен романс тәрізді мелодиясы (әуені) болады.Бұл да музыкалық шығармаға жатады.Бірақ, вокализ нотаның атымен сольфеджио түрінде, көбінесе дауысты «А» , «О» дыбыстарымен орындалады. Вокализдің атқаратын міндеті – дауыстың диапазонын кеңейту, дауыс техникасын шыңдау, интонация тазалығын сақтау, екпінімен созылмалығын жетілдіру, көркемдік орындаушылықты меңгеру тәрізді тағы басқа әншілік өнердің қыр-сырын меңгеруге жас әншіні тәрбиелеу.

Вокализ атауы латынның Vocalis –дауысты деген сөзінен алынған.

Әншілерге арналған вокализдер, аспапта ойнаушыларға арналған этюдтер тәрізді әншінің орындаушылық техникасын жетілдіруге арналған. Дауыс қоюға арналған вокализдердің ең көрнекті авторлары – Маркизи, Рубини, Пановка, Конконе, Абт, Ваккай, Бардоньи, Риччи, Аспелуна, Лютген, Варламов, Глинка т.б. педагог әнші-композиторлар. Вокализдердің концерттік түрлері де бар. Ол вокализдердің көркемдік дәрежесі жоғары классикалық музыкалық шығармалар қатарына жатады. Әнші даусына арналған концерттік вокализдер М.Равелдің «Хабанерасы», С.Рахманиновтың «Вокализі», Р.Галиэрдің «Дауыспен оркестрге арналған концерті», С. Прокофьевтің «Сөзсіз бес мелодиясы» т.б. көпке танымал шығармалар.Концерттік вокализдер негізінен дауысты «А» дыбысымен немесе бірақ сөзбен орындалады. Мысалы В.А Моцарттың дауысқа арналған «Alleluia» шығармасы бір ғана. «Аллелуя» деген сөзбен орындалады.

Қазақ композиторлары да концерттік вокализдер жазған. Олар – С.Мұхаметжановтың «Дауысқа арналған концерті», Е.Рахмадиев «Вокализ» т.б. Ал, қазақтың халық әндерінде фольклорлік жырлар мен термелерде вокализдер ежелден кең түрде қолданады.

ПОӘК 042-18.1.32/02-2014ж.

Ред. № 1.28.09.2014ж.

Бет 45_

Әншілердің даусын жаттықтыруға арналған жаттығулар мен вокализдер он жетінші ғасырда Италияндық вокалдық педагогтарымен композиторлардың, кастрат - әншілердің творчествасында бастау алды. Олар- Порпора, Амадори, Реди, Този, Бернакки, Маркези, Фарнелли, Гвиданни, Котумаччи, Мантуоли, Лео, Мартини т.б.

Бұл композитор - әнші, педагогтардың кейбіреуінің вокалдық жаттығуларымен вокализдерін вокалдік педагог композитор – Виктория Риччи батыс Европаның кітапханаларынан тауып, оған фортепианоның сүйемелдеу партиясын жазған. Сол вокализдер жинағын алғаш рет 1912-жылы Лондон қаласында вокалдік педагог Джозеф Вильямс бастырып шығарған. Содан бері бұл вокализдер жинағы Европа елдеріне және Россияға тараған.

Мен сол жинақтан алып, осы оқу құралына итальян композиторларының 17-18 ғасырлардағы жазылған вокализдерін кіргізіп отырмын.Себебі, бұл вокализдер өзінің стильдік және музыкалық терең мағыналығымен, қарапайымдылығымен, түсініктілігімен Италияның ескі вокалдік мектебінің алғашқы қалыптасу кезеңіндегі озық үлгілерімен ерекшеленеді. Бұл вокализдер әншілерді оқыту кезеңінің бастапқы қурстарында қолдануға қажетті оқу құралы. Өйткені, вокализдердің диапазондары шағын, ритмдік күрделілігі де шамалы, әуендері де жағымды. Вокалдік техниканың алғашқы қадамдарын меңгеруге, интонациалық тазалыққа, форшлаг, группетта, трельдерді меңгеруге тәрбиелеуге таптырмайтын материал.Бұл жинаққа вокалдік педагогтардың әншілер тәрбиелеудегі жиі қолданатын авторлары – Франц Абттың, Гаэтена Зейдлердің, Джузеппе Конконенің, Генрих Пановканың таңдамалы вокализдерде кеңінен кіргізілді. Бұл вокализдер бір жарым ғасыр уақыт бойы әншілер тәрбиелеуде ерекше маңызға ие болып келеді.

