Егістіктің фотосинтетикалық потенциалы (ФП) мен фотосинтездің

 
41 
 
орташа    көрсеткіші  жапырақ  ауданының  жұмыс    істеген  уақытына 
көбейтілген (ФП) м
2
/тәулік. 
 
Бақылау сұрақтары 
 
1. 
Ауыл шаруашылық дақылдарының өнімін бағдарламалау туралы 
түсінік.  Бағдарламалаудың  теориялық  негізі,  ғылымны  зерзаттары  мен 
тәсілдері. 
2.  Шатилов  И.С.  және  Каюмов  М.К.  тұжырымдамасы  бойынша 
өнімді бағдарламалаудың негізгі ұстанымдарының мәні. 
3.  ФБР  туралы  түсінік.  Әр  географиялық  нысан  бойынша  әтүрлі 
ауылшаруашылық  дақылдардың  өсіп-даму  кезеңіне  ФБР  есептеу 
әдістемесі. 
4.  Егістіктердің  пайдалы  әсер  коэффициентін  есепте  әдістемесі 
(К
ФБР
). 
5.  Белгілі  ФБР  бойынша  потенциальды  өнімділікті  анықтау 
әдістемесі. 
6.  Әр  түрлі  мал  азықтық  дақылдардың  калориялығының  орташа 
көрсеткіштері және калория туралы түсінік. 
7.  Егістіктердің  пайдалы  әсер  коэффициентіне  (К
ФБР
)  байланысты 
өнім деңгейін қалыптастыру мүмкіншілігі және егістіктер; ФБР пайдалану 
коэффициенті бойынша топтастыру (А.А. Никипорович бойынша). 
8.  Фп және ФТӨ туралы түсінік, оларды есептеу әдістемесі. 
9.  Өсірілетін  дақылдардың  жапырақ  беттерінің  аумағы,  Фп  және 
ФТӨ, олардың әр түрлі топырақ-климат жағдайындағы оңтайлы мәндері. 
Бұл көрсеткіштердің қоршаған орта жағдайына тәуелділігі. 
 
БИОКЛИМАТТЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРДІ БАҒАЛАУ ЖӘНЕ  
НАҚТЫ ТОПЫРАҚ-КЛИМАТ ЖАҒДАЙЛАРЫНА БАЙЛАНЫСТЫ 
ДАҚЫЛДАР МЕН СОРТТАРДЫҢ ӨСІРУ МҮМКІНШІЛІГІ МЕН 
ӘЛЕУЕТІН (ПОТЕНЦИАЛЫН) АНЫҚТАУ  
 
ТАПСЫРМА 
 
1. 
Белгілі  аймақтың  биоклиматтық  көрсеткіштерін  бағалау 
әдістемесін меңгеру. 
2.  Аймақтың  биоклиматтық  бағалауын  жүзеге  асыруының  негізгі 
көрсеткіштерін  оқып  үйрену  және  бұл  көрсеткіштердің  негігі 
параметрлері. 
3.  Белгілі топырақ-климат жағдайларында дақылдар мен сорттардың 
өсіру мүмкіншілігін және потенциалын бағалау әдастемесін меңгеру. 
Өнімді  бағдарламалауды  іске  асыру  үшін  шаруашылықтың 
биоклиматтық  жағдайын  бағалау  өте  қажет,  бұл  жағдайда  маңызды  деп 
келесі  көрсеткіштерді  есептеуге  болады:  түсетін  жауын-шашын  мөлшері 
және  олардың  жыл  бойы  бөлінуі;  орташа  тәуліктік  температура 

 
42 
 
жиынтығы;  ауаның  орташа  тәуліктік  температурасы  0°,  +5°,+10
о
  ,  ауысу 
күндері  және  бұл  кезеңнің  ұзақтығы;  көктемде  –  бірінші,  күзде  –  соңғы 
бозқырау түсетін күндері және аязсыз кезеңнің ұзақтығы; дақылдар мен 
сорттардың  бұл  көрсеткштерге  қоятын  талабы  және  тағы  да  басқа 
көрсеткіштер.  Сонымен  қатар  тиімді  құнарлығы  бойынша  топырақы 
бағалау  және  осы  көрсеткіш  бойынша  нақты  мүмкін  өнімді  есептеу 
жатады. 
Қазақстанның  орташа  көпжылдық  жауын-шашын  мөлшері  далалы 
және  орманды-далалы  аймақтарда  250-ден  335  дейін,  таулы  аймақтарда 
450-дан  560  мм  дейін  ауытқып,  шөл  аймақтарында  100-150  мм  дейін 
төмендейді (16-кесте). 
 
