Тұқымның зиянкестермен зақымдануын анықтаудағы жұмыс

 
31 
 
бөлінеді (13-кесте). 
 
13-кесте – Тұқымның егістік (себу) сапасына мемлекеттік үлгіқалып  
(12047-85 МҮҚ) 
Дақыл 
 
 
МҮҚ 
нөмірі 
 
 
Негізгі 
дақыл 
тұқы-
мы, % 
 
 
Кла-
сы 
 
 
Негізгі 
дақыл-
дың 
қоспасы, 
% 
 
 
Оның ішінде көп емес 
басқа 
өсімдіктің 
тұқымы, 1 
кг/дана 
оның ішін-
дегі арам-
шөптің тұқы-
мы 1кг/дана 
өнгіш-
тігі % 
кем емес 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
 
 
Жұмсақ 
бидай 
10467-76 
99 
98 
97 
1 
2  
3 
1,0  
2,0  
3,0 
10  
40 
200 
5  
20  
70 
95,0  
92,0  
90,0 
Қатты 
бидай 
10467-63 
99  
98 
 97 
1  
2  
3 
10,  
2,0  
3,0 
10  
10 
200 
5 
20  
70 
90,0  
87,0  
85,0 
Қара 
бидай 
10468-76 
99  
98 
97 
1  
2  
3 
1,0  
2,0  
3,0 
10  
80 
200 
5 
40  
70 
95,0  
92,0  
90,0 
Сұлы 
10470-75 
99  
98  
97 
1  
2  
3 
1,0 
 2,0  
3,0 
10  
80 
300 
5 
20  
70 
95,0  
92,0  
90,0 
Арпа 
10469-76 
99  
98  
97 
1 
2  
3 
1,0  
2,0  
3,0 
10  
60 
300 
5 
20  
70 
95,0  
92,0  
90,0 
Тары 
10469-90 
99  
98  
97 
1  
2  
3 
1,0  
1,5  
3,0 
16 
100  
300 
10  
75  
200 
95,0 
90,0 
85,0 
Қара 
құмық 
10247-76 
99  
98  
97 
1  
2  
3 
1,0  
1,5  
3,0 
10  
40  
150 
5 
20  
100 
93,0  
90,0  
87,0 
Ас  
бұршақ 
10246-76 
99 
98,5 
96 
1  
2  
3 
1 
2  
4 
5 
10  
50 
0  
2  
5 
95,0  
92,0  
90,0 
Еркекшөп  19449-80 
95  
90 
1 
2 
5,0  
10,0 
_ 
200 
300 
80,0  
65,0 
Қылтық- 
сыз 
арпабас 
19449-80 
85  
90 
1  
2 
5,0  
10,0 
_ 
240  
320 
75,0  
65,0 
Егістік 
жоңышқа 
19450-80 
96  
96 
1 
2 
4,0  
4,0 
_ 
100 
200 
80,0  
70,0 
Эспарцет  19450-80 
97  
97 
1  
2 
3,0  
3,0 
_ 
40  
50 
75,0  
65,0 
Түйежо-
ңышқа 
19450-80 
96  
96 
1  
1 
4,0 
4,0 
_ 
100  
200 
80,0  
65,0 
Итқонақ  19450-80 
97  
93 
1  
2 
3,0  
7,0 
_ 
120  
240 
85,0  
75,0 