Дауыс қоюға арналған вокализдерді Кеңес одағы көлемінде музыка училищесі мен концерваториядағы ән бөлімінің оқу бағдарламасына кіргізу мәселесі 1940 жылы Москвада өткен бүкіл одақтық вокалдік педагогтар конференциясында бір – екі педагог қозғаса, ал 1949-1954 жылдары өткен бүкіл одақтық конференциясында вокализді оқу бағдарламасына міндетті

Қазақ халық әндерінде, термелерінде, жырларда, жоқтауларда, ,бақсылардың науқасты емдеу зікірінде – «Аха-хай», «Ги-ги-гай», «Ди-ди-дау», «Ха-лә-ләй», «А-хау», «Ей-ей-ей», «Ай-ай-ай», «Ох-ох-ох» деген дауысты және дауыссыз дыбыстарды қосып әннің басында немесе қайырмасында ұзақ вокализдер қолдану өте жиі кездеседі. Қазақтың вокалдік фольклерінде вокализдің алатын орны өте ерекше. Әсіресе вокализдер халық әндерімен халық композиторларының әндерінде өте жиі қолданылады. Сөзім дәлелді болу үшін, өзім білетін әндердің ішіндегі вокализдері бар әндерді атап өтейін.Халық әндері – «Кербез сұлу», «Дайдидау», «Көгөкөк», «Аңшының әні», «Сұржекей», «Шәпибаяу», «Қызыл бидай», «Балқурай», «Назқоңыр», «Жиырма бес», «Әупілдек» т.б, Халық композиторларың әндері – Біржанның әні – «Жамбас сипар», Үкілі Ыбрайдың әндері – «Гәкку», «Юран-ай», Ақан Серінің әні – «Сұршақыз», Естайдың әні – «Сандуғаш», Майраның әні «Майра», Кененнің әндері – «Көкшолақ», «Бозторғай», «Қайран елім қайда?», Жаяу Мұсаның әні – «Ақсиса», «Ақылбайдың әні», «Молдабайдың әні», «Ағашаяқтың әні», «Исаның термесі» тізе берсең жалғаса береді.Бұл әндер қазақ ән өнерінің нағыз інжу – маржандары. Ал, Қазақстан композиторлары – А.Жұбанов, М.Төлебаев, Е.Бруссиловский,Л.Хамиди, Н.Тілендиев, Ә.Еспаев, С.Мұхаметжанов, Е.Рахмадиев, Х.Мусин, Е.Хасанғалиев, Т.Базарбаев, Ш.Қалдаяқов, Ә.Бейсеуов т.б. сазгерлердің көптеген әндерінде вокализдер кеңінен пайдаланады.Қазақ академиялық әншілік өнерінің қалыптасуына байланысты профессионал композиторлар әншілердің дауыс мүмкіндігіне орай, әсіресе сопрано дауысты әншілерге арналған колоратуралық вокализдерді кеңінен қолданып, әншілердің дауыс техникасын және диапазонын көрсетуге мол мүмкіндік туғызды. Ол әндер – Г.Бруссиловскийдің «Қос қарлығаш», М.Ержановтың «Қуанамын», Л.Хамидидің «Бұл-бұл», «Жаулауым бақша жайнаған», «Қазақ вальсі», М.Төлебаевтің «Ақмарал сұлу еркем-ай», Е.Рахмадиевтің «Әнші бақыты», Н.Тілендиевтің «Ақшағала», «Кел еркем Алатауыма», «Жансәулем», С.Мұхаметжановтың «Көктем» т.б. әндері қазақ әншілерін өнер көгіне жұлдыз болып жарқырауына жол ашқан мәңгі өлмес туындылар.

Бұл композитор - әнші, педагогтардың кейбіреуінің вокалдық жаттығуларымен вокализдерін вокалдік педагог композитор – Виктория Риччи батыс Европаның кітапханаларынан тауып, оған фортепианоның сүйемелдеу партиясын жазған. Сол вокализдер жинағын алғаш рет 1912-жылы Лондон қаласында вокалдік педагог Джозеф Вильямс бастырып шығарған. Содан бері бұл вокализдер жинағы Европа елдеріне және Россияға тараған.

Сұрақтар:

1.Дауыс қоюдағы вокализдің маңызы туралы анықтама бер?

2.Кең тараған вокализдердің авторлары туралы анықтама бер?

3.Вокализдің түрлері туралы айтып бер?

Қолданылған әдебиеттер:

1.Коррадетти Ирис «О мастерстве вокалиста». Сборник статей «Вопросы вокальной педагогики Москва 1976г «Музыка»

2.Голубев П. «Советы молодым педагогам вокалистам» Москва 1956г.

3.Бейсембеков А. «Вокальдік жаттығулар мен вокализдердің дауыс берудегі маңызы» 2012 ж «Талант» баспасы Семей.