16-кесте – Қазақстанның бірқатар аудандарында түсетін орташа көпжылдық 
жауын-шашын мөлшері және оның жылы кезең айларында бөлінуі (мм) 
Аудандары 
(пункттері) 
 
 
Жылдық 
ылғал 
мөлшері 
 
 
Оның 
ішінде 
жылы 
кезенде  
(IV-X) 
 
 
Оның ішінде айлар бойынша 
IV 
V 
VI 
VII 
VIII  IX 
X 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
Петропавл 
335 
260 
19 
30 
51 
59 
46 
30 
25 
Қостанай 
278 
216 
19 
26 
36 
48 
34 
25 
26 
Арқалық 
270 
178 
14 
17 
29 
38 
35 
20 
25 
Көкшетау 
281 
227 
15 
29 
42 
53 
37 
28 
28 
Астана 
302 
210 
17 
24 
40 
42 
34 
24 
24 
Павлодар 
247 
177 
13 
24 
32 
34 
36 
19 
19 
Қарағанды 
315 
204 
22 
27 
41 
42 
28 
21 
23 
Орал 
295 
186 
20 
32 
25 
30 
27 
21 
31 
Семей 
275 
180 
16 
24 
35 
35 
25 
20 
25 
Өскемен 
452 
312 
29 
46 
55 
62 
44 
35 
41 
Қызылорда 
109 
49 
14 
11 
5 
5 
3 
4 
7 
Шымкент 
524 
233 
70 
41 
13 
2 
4 
7 
33 
Тараз 
287 
154 
44 
36 
21 
9 
6 
8 
30 
Талдықорған 
323 
192 
37 
44 
27 
22 
12 
19 
31 
Алматы 
560 
369 
90 
90 
54 
36 
24 
27 
48 
 
Кестеде  түсетін  жауын-шашын  мөлшерінің  жылдық  кезеңдері  мен 
айлары  бойынша  көпжылдық  орташа  көрсеткіштері  келтірілген,  ол 
дақылдардың  өсу-даму  кезеңінде  ылғалмен  қамтамасыз  етілуін 
бағалауға мүмкіншілік береді. 
Республикамыздың солтүстік облыстарында 0°С жоғары температура 
жиынтығы   2415°-тен   2800°-қа   дейін   ауытқиды  және егстікте 3526°-
тен 4511°-қа дейін, +5°С жоғары тиісінше 2300-2700°С және 3400-4400°С 
және +10°С жоғары 2080-2400°С және 3200-4065°С (17-кесте). 

 
43 
 
17-кесте – 0
0
,+5
0
,+10°,+15
0
-тан жоғары температура кезеңдеріндегі 
ауаның орташа тәуліктік температура жиынтығы 
Аудандар, 
пункттер 
 
 
Температура жиынтығы 
о
С, жоғары 
0
о
 
+5° 
+10
о
 
+ 15° 
Петропавл 
2415 
2342 
2081 
1513 
Қостанай 
2665 
2597 
2359 
1860 
Арқалық 
2842 
2780 
2552 
2094 
Көкшетау 
2571 
2492 
2241 
1681 
Астана 
2602 
2526 
2295 
1756 
Павлодар 
2796 
2725 
2486 
1979 
Қарағанда 
2654 
2577 
2343 
1800 
Орал 
3140 
3053 
2821 
2375 
Семей 
2789 
2713 
2442 
1935 
Өскемен 
2629 
2538 
2275 
1755 
Қызылорда 
3950 
3876 
3647 
3240 
Шымкент 
4511 
4385 
4065 
3527 
Тараз 
3840 
3760 
3506 
2960 
Талдықорған 
3526 
3448 
3173 
2597 
Алматы 
3760    
3674 
3411 
2826 
Ескерту:  16-23  кесте  "Справочник  агронома"  Кайнар.  А-Ата,  1985  кітабында  мазмұндалған 
жадығаттар бойынша құрастырылған. 
 
Ауылшаруашылық  дақылдарының  жылуға  қажеттілігін  салыстыра 
отырып  әртүрлі  пісу  тобына  жататын  дақылдар  мен  сорттарды  өсіру 
мүмкіншілігіне қорытынды жасауға болады. 
Сорттардың  пісу  тобына  байланысты  белсенді  температура 
жиынтығының  қажеттілігі  (астықтың  І-тобына  +5°С  жоғары)  950 
градустан  1700°-қа  дейін  ауытқиды  (18-кесте),  ал  жылу  сүйгіш, 
дақылдарға  белсенді  жиынтық  температурасы  +10°С-тан  жоғары 
басталатындар,  ал  мақтаға  +15  С-тан  жоғарыларға  тиісінше  2200-3000
о
С 
және 2900-4000°С. 
 
18-кесте – 55 ендік градусында ауылшаруашылық дақылдарының 
өсіп-даму кезеңінде жылуға қажеттілігі 
Дақылдар 
Сорт, буданның пісу тобы 
Белсенді температура 
жиынтыты, °С 
 
 
1 
2 
3 
Жаздықбидай 
(жұмсақ) 
 
 
 
ерте пісетін 
1200-1400 
орташа пісетін 
1300-1500 
кеш пісетін 
1450-1700 
Жаздықбидай 
(қатты) 
 
 
 
орташа ерте пісетін 
1400-1500 
орташа пісетін 
1500-1600 
кеш пісетін 
1600-1700 
Арпа 
 
 
 
ерте пісетін 
950-1250 
орташа пісетін 
1200-1350  
кеш пісетін 
1300-1450 
Сұлы 
 
 
 
ерте пісетін 
1000-1250 
орташа пісетін 
1250-1450 
кеш пісетін 
1400-1550 

 
44 
 
18-кестенің жалғасы 
1 
2 
3 
Тары 
 
 
 
ерте пісетін 
1400-1570 
орташа пісетін 
1600-1675 
кеш пісетін 
1700-1875 
Қарақұмық 
 
 
 
ерте пісетін 
1200 
орташа пісетін 
1300 
кеш пісетін 
1400 
Жүгері* 
 
 
 
ерте пісетін 
2200 
орташа пісетін 
2600 
кеш пісетін 
2900-3000 
Шай жүгері 
 
 
 
ерте пісетін 
2000-2200 
орташа пісетін 
2500 
кеш пісетін 
3000 
Күнбағыс 
 
 
ерте пісетін 
1850 
орташа пісетін 
2000 
кеш пісетін 
2300 
Мақта  
өте ерте пісетін 
2900 
ерте пісетін 
3100 
орташа пісетін 
3400 
орташа кеш пісетін 
3600 
кеш пісетін 
4000 
Май бұршақ 
өте ерте пісетін 
1700-1900 
орташа пісетін 
2500-2800 
кеш пісетін 
3000-3200 
 
Көпжылдық  мал  азықтық  дақылдарды  жемшөпке  шабылмалы  пісу 
кезеңіне  дейінгі  (масақтану,  бүрлену-гүлдену)  қажетті  белсенді 
температура  жиынтығы  (+5  жоғары)  700-ден  900°  дейін,  тұқымның 
толық  пісуіне  дейін  1100-1500°С,  біржылдық  шөптерде  (судан  шөбі, 
итқонақ) тиісінше 1100-1200°С және 1600-1800°С (19-кесте). 
 
19-кесте – Көпжылдық шөптерді жем-шөпке және тұқымға өсіргенде өсіп-даму 
кезеңіндегі жылуға қажеттілігі 
Дақылдар 
 
 
Өсіргендегі белсенді температура жиынтығы
 
Сондықтан әр түрлі пісу тобыңдағы дақылдардың, 
сорттардың, будандардың жылуға (белсенді 
температура жиынтығы) қажеттілігін және осы 
фактор мен қамтамасыз етілуін салыстыра 
отырып, осы дақылдар мен сорттардың нақты 
жағдайда өсіру мүмкіншілігін бағалауға болады. 
Сондықтан 
әр 
түрлі 
пісу 
тобыңдағы 
дақылдардың,  сорттардың,  будандардың  жылуға 
(белсенді  температура  жиынтығы)  қажеттілігін 
және  осы  фактор  мен  қамтамасыз  етілуін 
салыстыра 
отырып, 
осы 
дақылдар 
мен 
сорттардың  нақты  жағдайда  өсіру  мүмкіншілігін 
бағалауға болады. 
Сондықтан 
әр 
түрлі 
пісу 
тобыңдағы 
дақылдардың,  сорттардың,  будандардың  жылуға 
(белсенді  температура  жиынтығы)  қажеттілігін 
және  осы  фактор  мен  қамтамасыз  етілуін 
салыстыра 
отырып, 
осы 
дақылдар 
мен 
сорттардың  нақты  жағдайда  өсіру  мүмкіншілігін 
жемшөпке 
тұқымға 
Жоңышқа 
800-890 
1200-1500 
Эспарцет 
650-800 
1100-1200 
Түйе жоңышқа 
750-900 
1200-1400 
Еркекшөп 
700-750 
1200-1300 
Қылтықсыз арпабас 
800-900 
1200-1400 
Судан шөбі 
110-1200 
1800-2200 
Итқонақ 
110-1200 
1600-1800 
Рапс 
500-600 
950-1100 
Сондықтан  әр  түрлі  пісу  тобыңдағы  дақылдардың,  сорттардың, 
будандардың  жылуға  (белсенді  температура  жиынтығы)  қажеттілігін 
және  осы  фактор  мен  қамтамасыз  етілуін  салыстыра  отырып,  осы 
дақылдар  мен  сорттардың  нақты  жағдайда  өсіру  мүмкіншілігін 
бағалауға болады. 
 

 
45 
 
Бірақ мұнда тәулік температурасы 0°С, +5°С, +10°С, +15°С ауысуы 
және  осы  температуралардың  ұзақтық  кезеңін  есептеу  қажет.  Көктемде 
тәулік  температурасы  +5°  асқанда  жылуға  қажетсінуі  жоғары  емес 
дақылдардың  және  көпжылдық  шөптердің  егін  көгі  өсіп  шығады,  10°С-
тан  жоғары  температураларда  жылу  сүйгіш  дақылдардың  тұқымдары 
өніп шығады. 
Солтүстік  Қазақстан  облыстарында  орташа  тәуліктік  температура 
+5°С-тан ауысуы көктемде сәуір айының екінші жартысында басталады, 
ал осы көрсеткіштің күзде ауысуы қазан айының 1-ші онкүндігінде және 
160-170  тәулік  құрастырады,  10°С  ауысуы-мамыр  айының  1-ші 
онкүндігінде (20-кесте). 
 
20-кесте – Ауаның орташа тәулік температурасы 0,+5,+10,+15°С-тан 
ауысу күндері және ауа температурасы сол шектен жоғары күндер саны 
Пункт 
0
о 
+5° 
+10° 
+15
о 
1 
2 
3 
4 
5 
Петропавл 
 
 
 
11/ІХ 
23/IV 
9/4 
2/VІ 
22/Х 
5/Х 
17/1 X 
28/ VІІІ 
193 
164 
130 
86 
Қостанай 
 
 
 
9/IV 
20/ IV 
41/V 
26/V 
25/X 
8/Х 
21/IХ 
4/ІХ 
198 
174 
145 
105 
Арқалық 
 
 
 
8/IV 
18/IV 
1/X 
23/V 
24/X 
10/X 
24/IX 
б/ІХ 
198 
174 
145 
105 
Көкшетау 
 
 
 
9/IV 
21/IV 
6/V 
29/V 
25/X 
8/Х 
21/IХ 
31/ VIII 
198 
169 
137 
93 
Астана 
 
 
 
10/ IV 
22/IV 
5/V 
28/V 
24/X 
7/Х 
20/IХ 
1/ІХ 
-196 
167 
137 
95 
Павлодар 
 
 
 
7/IV 
19/IV 
4/V 
25/V 
25/ГХ 
11/Х 
25/ІХ 
5/ІХ 
200 
174 
143 
102 
Қарағанды 
 
 
 
7/IV 
20/IV 
4/Х 
28/V 
25/X 
8/Х 
22/ІХ 
3/ІХ 
200 
170 
140 
97 
Орал 
 
 
 
2/IV 
13/IV 
27/IV 
5/ V 
2/Х 
16/X 
28/IХ 
11/ІХ 
213 
185 
153 
118 
Семей 
 
 
 
5/ IV 
18/ IV 
4/Х 
24/V 
27/X 
12/X 
23/ІХ 
3/ІХ 
204 
176 
141 
101 
Өскемен 
 
 
 
6/IV 
20/IV 
7/Х 
28/V 
28/X 
12/X 
21/ІХ 
1/ІХ 
204 
174 
136 
95 
 
Республикамыздың оңтүстік облыстарында температура +5
о
С ауысуы 
солтүстік  аймаққа  қарағанда  бір  ай  бұрын  өтеді-наурыз  айының  екінші 
жартысында, ал күзде қазан айының соңында – қараша айының басында 
және  орташа  208-244  тәулік  қалыптасады,  ол  50-80  тәулікке  көбірек, 

 
46 
 
+10°С  жоғары  температура  кезеңінің  ұзақтығы  солтүстікте  130-140 
тәулік,  оңтүстікте  170-200  тәулік  құрайды,  ол  нақты  аймақта  тиісті 
дақылдар  тобын  өсіру  мүмкіншілігіне  қорытынды  жасауға  мүмкіндік 
береді. 
Биоклиматтық 
потенциалды 
бағалауда 
гидротермиалық 
коэффициентті есептеу керек (ГТК), ол жер аумағының (территорияның) 
ылғалдылығын  білдіретін  көрсеткіш  болып  табылады.  Г.Т.Селянинов 
бойынша  ГТК  орташа  тәуліктік  ауа  температурасы  10°С-тан  жоғары 
кезеңнің  жауын-шашын  жиынтығы  (г)  мм,  сол  уақыттағы  он  рет 
азайтылған температура жиынтығына (t) қатынасы, яғни 


t
r
ГТК
1
.
0
,  
ГТК-ны  ауылшаруашылық  дақылдарының  әртүрлі  аймақтарда 
ылғалмен  қамтамасыз  етілуін  анықтау  үшін  ауылшаруашылық 
климаттың  бағалауына  қолданады:  ГТК  неғұрлым  төмен  болса 
қуаңшылық  соғұрлым  қатты  және  1-ден  төмен  көрсеткіш  климаттың 
қуаңшылығын  дәлелдейді.  Республикамыздың  аймақтарында  өсіп-даму 
кезеңіндегі орташа көрсеткіштері: орманды дала және далалы аймақта 0,8-
0,9, құрғақ дала және шөлейтте 0,3-0,6, шөлде 0,1-0,2-ден келмек. ГТК-ны 
өсіп-даму кезеңінің жеке бір бөлігіне де есептеуге болады: 
ГТК<0,4 қуаңшылықтың өте қатты белгісі, ГТК=0,4-0,5-қатты, ГТК-0,6-
қуаңшылықтың орташа белгісі. 
Дақылдардың өсіп-даму кезеңі, әсіресе жылу сүйгіштердің аймақтың 
белсенді  температура  жиынтығы  мен  қамтамасыз  етілуімен  ғана  емес 
және 
аязсыз 
кезеңнің 
ұзақтығымен, 
дақылдардың 
бозқырауға 
төзімділігімен де шектеледі. 
Республикамыздың  солтүстік  облыстарында  көктемнің  соңғы 
бозқырау түсетін орташа күндері 15-22 мамыр, ал кейбір жылдары соңғы 
бозқыраулар  осы  аудандарда  10-15  және  22  маусымда  да  болуы  мүмкін 
(21-кесте), ал оңтүстік аймақтарда көктемгі бозқыраудың орташа күндері 
сәуір айының екінші жартысында түседі. 
 
21-кесте – Бірінші және соңғы бозқырау түсетін күндері және  
аязсыз кезеңнің ұзақтығы 
Пункт 
 
 
Соңғы бозқыраудың 
түсетін күні 
 
і бозкыраудың /сетін 
күні 
Алғашқы бозқыраудың 
түсетін күні 
Аязсыз кезеңнің 
ұзақтығы, тәулік 
орташа  өте 
ерте 
өте 
кеш 
орташа  өте ерте  өте 
кеш 
орта -
ша 
ең 
азы 
ең 
көбі 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
Петропавл  18/V  16/ IV  11/VІ 
20/IХ 
19/VШ 
8/Х 
124 
88 
169 
Қостанай  21/ V 
8/ V 
13/ VІ 
16/ IХ  25/ VШ 
6/Х 
117 
84 
144 
Арқалық 
5/ V 
20/ V 
28/ V 
21/ IХ 
7/IХ 
10/Х 
138  112  160 
Көкшетау  22/ V  27/ IV  22/ VІ  20/ IХ  25 /VШ  12/Х 
120 
78 
147 
Астана 
15/ V  21/ IV  10/ VІ 
16 IХ 
25/ VШ 
6/Х 
123 
86 
156 
Павлодар 
13/ V  17/ IV  13/ V 
21/ IХ 
4/IХ 
14/Х 
130  107  166 
Қарағанды  18/ V  23/ IV  13/ VІ  21/ IХ  26/ VШ 
9/Х 
125 
88 
157 

 
47 
 
21-кестенің жалғасы 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
Орал 
6/ V 
3/ IV 
10/ VІ 
28/ IХ 
4/IХ 
22/Х 
144 
114 
177 
Семей 
18/ V 
- 
- 
12/ IХ 
- 
- 
116 
- 
- 
Өскемен 
14/ V 
16/IV 
26/ V 
18/ IХ 
26/ VШ 
10/Х 
126 
92 
- 
Қызылорда  13/ IV  4/ IV 
12/IХ 
16/Х 
- 
- 
173 
- 
- 
Шымкент 
9/IV 
29/ІІ 
13/ V 
16/Х 
18/IХ 
15/ХІ 
189 
152 
244 
Тараз 
22/ IV  24/IІІ 
30/ V 
1/Х 
6/IХ 
7/ХІ 
161 
114 
211 
Талды-
қорған 
3/ IV 
20/ IV 
30/V 
30/ IХ 
16/IХ 
19/Х 
149 
117 
178 
Алматы 
18/ IV 
22/ІII 
30/V 
14/V 
23/ІХ 
3/ХІ 
176 
118 
214 
 
Күзгі  бозқыраудың  орташа  түсетін  күндері  солтүстік  аудандарда  – 
қыркүйек айының 2-ші онкүндігі, бірақ кейбір жылдары тамыз айының 2-
ші  онкүндігінде  де  болуы  мүмкін.  Бұған  байланысты  аязсыз  кезеңнің 
ұзақтығы  80-тәуліктен  150  тәулікке  дейін  ауытқиды,  ал  оңтүстікте  114-
115-тен 180-240 тәулікке дейін. 
Сөйтіп, аймақтың биоклиматтық жағдайын толықтырып бағалау үшін 
аязсыз  кезеңді  есептеу  қажет  немесе  көктемгі  және  күзгі  бозқыраудың 
орташа  күндерін,  сонымен  қатар  өсімдіктердің  әр  түрлі  өсіп-даму 
кезеңдерінің бозқырауға төзімділігін ескерген жөн. 
Егін көгі кезеңінде бозқырауға ең төзімділері – көпжылдық шөптер – 
қылтықсыз  арпабас,  еркекшөп,  жоңышқа,  эспарцет  және  т.б.,  дәнді 
дақылдар  –  бидай,  сұлы,  арпа,  асбұршақ  (22-кесте),  егін  көгі  немесе 
қайта көктеу кезеңінде (көп жылдық шөптер) тиісінше 9-20° және -7-10° 
бозқырауды көтереді. Гүлдену және пісу  кезеңдерінде  олардың  төзім- 
 
   22-кесте – Ауылшаруашылық дақылдарының әртүрлі өсіп-даму кезеңдерінде 
бозқырауға төзімділігі (температура °С өсімдіктер үстіндегі деңгейде) 
Дақылдар 
 
 
Алғаш зақымдалғаны және 
бірен-саран опат болған 
өсімдіктер кезеңі 
Көбінесе опат болған 
өсімдіктер кезеңі 
егін көгі  гүлдену 
пісу 
(сүттене) 
егін көгі 
гүлдену 
пісу 
(сүтте- 
не) 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
Өте төзімділер 
Жаздық бидай 
-9-10 
-1-2 
-2-4 
-10-12 
-2 
-4 
Арпа, сұлы 
-8-9 
-1-2 
-2-4 
-10-12 
-2 
-4 
Асбұршақ, ноғатық 
-7-8 
-2-3 
-2-3 
-8-10 
-3 
-4 
Жоңышқа 
-5-9 
 
 
-8-10 
 
 
Эспарцет, түйе 
жоңышқа 
-10-12   
 
-12-14   
 

 
48 
 
                                                                                                                            
22-кестенің жалғасы 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
Еркекшөп, 
қылтықсыз 
арпабас, бидайық 
-18-20   
 
-20 
 
 
Төзімділер 
Жаздық 
сиыржоңышқа 
-6-7 
-3 
-2-4 
-8 
-3-4 
-4 
Ноқат 
-6-7 
-2-3 
-2-3 
-8 
-3 
-3-4 
Күнбағыс 
-5-6 
-3 
-2-3 
-7-8 
-3 
-3 
Мақсары 
,6-7 
-2-3 
-3 
-8 
-3 
-4 
Ақ қыша 
-6-7 
-2-3 
-3 
-8 
-3 
-4 
Қант қызылшасы 
-6-7 
-2-3 
- 
-8 
-3 
- 
Орташа төзімділер 
Майбұршақ 
-3-4           
-2        
I      -
2-3 
 
-4 
-2 
-3 
Шамалы төзімділер 
Жүгері, тары, 
судан шөбі, шай 
жүгері, итқонақ, 
қонақтары 
-2-3 
-1-2 
-2-3 
-3 
-2 
-3 
Төзімсіздер 
Қарақұмық 
-1-2 
-1 
-1,5 
-2 
-1 
-2 
Мақта 
-0,5-1 
-0,5-1 
-1 
-1 
-1 
-1-2 
Күріш 
-0,5-1 
0,5 
- 
-1 
-0,5 
- 
*Ескерту: Жер бетінен (топырақтың) 2 м биік деңгейде орнатылған метеорологиялық бұдан да 
тиісті минимальды температура 3-4° жоғары болуы мүмкін 
 
ділігі  –  1-2°-тан  4°С-қа  дейін  төмендейді.  Бозқырауға  төзімсіздер  – 
жүгері, тары, судан шөбі, шай жүгері,   итқонақ,   қонақтары.   Егін   көгі   
кезеңінде  бозқырауды  көтереді,  өте  қатты  бозқырау  оларды  құртады. 
Мақта, күріш, қарақұмық шамалы бозқырауға да (-0,5-1
о
 С) өте сезімтал. 
Орташа  тәулік  температурасының  0
о
,  +5,  +10,  +15
о
С  ауысуын 
дақылдардың  себу  мерзімін  анықтауға  да  есептеу  керек.  Егер  суыққа 
төзімді  дақылдардың  –  көпжылдық  шөптердің  (жоңышқа,  түйе 
жоңышқа, эспарцет,   еркекшөп,  қылтықсыз  арпабас  және т.б.);  дәнді   
дақылдардың  (бидай,  сұлы,  арпа);  дәнді  бұршақ  дақылдарының  
(асбұршақ, ноқат, ноғатық) тұқымдары 2-3°С өне бастайды, +5-6°С егін 
көгін  алуға  болады,  ал  жылу  сүйгіш  дақылдарда  (жүгері,  шай  жүгері, 
тары,  судан  шөбі,  итқонақ,  қонақтары,  май  бұршақ,  қарақұмық) 
тұқымның алғашқы өсіп-өну температурасы 8-10, күріш пен мақтада – 10-
15°С  (23-кесте).  Тұқымның  сіңіру  тереңдігінде  топырақтың
 
орташа 
тәуліктік  ең  аз  температурасы  10-12°  болу  керек.  Күріш  мақтаға 
тиісінше 14-15 және 16-18
о
С қажет. 
 
 

 
49 
 
23- кесте – Жылу сүйгіш дақылдардың себу мерзіміндегі 
топырақтың оңтайлы орташа тәуліктік температурасы, 
о
С 
Дақылдар 
Тұқымның өсіп-
өнуінің бастапқы 
температурасы 
Тұқымның сіңіру тереңдігіне 
себуге болатындығы- 
топырақтың орташа тәуліктік 
температурасы 
Жүгері, тары, судан шөбі, 
итқонақ, қонақтары 
+8,+10 
+10,+12 
Күріш  
+10,+13 
+14,+15 
Қарақұмық  
+5,+8 
+10,+12 
Май бұршақ 
+8,+10 
+10,+12 
Мақта  
+10,+15 
           +16,+18 
 
Топырақтың  тиімді  құнарлығын  бағалау  және  дақылдың  нақты 
(НМӨ) осы көрсеткіш бойынша 47-бетте мазмұндалғаны бойынша баланс 
әдістемеге сүйене отырып есептеуге болады. 
 

жүктеу/скачать 15,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: