Практикалық әлеуметтік психология: түсінігі, мазмұны, түрлері және іс-әрекет ерекшеліктері

Әлеуметтік психология басқа қоғамдық ғылымдармен: әлеуметттанумен, педагогикамен, саясаттанумен, философиямен тығыз байланысты. Әлеуметтану қоғамдық, топтық және жеке құндалықтар мен нормалардың табиғаты мен сипатын қарастырады. Әлеуметтік психология адамдардың өмір сүретін макро және микро ортаның әсерін ескере отырып, сол құндылықтардың қалыптасуының нақты механизмдерін зерттейді. Әлеуметтану жеке адамның әлеуметтік белсенділігінің қайнар көзін түсіндіретін ғылым саласы болып, әлеуметтік психология белсенділіктің танылу жолдары мен заңдылықтарын зерттейді, сол белсенділікті толық жүзеге асыратын жағдайларды анықтауға көмектеседі. Әлеуметтану адамдар тобы мен қоғамдастығының ішінде тұлғааралық байланыстардың әлеуметтік маңызын көрсетсе, әлеуметтік психология осы әлеуметтік маңыздылықтың әрбір адамның немесе бір топтың іс-әрекетінде байқалатынын, оның тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына әсер ететінін зерттейді.

Педагогика ғылымының мол тәжірибесін пайдалана отырып, әлеуметтік психология педагогикалық ғылымдардың алдында жеке адам мен ұжымға тәрбиелік ықпл етудің тиімді жолдарын көрсетеді, оқыту мен тәрбие процестерін жетілдіруге мүмкіндік береді. Әлеуметтік психология пәні болашақ мұғалімдер мен психологтарға ұжымға психологиялық талдау жасаудың ғылыми әдістері мен жолдарын үйретуге мүмкіндік береді. Әлеуметтік психология философиялық ғылымдар қатарында саналып келсе де, 100 жылдан бері жеке ғылыми пән ретінде дамып келе жатқан ғылымның бір саласы болып табылады.

Адамдардың әртүрлі қоғамдастықта өзара іс-әрекет ету процестеріне көңіл қою және қызығушылық қоғамдық дамудың ерте кезеңдерінде пайда болды. Адамдардың әлеуметтік мінез-құлқындағы алғашқы бақылаулар – болашақ әлеуметтік-психологиялық ғылымның негізі өте ерте заманда Платон мен Аристотель шығармаларында, кейін ағарту кезеңдерінде – Ш.Монтескье, П.Гольбах, К.Гельвеций, Д.Дидро, Ж.Ж.Руссо, Ресейде А.Н.Радищев және т.б. 18ғ. көптеген ойшылдарының еңбектерінде көрініс тапты. Бұл бақылаулар қоғамдағы жеке адамның әлеуметтік дамуының заңдылықтарын түсіндіруге түрткі болды, сонымен бірге 19ғ. ортасы мен соңында пайда болған алғашқы әлеуметтік-психологиялық тұжырымдамалардың шығуына негіз болды. Аталған әлеуметтік-психологиялық теориялардың философиялық базасы ретінде О.Конттың позитивизм ағымы пайдаланылды, бұл субъективті идеализм мен агностицизмнің бір түрі болып саналған философиялық ағым. Ол ағым психология саласында бақылау арқылы алынған мәліметтерді жүйелеу мен сипаттауға зерттеу мақсаттарының бағытталғанын анықтайды.

Әлеуметтік психология идеяларының тарихи дамуы бірнеше кезеңдерге созылды. 1-кезеңде (6ғ.б.ә.дә - 15ғ ортасы) адамдардың әлеуметтік психологиялық ерекшелік мәнінің пайда болуы туралы бастапқы білімдер жинала бастады. Жеке адамның әлеуметтік мінез-құлқының психологиялық механизмі айқындалды. 2-кезеңде (15ғ ортасы – 19ғ ортасы) түрлі әлеуметтік топ өкілдері ретіндегі адамға олардың қарқынды өзара әрекетіне қоғамның әсері туралы ұғымдар зерттелді. 3-кезеңде (19ғ ортасы – 20ғ ортасы) әлеуметтік психологиялық теориялар жасалды, әлеуметтік психологиялық мектептер пайда болды. 4-кезеңде (20ғ ортасынан қазіргі уақытқа дейін) әлеуметтік психология ғылымы эксперименталды ғылымға айналды.

Көне грек ғалымдары Гераклит, Гиппократ, Платон, Аристотель, Демокрит т.б. жеке адамға әлеуметтік психологиялық сипаттама берді. Адамдардың мінез-құлқына психологиялық сипаттама беруге де тырысты. Осылайша, Қытай және грек ғалымдары әлеуметтік-психологиялық ой-пікірдің туындауына жол ашты. Кейін Италия философы Н.Макиовелли өзінің еңбектерінде адамдарды басқару, формасын талдау тұжырымдамасын жасайды. Оның шығармалары саяси өмірді әлеуметтік психологиялық жағынан талдаған алғашқы еңбек болып саналады. Француз ағартушысы Ш.Монтескье әлеуметтік және саяси шындықты қарастыра отырып, ғылыми қолданысқа «әлеуметтік жүйе», «әлеуметтік құрал» деген сөздерді енгізді.

К.Маркс П.Гегельдің тарихи диалектикалық неміс философтарынан және А.Смиттің ағылшын саяси экономикасын әрі француздық «утопиялық социализмін» қосып, «Капиталды» жазды. Онда әлеуметтік шындықтың ғылыми мәнін түсіндірді. Ф.Энгельс К.Маркспен бірлесе отырып, «Ұлы отбасы» деген еңбегін жазып, әлеуметтік және саяси ғылымдарда заңды қорытындылар жасаудың тәжірибесін көрсетті.

Халықтар психологиясының теориялық негізін қалаушылар Н.Лацарус, Х.Штейнталь, В.Вундт т.б. әлеуметтік психологияны ғылым ретінде таныды. Олардың ойынша, қарапайым психологиялық процестерді ғана эксперименттерді оқып зерттеуге болады. Ал жоғары психологиялық функциялар тек тарихи мәдени әдістер арқылы зерттелуі тиіс деп атады. 1863 жылғы адамдар мен жануарлар жаны туралы лекциялар еңбегі 10 томдық кітап болып жарық көрді.

Кейде "практикалық әлеуметтік психология" терминімен алмастырылатын "әлеуметтік-психологиялық араласу" тіркесі психологтардың ерекше қызмет саласы болып табылады.

Практикалық әлеуметтік психология – қолданбалы әлеуметтік психологияның бір түрі, бірақ оларды анықтау заңсыз.

Практикалық психологтың қызмет саласы түбегейлі ерекшеленеді: ол өз клиенттеріне ұсыныстар бермейді, зерттеу жүргізбейді, өзі белгілі бір әлеуметтік-психологиялық процеске араласады, кейбір мәселені өзі шешеді. Оның қызметінің стратегиясы зерттеушінің, тіпті қолданбалы зерттеуді жүзеге асыратын қызметінен түбегейлі ерекшеленеді. Шетелдік әлеуметтік-психологиялық әдебиеттерде мұның пайдасына екі пікір берілген.

Біріншісі ғылым кейбір шындықтарды ашады, содан кейін олар тәжірибеге енеді деген постулатты қабылдайтын "қолдану идеологиясын" қабылдау (немесе қабылдамау) туралы. Осы идеологияның сыншыларының бірі Дж.Поттер, ғылыми зерттеу нәтижелерін тәжірибеге" тегіс " қолдану туралы сөз бола алмайды, өйткені, егер зерттеудің өзі құнды болса да, ол қолданылатын әлеуметтік контекст нәтижелердің өзгеруіне әкеледі. "Қолдану идеологиясынан" айырмашылығы, практиканың өзі диагноз қойып қана қоймай, оларды емдеу әдісін ұсынуы керек проблемаларды тудырады деген постулатты қабылдау қажет. Осылайша, орнату психолог-практика – емес, қолдану деген не, ол қандай өзіндік ұғыну міндеттері, оны өзіне және шешу.

М. Дойчтың екінші пікірі осы қондырғының практиканы қалай егжей-тегжейлі қалыптастыратындығына қатысты. Ол үшін Дойч зерттеушінің нақты ұстанымдары мен тәжірибесіндегі айырмашылықтарды сипаттайды. Зерттеуші талдауға көбірек көңіл бөледі, ал тәжірибеші өз тұжырымдарында синтездейді, зерттеуші өз нәтижелеріне қатысты өзін-өзі алдау мен скептицизмге қол жеткізе алады, тәжірибеші кем дегенде өз клиентінің алдында үлкен сенім көрсетуі керек. Зерттеуші " қызықты "нәрсе туралы көбірек ойлайды, тәжірибеші - "пайдалы" нәрсе туралы, ол прагматикалық; зерттеуші тұтастай алғанда оның Тапсырыс берушімен қарым – қатынасына бей-жай қарамайды (тек конъюнктуралық көзқарастарды қоспағанда), клиентпен байланыс орнату тәжірибесі сәтті жұмыстың міндетті шарты болып табылады.