 
32 
 
Мемлекеттік  үлгіқалыптар  (МҮҚ)  талаптарына  сәйкес  келмейтін 
тұқымдар кондициялы емес деп танылады және себуге рұқсат етілмейді.  
Ауылшаруашылық  дақылдарының  тұқым  сапасын  анықтағаннан 
кейін  мемлекетгік  тұқым  сапасына  сараптама  жасау  зертханалары 
талдау  нәтижелеріне  байланысты  «Тұқым  кондициялылығы  жөніндегі 
куәлік»  немесе  «Тұқым  талдаудың  нәтижесі»  деген  арнаулы  құжат 
береді. (Қосымшаның 3 және 4-кестелері). 
«Тұқым кондициялылығы жөніндегі куәлік» себу сапасының барлық 
көрсеткіштері  мөлшерленген  үлгіқалып  бойынша  тексеріліп  және  оның 
талаптарына  сәйкес  келген  тұқымға  беріледі.  Егіні  жиналған  жылғы 
күздік  бидай  тұқымының  өнгштігін  анықтамай-ақ  оның  тіршілікке 
қабілеттілігі көрсеткшіне негізделіп "Тұқым  кондициялылығы жөніндегі 
куәлігін" беруге рұқсат етіледі. 
Мемлекеттік  тұқым  сапасына  сараптама  жасау  зертханаларына  ірі 
тұқым  тобынан  орташа  үлгілер  жеткізілгенде  «Тұқым  кондициялығы 
жөніндегі  куәлік»  мынадай  жағдайда  беріледі:  тұқым  тобынан 
сұрыпталған  барлық  орташа  үлгілердің  сапа  көрсеткіштері  үлгіқалып 
мөлшеріне  сәйкес  келгенде;  тұқымның  орташа  арифметикалық  сапа 
көрсеткіштері  үлгіқалып  талаптарына  сәйкес  келгенде,  бірақ  тұқым 
үлгілерінің  бір  бөлігі  кондициялы  болмай,  олардың  сапа  көрсеткіштері 
орташа  арифметикалық  шамадан  ауытқуы  рұқсат  етілген  мөлшерден 
аспағанда.  Мұндай  жағдайларда  тұқымның  сапа  көрсеткіштерін  орташа 
арифметикалық  шамалармен  анықтайды.  «Тұқым  кондициялылығы 
жөніндегі  куәлікте»  класты  жазбаша  түрде  көрсетеді,  ал  ол 
мөлшерленетін  сапа  көрсеткіштерінің  төменгі  бағасымен  анықталады. 
Мысал:  қатты  бидай  тұқымы  барлық  себу  көрсеткіштері  бойынша 
бірінші  сынып  талаптарына  сәйкес  келеді,  тек  қана  басқа  өсімдіктердің 
қоспасы  үшінші  сынып  деңгейінде;  "Тұқым  кондициялылығы  жөніндегі 
куәлікке" үшінші сыныпты тұқым деп жазады. 
Ауылшаруашылық  дақылдарының  көпшілігіне,  оның  ішінде  дәнді 
дақылдарға  «Тұқым  кондициялылығы  жөніндегі  куәліктің»  күші 
тұқымның  өнгіштігіне  байланысты  және  4  ай  мерзімге  белгіленеді,  ал 
қапталған  және  дәріленген  жүгері  тұқымы  үшін  –  бір  жыл.  Кенелермен 
зақымданған тұқымға "Тұқым кондициялылығы жөніндегі куәліктің" әсер 
ету мерзімі екі айға дейін кемітіледі. 
"Тұқым  кондициялылығы  жөніндегі  куәліктің"  күші  жойылғаннан 
кейін тұқымды өнгіштікке қайтадан талдағанда "Тұқым талдау нәтижесі" 
құжаты беріледі, бұл бұрын берілген "Тұқым кондициялылығы жөніндегі 
куәлікке"  толықтырма  болып  табылады  және  оның  әсер  ету  күшінің 
мерзімі  көрсетіледі.  Егер  қайтадан  тексергенде  тұқым  кондициялы 
болмай қалса, онда «Тұқым кондициялылығы жөніндегі куәліктің» күші 
жойылады. 
"Тұқым талдаудың нәтижесі" тұқымның себу сапасы тиісті үлгіқалып 
талаптарына 
сәйкес 
келмеген 
жағдайда, 
немесе 
тұқымның 
мөлшерленетін көрсеткіштері толық тексерілмеген тұқымға беріледі. 

 
33 
 
Толық  емес  талдау  жүргізілгенде,  үлгіқалыппен  мөлшерленетін 
көрсеткіштердің  бір  белігі  ғана  анықталғанда  және  бұл  көрсеткіштер 
үлгіқалып  талаптарына  сәйкес  келгенде  мынадай  қорытынды  жасалады: 
«Тұқым  .......  көрсеткіштер  бойынша  үлгіқалып  талаптарына  сәйкес 
келеді».  Егер  де  талдау  кезінде  тұқым  бір,  немесе  бірнеше 
мөлшерленетін 
көрсеткіштер 
бойынша 
кондициялы 
болмаса 
«Қорытынды»  деген  бапқа  «Тұқым  мына  көрсеткіштерге  байланысты 
кондициялы  емес»  деп  жазады  да  тұқымның  сапасын  арттыру  жөнінде 
кепілдеме (ұсыныс) береді.  
 
ТҰҚЫМНЫҢ СЕБУГЕ ЖАРАМДЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ  
СЕБУ МӨЛШЕРІН ЕСЕПТЕУ 
 
Тұқымның  себуге  жарамдылығы  дегеніміз  талданып  отырған 
тұқымдағы таза және өнгіш тұқымның пайыз мөлшері. Бұл көрсеткішті 
тек  қана  кондициялы  тұқымға  төмендегідей  анықтама  бойынша 
есептейді. 
 
 
С
ж
 = 
100
* Ло
Тт
, 
мұнда, Сж 
—
 тұқымның себуге жарамдылығы, %;  
     Т
т
 – тұқымның тазалығы, %; Л
ө
 - тұқымның өнгіштігі, %;  
Себуге  жарамдылықты,  әдетте,  бүтін  санмен  көрсетеді.  Мысалы, 
орташа    үлгіні  талдағанда  мынадай  нәтижелер  алынды:    тұқымның 
физикалық  тазалығы  —  99,7%,  зертханалық  өнгіштігі  96%.  Себуге 
жарамдылығы 
 
С
ж
 = 99,7 • 96:100=95,7 немесе 96% 
Тұқымның  себуге  жарамдылығын  оның  нақты  салмақтық  себу 
мөлшерін (нормасын) есептеу үшін қолданады. 
Кепілдемелерде, оқулықтарда т.б. құралдарда себу мөлшері  сандық 
есеппен  (гектарына  млн.  дана  өнгіш  тұқым),  немесе  100%,  себу 
жарамдылығына келтірілген салмақтық өлшеммен беріледі. Әрбір тұқым 
үшін себер алдында себуге жарамдылықты ескеріп нақты себу мөлшерін 
анықтайды.  Мысалы:  Солтүстік  Қазақстанның  құрғақ  далалық 
аймағының  күңгірт  қара-қоңыр  топырақтарында  таза  парға  1000 
тұқымның  массасы  36,0  г  және  себуге  жарамдылығы  95%  Целинная 
Юбилейная жаздық бидайының әр гектарға 3,0 млн данасын себу керек; 
нақты себу мөлшері (С
н
): 
 
С
н
 = К*М*100:Сж, 
мұнда,   К – себу коэффициенті (гектарына млн. өнгіш тұқым);  
М – 1000 тұқымның массасы, г;  
Сж 
_
 себуге жарамдылық, %.  
Сонда    С
н
 =3,0 • 36,0 • 100:95=113,7 немесе 114 кг/га.  

 
34 
 
Айта  кету  керек,  әртүрлі  екпе  дақылдар  және  топырақ-климат 
аймақтары (тіпті Солтүстік Қазақстан шеңберінде) үшін тұқымның себу 
мөлшерін  анықтау  мен  есептеудің  бірнеше  тәсілдері  қолданылады  және 
міндетті түрде себуге жарамдылықты пайдаланып түзету енгізеді. 
1.  Салмақтық  тәсіл.  Бұл  эксперименттік  жолмен  далалық  және 
өндірістік  тәжірибелер  жүргізіп,  тұқымның  орташа  салмақтық  себу 
мөлшерін  анықтауға  негізделген.  Тұқымның  себу  мөлшері  нақты 
топырақ-климат аймақтары үшін белгіленеді. 
2.  Даналық  (сандық)  тәсіл.  Бұл  тәсіл  бойынша  1  га  егістікке 
себілетін  тұқым  санын  анықтайды.  Сандық  себу  мөлшері  де 
эксперимент жолымен анықталады. Бір өлшем егістікке себілетін тұқым 
данасын  (санын)  біле  отырып,  жоғарыда  келтірілген  анықтаманы 
пайдаланып салмақтық себу мөлшерін белгілеуге болады. 
3.  Оңтайлы  сабақ  жиілігі  бойынша  тұқымның  себу  мөлшерін 
есептеудің әдістемесі. Бұл тәсілді проф. М.С. Савицкий ұсынған және ол 
өсімдіктердің  биологиялық  көрсеткіштеріне,  егін  жинау  қарсаңындағы 
дақылдың қолайлы сабақ бітіктігі жиілігіне,  түптену коэффициенті мен 
өсімдіктердің жалпы тірі қалуына негізделген. Қолайлы сабақ бітіктігінің 
жиілігі  деп  нақты  жағдайда  бір  өлшем  жерде  ең  жоғары  өнім 
қалыптастыратын өнімді сабақ санын атайды. Өсімдіктердің жалпы тірі 
қалуы дегеніміз егін жинау кезіндегі бір өлшем алаңдағы (1 кв. м) өсімдік 
санының  осы  алаңға  себілген  өнгіш  тұқым  санына  қатынасын  100-ге 
көбейткенге тең шама. Себу мөлшері мына анықтамамен есептеледі: 
 
С
н 
= (С
к 
– М – 100):(К – С
е 
– С
ж
), 
мұнда, С
н
 – тұқымның себу мөлшері, кг/га; 
  С
к
 – егін жинау кезіндегі нақты аймаққа есептелген сорттың сабақ 
бітіктігінің жиілігі, дана/м
2
; 
М - 1000 тұқымның массасы, г; 
К - өнімді түптену коэффициенті; 
С
ө
 - өсімдіктің жалпы тірі қалуы (сақталуы), %; 
С
ж
 - тұқымның себуге жарамдылығы, %. 
 
Бақылау сұрақтары 
 
1.  Тұқымтанудағы  негізгі  түсініктерге  (тұқым  тобы,  бақылау  бірлігі, 
орташа үлгі т.б.) анықтама беріңіз. 
2.  Үйіндіде  сақтаулы  тұқым  тобынан  біріктірілген  үлгі  қалай 
сұрыпталады ? 
3.  Қаптардағы  тұқымнан  біріктірілген  үлгі  сұрыптаудың  әдістемесі 
қандай ? 
4. Біріктірілген үлгіден орташа үлгі қалай сұрыпталады ? 
5. Орташа үлгі қалай құжатталады ?  
6. Тұқым  тазалығы  деп  нені  атайды  және  оны  анықтау  үшін  шөкім 
сұрыптаудың әдістемесі қандай ? 

 
35 
 
7. Тұқым 
тазалығын 
анықтау 
тәртібін 
көрсетіңіз. 
Орташа 
арифметикалық шаманы есептеу әдістемесі. 
8. Тұқым 
тазалығының 
орташа 
арифметикалық 
көрсеткішін 
есептеудің дұрыстығы қалай тексеріледі ? 
9. Тұқымның  өнгіштігі  және  өну  энергиясы  түсініктеріне  анықтама 
беріңіз. 
10.Тұқымды  өнгіштікке  салу  және  зертханалық  өнгіштік  пен  өну 
энергиясын анықтау әдістемесі қандай ? 
11. 1000 тұқымның массасын анықтау және оның дұрыстығын тексеру 
әдістемесі. 
12. Тұқымның  тіршілікке  қабілеттілігі  деген  не  және  оның  анықтау 
әдістемелері. 
13. Тұқымның тіршілікке қабілеттілігін тетразол және қышқыл фуксин 
ерітінділерінде анықтау әдістемелерін атаңыз. 
14. Тұқымның      ылғалдылығы      деген      не      және      оның      анықтау 
әдістемесі. 
15. Электр ылғал өлшегіштерде  тұқым  ылғалдылығын  анықтаудың 
мәні неде ? 
16. Кептіру  тәсілмен  тұқым  ылғалдылығын  анықтау  әдістемесін 
түсіндіріңіз  және  орташа  арифметикалық  шаманың  дұрыстығы  қалай 
тексеріледі? 
17.  Тұқымның  өсу  күші  деп  нені  айтады?  Өлшем  бірліктерін 
көрсетіңіз және оның анықтау әдістемесі қандай ? 
18.Тұқымның      аурулармен      залалдануын        қандай      тәсілдермен 
анықтайды? 
19. Тұқымның зиянкестермен жарақаттану түрлерін атаңыз. 
20.  Тұқымның зиянкестермен жасырын жарақаттануын анықтаудың 
мәні неде ? 
21.  Тұқымның 
зиянкестермен  айқын  жарақаттануын  қандай 
әдістеме бойынша анықтайды? 
22.  Тұқым  сапасы  жөніндегі  құжаттарды  атаңыз  және  олардың 
толтырылу тәртібі. 
23.  Тұқымның себу жарамдылығына түсініктеме беріңіз, оны қандай 
анықтама (формула) бойынша есептейді? 
24.  Тұқымның  салмақтық  себу  мөлшерін  қандай  тәсілдермен 
анықтайды және олардың мәні. 
 
ТАРАУ БОЙЫНША ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1  Аринов Қ.К., «Тұқымтану негіздері», -Ақмола, 1995. 
2  Аринов  К.К.  Влияние  фракционирования  на  посевные  качества 
семян  яровой  пшеницы.  Вопросы  агротехники  зерновых  культур  в 
Северном Казахстане. Труды- ЦСХИ. Т8, вып. 5, -Целиноград, 1972. 
3  Аринов  К.К.  Посевные  качества  и  урожайные  свойства  семян 
пшеницы. Ж. Селекция и семеноводство, 1981, №6. 

 
36 
 
4  Аринов  К.К.,  Лазник  Э.Ф.  Семена,  ТУР  и  урожай  зерна  твердой 
яровой  пшеницы,  Пути  интенсификации  производства  зерна  в 
Северном Казахстане. Труды ЦСХИ, - Целиноград, 1987. 
5  Аринов  К.К.,  Гордеева  Е.А.  Семенная  продуктивность  яровой 
твердой  пшеницы  при  орошении.  Материалы  научно-практической 
конференции "Научные аспекты развития с.-х. в Северном Казахстане в 
новых условиях хозяйствования" - Кокшетау, 1994. 
6  Карамшук  З.П.,  Муранец  А.П.,  Аринов  К.К.  Вредоносность 
альтернариоза  семян  твердой  пшеницы.  //  Вестник  с.-х.  науки 
Казахстана, 1987, № 2. 
7  Межгосударственный стандарт. ГОСТ 12045-97. М., 1997. 
8  Нургалиев 
А.Н.,  Сорокина  Т.А.,  Аринов  К.К.  Вопросы 
семеноведения зерновых культур в Северном Казахстане. - Целиноград, 
1984. 
9  Семена и посадочный материал сельскохозяйственных культур.  
-М.: Изд-во стандартов, 1968. 
10  Семена  сельскохозяйственных  култур.  Официальные  издания 
Госкомитета СССР по стандартам за 1972-1985 гг. 
11  Семена  сельскохозяйственных  культур.  Сортовые  и  посевные 
качества. Часть 1. -М.: Изд-во стандартов, 1991. 
12  Семена  сельскохозяйственных  культур.  Методы  определения 
заселенности вредителями. Минск: ИПК стандартов, 1997. 
13  Строна  И.Г.  Общее  семеноведение  полевых  культур.  -М.:  Колос, 
1966. 
14  Фирсова  М.К.,  Попова  Е.П.  оценка  качества  зерна  и  семян.  -М.: 
Колос, 1981. 
15  Цепенко А.А., Аринов К.К. Крупность семян и урожай пшеницы. // 
селекция и семеноводство, 1976, №6. 
16  Цепенко  А.А.,  Аринов  К.К.  Какими  семенами  выгоднее  сеять?// 
земледелие, 1973, №1. 
17  Аринов 
К.К.,  Шестакова  Н.А.  Агрономические  основы 
семеноведения и семенного контроля на Севере Казахстана. - Астана, 
2006. 
 
II – ТАРАУ. ЕКПЕ (ТАНАПТЫҚ) ДАҚЫЛДАРДЫҢ ӨНІМІН 
БАҒДАРЛАМАЛАУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ 
(Ең жоғары мүмкін өнім алу үшін қарқынды технологияларды  
жасаудың теориялық негізі) 
 
Бағдарламалаудың  негізгі  міндеті,  біріншіден,  әрбір  дақылдың 
сыртқы ортаның факторларына (жылу, ылғал, қоректік заттар, жарық т.б.) 
қоятын  талабын  білу  керек,  екіншіден,  реттелмейтін  факторлармен 
қамтамасыз  етілуіне  қарай  (жарық,  жылу,  ылғал)  әсіресе,  өнімді 
шектейтін  факторлар  бойынша  егістіктің  потенциалды  мүмкіндіктерін 
бағалауды  үйренген  жөн,  үшіншіден,  шектеулі  фактор  бойынша 

 
37 
 
(қоректік  заттар,  агрофитоценоз  қалыптасу)  мүмкін  өнімнің  деңгейін 
есептеу  негізінде  ең  жоғарғы  мүмкін  өнім  алуға  бағытталған  реттелетін 
факторлардың сандық мәнін анықтаған дұрыс. 
Ғылым саласы ретінде өнімді бағдарламалаудың қойылған мақсатты 
шешуге  арналған  өзіндік  тәсілі  бар,  оның  негізінде  өсімдік  тіршілігінің 
басты  факторларын  есептеудің  тепе-тендік  (баланстық)  тәсілі  алынған 
(күн  радиациясы,  ылғал,  жылу,  қоректік  заттар  элементтері  ж.б.), 
басқаша айтқанда, жоспарланған өнім деңгейін алуды қамтамасыз ететін 
факторлар мен шаралар жиынтығы алынады. 
Сонымен  бағдарламалау  тепе-теңдік  (баланстық)  тәсілмен  нақты 
шаруашылық,  танап  жағдайында  екпе  дақылдардың  өнім  деңгейін 
белгілеуді  қарастырады,  өсімдік  тіршілігіне  қажетті  реттелетін 
факторларды оңтайландыруға (қоректік заттар, жапырақ беті ауданы т.б.),  
оған  қоса реттелмейтін факторларды  барынша есепке алуды ескереді. 
Өнімді бағдарламалау максимальды немесе потенциальды өнім (ПӨ), 
нақты мүмкін өнім (НМӨ) және өндіріс жағдайында алынатын нақты өнім 
(НӨ)  түсініктеріне  ғылыми  негіз  береді,  ПӨ-НМӨ-НӨ  арасындағы 
сейкессіздіктің  себебін  және  осы  көрсеткіштердің  арасындағы 
алшақтықты азайту шараларын анықтайды. 
Өнімді  бағдарламалау  (реттелетін  және  реттелмейтін  факторларды 
бағалау,  реттелетін  факторлармен  өнім  деңгейінің  қажеттілігін  есептеу) 
реттелмейтін  сыртқы  факторлардың  әсер  етуін  ескере  отырып, 
төмендегідей негізгі параметрлер бойынша іс жүзінде жүзеге асады: 
1. 
ФБР  (фотосинтетикалық  белсенді  радиация)  кірісі  және 
ФБР пайдалану коэффициенті бойынша өнім деңгейін анықтау. 
2. 
Аймақ 
шаруашылықтарының 
биоклиматтық 
көрсеткіштерін  есептеу  және  нақты  топырақ-климат  жағдайларына 
байланысты  дақылдардың,  сорттардың  өнімді  қалыптастыруының 
потенциальды мүмкіндіктерін анықтау. 
3. 
Нақты  жағдайға  байланысты  ылғалмен  қамтамасыз  етілуі 
бойынша өнім деңгейін анықтау. 
Дақылдардың  өсіру  технология  кескініне  кіретін  реттелетін 
факторлар, төмендегідей көрсеткіштер бойынша жүргізіледі: 
1. Тұқымның себу мөлшерін мүмкіндігінше аз шығындап егін жинау 
алдындағы  қолайлы  сабақ  жиілігі  арқылы,  бағдарламаланған  өнім 
деңгейін  алу  үшін,  нақты  жағдайда  егістіктің  фотосинтетикасалық 
потенциалын жасау. 
2. 
Суармалы 
егіншілікте 
дақылдардың 
өсіп-даму 
кезеңіне 
байланысты жалпы суару және суару мөлшерін, суару саны мен мерзімін 
есептеу. 
3. 
Бағдарламаланған  өніммен  шығарылатын  қоректік  заттарды, 
топырақтың  тиімді  құнарлылығын  және  топырақтан  минералды 
тыңайтқыштың  қоректік  заттарды  шығару  коэффициенттерін  ескере 
отырып тыңайтқыш мөлшерін есептеу. 
4.  Қарқынды  технологияның  барлық  элементтерін  ескере  отырып, 

 
38 
 
максимальды  өнім  деңгейін  алуын  қамтамасыз  ететін  шаралар  жинағын 
жасау. 
ТАПСЫРМА 
 
1. 
ФБР  кірісі  бойынша  әртүрлі  екпе  дақылдардың  өнім  деңгейін 
анықтау әдістемесін меңгеру. 
2.  Екпе  дақылдардың  әртүрлі  өнім  деңгейіне  ФБР  коэффициентін 
(ФБР-дің ПӘК) есептеу әдістемесін меңгеру. 
3.  Егістіктің 
фотосинтетикалық 
потенциалы 
(ФП) 
мен 
фотосинтездің таза өнімін (ФТӨ) есептеу әдістемесін меңгеру. 
Жоспарланған  өнім  шамасын  фотосинтетикалық  белсенді  радиация 
(ФБР) кірісімен есептеу. 
Өсімдік 
биомассасындағы 
органикалық 
заттардың 
90-96% 
фотосинтез  процесінде  түзіледі,  сондықтан  өнімді  бағдарламалау  тәсілі 
егістіктің фотосинтетикалық қызметін оңтайлаңдыру арқылы іске асады. 
Есептеулер  тепе-тендік  (баланс)  құрастыруға  негізделген,  оның  бір 
жағына  бір  өлшем  алаңға  түсетін  ФБР  (кірісі),  екінші  жағына  алаңға 
жинақталған биомасса өніміндегі энергия мөлшері жазылады (шығысы). 
Солтүстік  Қазақстанда  ФБР  кірісінің  шамасы  температурасы  +5°С-
дан жоғары болған кезеңде 14,4-15,1 млрд ҚДж/га, температурасы 10°С-дан 
жоғары  болған  кезеңде  –  12,4-12,9  млрд  ҚДж/га,  ал  оңтүстік  Қазақстан 
облыстарында  олар  тиісінше  18,2-18,9  және  16,6-16,9  млрд  ҚЦж/га. 
Мысалы,  Тәжікстанның  алқаптарыңда  бұл  көрсеткіштер  28,2-29,7  және 
20,1-20,9 млрд. ҚДж/га жетеді. Қазақстанның үш пункттерінде – Астана, 
Алматы  және  Қостанай  –  орташа  айлық  ФБР  кірісі  14-кестеде 
келтірілген. 
 
14-кесте – Қазақстанның үш жерінде жылы кезеңдегі ФБР  
(млрд. ҚЦж/га) көрсеткіші 
Айлар 
Астана 
Қостанай 
Алматы 
Сәуір 
2,3 
2,3 
2,4 
Мамыр 
3,0 
3,1 
3,3 
Маусым 
3,3 
3,3 
3,4 
Шілде 
2,9 
3,3 
3,9 
Тамыз 
2,6 
2,6 
2,9 
Қыркүйек 
-1,9 
1,7 
2,1 
Қазан 
1,1 
0,9 
1,6 
 
ФБР    кірісі    бойынша    потенциальды    өнімді    есептеу    мынадай 
тәртіппен   жүргізіледі:   дақылдардың    өсіп-жетілу   кезеңінің   нақты 
ұзақтығы  белгіленеді,  содан  кейін  ай  сайынғы  ФБР  көрсеткіштерінің 
жиынтығы анықталады. 
Құрғақ  заттар  өнімінде  жинақтаған  энергияның  шамасы  (Q
ө
)  мына 
анықтамамен есептеледі: 
Q
ө
 =Ө
қ
*Қ 

 
39 
 
мұнда, Ө
қ
 - құрғақ биомасса өнімі, кг/га; 
     Қ - құрғақ биомассаның калориялығы, КДж. 
Бірқатар екпе дақылдардың калориялығы 15-кестеде келтірілген.  
 
15-кесте –  Екпе дақылдардың 1 кг құрғақ биомассасының калориялығы, 
КДж, орташа 
Дақылдар 
 
 
Өсімдік мүшелері 
бүтін өсімдік 
негізгі өнім 
қосалқы 
өнім 
тамыр 
жүйесі 
Бидай, арпа, сұлы және т.б. 
17600 
18000 
16700 
16970 
Асбұршақ, ноқат, ноғатық және 
т.б. 
18800 
19600 
16750 
16760 
Жоңышқа және т.б. бұршақ 
тұқымдастар 
21750 
21750 
21750 
16750 
Еркекшөп және т.б. астық 
тұқымдастар 
16800 
16800 
16800 
16200 
Біржыддық шөптер 
17500 
17500 
17500 
16700 
Жүгері және т.б. сүрлемдік 
дақылдар 
15600 
15600 
15600 
15600 
Мал азықтық тамыржемістілер 
15400 
15600 
14800 
14400 
 
Биомасса калориялығы шамамен есептеу үшін оның 1 кг-да 16,76 • 10
3 
КДж бар деп алынады. 
Дәнді  дақылдармен  жинақталған  энергияны  анықтағанда  сабан 
өнімін  астық  өнімінің  1,0:0,8-1,0  қатынасындай  деп  есептейді.  Егер 
есептеулерде  тамыр  жүйесінің  массасын  ескеру  қажет  болса,  онда  ол 
дәнді дақылдармен  біржылдық шөптерде   жер   беті   массасының   20-
30%,      көпжылдық  шөптерде  65-100%  деп  есептеледі.  Тепе-тендіктің 
(баланстың) шығыс пен кіріс бөлігі мынадай: 
 
Q
ФБР 
* К
ФБР
 
= Ө
қ
 * Қ
қ
 * 100, 
 
мұнда, (Q
ФБР
 
- өсімдіктің өсіп-жетілу кезеңіндегі ФБР кірісі, ҚДж/га; 
   
К
ФБР
 
- ФБР пайдалану коэффициенті (ПӘК); 
  Ө
қ
 - абсолют құрғақ биомассасы өнімі, кг/га; 
  Қ
қ
 - құрғақ заттың калориялығы, КДж.  
Сондықтан,       баланстан        кіріс       белігі     дақылдың     өсіп-жетілу 
кезеңіндегі  және  оны  егістікпен  пайдалануын  ескере  отырып    1  га 
келетін  ФБР  түсуі  (КДж),    шығыс  бөлігі    1    га  егістікте  өсімдіктер 
биомассасы мен жинақталған энергия мөлшері (Ө
қ
 * Қ
қ
) (КДж). 
Мұндай  жағдайда  өнім  деңгейін  баланстан  шығарып  мынадай 
анықтамамен есептеуге болады: 
О
к 
= 
100
*
*
К
ФБР
ФБР
К
К

; 
 

 
40 
 
Егістіктегі  ФБР-дің  пайдалану  коэффициентін  (К
ФБР
)  нақты,  немесе 
жобаланған  өніммен  баланстық  анықтаманы  түрлендіріп  есептеуге 
болады: 
Солтүстік Қазақстанның өндіріс жағдайында К
ФБР
 
шамасы (ФБР-дің 
ПӘК)  орта  есеппен  әртүрлі  дақылдарда  0,3-1,0%  құрайды,  тек  қана 
суармалы жерлерде бұл көрсеткіш 1,5-2,5%-ға жетеді. 
Барлық  егістіктерді  ФБР-дің  ПӘК  бойынша  А.А.Ничипорович 
төмендегідей  топтарға  бөлді:  әдетте  байқалатындары  —  0,5-1,5%; 
жақсылары  —  1,5-3,0%;  рекордтылары  —  3,5-5,0%;  теориялық 
мүмкіндері — 6,0-8,0%. 
Есептеулерді  жүргізгенде  дәнді  дақылдардың  ылғалдылығы 
(астықтың)  14%,  көпжылдық  және  біржылдық  шөптердің  жасыл 
балаусасыңда  65-80%,  ал  пшенінде  16%,  жүгері,  шай  жүгері, 
күнбағыстың жасыл балаусасының ылғалдылығы 75-85% деп алынады. 

жүктеу/скачать 15,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: