Практикумы қ айта өңделіп, толықтырылып үшінші шығарылуы

 
50 
 
НАҚТЫ МҮМКІН ӨНІМ (НМӨ) МӨЛШЕРІН ЫЛҒАЛМЕН  
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛУІНЕ ҚАРАЙ АНЫҚТАУ 
 
ТАПСЫРМА 
 
1.  Әртүрлі  дақылдар  егістігінің  ылғалмен  қамтамасыз  етілуі 
бойынша  нақты  мүмкін  өнімнің  (НМӨ)  немесе  өнімін  (Ө) 
есептеу әдістемесі.
 
2.  Қазақстанның негізгі аудандарында екпе дақылдардың әртүрлі 
деңгейде  бағдарламаланған  өніміне  суару  мөлшерін  есептеу 
әдістемесін меңгеру. 
 
3.  Екпе  дақылдардың  су  пайдалану  коэффициенттерін  анықтау 
әдістемесін меңгеру.
 
НМӨ-ді  ылғалмен  қамтамасыз  етілуіне  қарай  есептеу  Алпатьев 
бойынша  баланс  құруға  негізделген,  оның  кіріс  бөлігі  жиынды  су 
пайдалану,  ал  екінші  шығыс  бөлігі-бір  өлшем  егістікте  қалыптасатын 
өнімге жұмсалатын су келтіріледі: 
Ж
с 
= НМӨ * К
с
, 
 
мұнда, Ж
с
 - жиынды су пайдалану, м
3
/га; 
          К
с
 - су пайдалану коэффициенті, м
3
/ц өнім (астық, құрғақ зат). 
Жиынды  су  пайдалану  (Ж
с
)  1  га  егістікте  өсіп-жетілу  кезеңіндегі 
өсімдік  транспирациясы  мен  топырақ  бетінің  булануын  ескере  отырып 
дақылдың  өнім  қалыптастыруына  шығындалған  мм,  немесе  м
3
-пен 
алынған судың мөлшерін сипаттайды. 
Жиынды су пайдаланудың кіріс бөлігі екі негізгі тәсілмен есептелуі 
мүмкін. 
Бірінші тәсіл себу алдында 1 м топырақ қабатындағы нақты пайдалы 
ылғал  алынады,  оған  өсіп-жетілу  кезеңінде  күтілген  ылғал  мөлшері 
қосылады  (метеостансасының  осы  пунктісіндегі  көпжылдық  орташа 
деректері  бойынша)  және  жобалы  қалдық  ылғал  шегеріледі.  Бұл 
көрсеткіштің  мәні  суарылмайтын  егіншілікте  және  дақыл  мен  жыл 
жағдайларына  байланысты  0-ден  10-20  мм-ге  дейін  өзгереді,  суармалы 
жерлерде 40-80 мм. 
Сонымен 
жоғарыда 
қарастырылған 
барлық 
көрсеткіштерді 
төмендегідей анықтамамен өрнектеуге болады: 
 
Ж
с 
= Ыт + Ы
ж.ш. 
– ЬІ
к
, 
 
мұнда,  Ы
т
  –  себу  алдындағы  1  м  топырақ  қабатындағы  пайдалы 
ылғал мөлшері (мм, немесе м
3
/га);  
Ы
ж.ш.
  –  өсіріліп  отырған  дақылдьгң  өсіп-жетілу  кезеңінде  түскен 
(жауын-шашын) ылғал (мм немесе м
3
/кг);  
Ы
қ
  –  қалдық  ылғал-пайдаланылмаған  пайдалы  ылғал  мөлшері   
және   егін   піскеннен   кейін   немесе   егін жиналғаннан кейінгі қалдық 

 
51 
 
(мм, немесе м
3
/га). Осылайша жиынды су пайдаланудың кіріс пен шығыс 
белігі бір-бірімен тең болғандықтан толық баланс мынадай түрде болады:  
 
НМӨ * К
с
= Ы
т
+Ы
ж.ш. 
– Ы
қ
, 
 
Суармалы  жағдайда  қосымша  суармалы  ылғал  (Ы
с
)  көрсеткіші 
қосылады. Бұл жағдайда баланс анықтамасы мына түрде болады: 
 
НМӨ * К
с
= Ы
т
+Ы
жш
 +Ы
с 
– Ы
к
, 
 
Бір    ескеретін    жағдай,    суарылатын    жерлерде    егін    жинау 
қарсаңындағы     (өсіп-жетілудің    соңы),     немесе     қысқа     кезендегі 
(көпжылдық шөптер) қалдық пайдалы ылғал 1 м топырақ қабатында 40-
50 мм деңгейінде болуға тиіс. 
Екінші  тәсіл  келтірілген  пункте  түсетін  көпжылдық  орташа  ылғал 
мөлшерін  есепке  алуға  негізделген  және  одан  егін  жоқ  кезеңде,  немесе 
көпжылдық  және  күздік  дақылдар  өсіп-жетілуін  тоқтатқан  кезеңде 
топырақтан  булануға  кеткен  су  шығынын  шегереді  (күз,  қыс,  ерте 
көктем), яғни Ы
қо
-Ы
бу
=Ы
қ
, ал баланс бұл жағдайда мына түрде болады: 
 
НМӨ * Қ
с 
= Ы
қо
-Ы
бу 
– Ы
қ
, 
 
мұнда,  Ы
қо
  –  қарастырылып  отырған  пункте  бір  жылда  түсетін 
көпжылдық орташа ылғал (мм); 
  Ы
бу
  –  дақыл  себілмегенде,  немесе  өсіп-жетілу  кезеңі  тоқтап 
тұрғандағы 1 жылда булануға кеткен шығын (мм). 
Есеп  шығарғанда  барлық  көрсеткіштерді  бір  өлшем  бірлігіне 
айналдыру қажет (ыңғайлы м
3
/га). 
Бұл  тәсілдің  дәлдігі  біріншіге  қарағанда  төменірек,  алайда  нақты 
жағдайларда  дақылдың  ылғалмен  қамтамасыз  етілуінің  орташа  мәні 
жөнінде  түсінік  алуға  болады.  Шамамен  жылдық  ылғалдың  30-35% 
булану  шығынына  (Ы
бу
)  жатқызады.  М
м
  пайдалы  ылғалды  м
3
/га-ға 
айналдыру үшін 10 коэффициентін пайдаланады. 
Біржылдық дақылдардың ылғалмен қамтамасыз етілуіне қарай НМӨ-
ді есептегеңде бірінші тәсілді қолданған жөн (себу алдындағы 1 м топырақ 
қабатындағы  пайдалы  ылғал  мөлшерін  және  өсіріліп  отырған  дақылдың 
өсіп-жетілу  кезеңіндегі  жауын-шашын  ылғал),  көпжылдық  шөптерге 
екінші тәсіл (көпжылдық орташа ылғал арқылы) тиімді. 
Қазақстанның  бірқатар  аудандарында  түсетін  көпжылдық  орташа 
ылғал  мөлшері  16-кестеде  келтірілген,  ал  шаруашылықта  дәлірек 
есептеулер  жүргізу  үшін  орташа  көпжылдық  ылғал  мөлшерін  жақын 
орналасқан метеостансасыдан алған жөн. 
Шаруашылықтың әрбір табанабындағы пайдалы ылғал мөлшерін себу 
алдында анықтайды, немесе жақын орналасқан метеостансасы деректерін 

 
52 
 
пайдаланады.  Нақты  жағдайда  (дақыл,  сорт,  танап)  қалыптасқан 
ылғалмен  қамтамасыз  етілуін  себу  алдындағы  пайдалы  ылғал  мөлшерін 
немесе  өсіп-жетілу  кезеңінің  басталуын  (көпжылдық  және  күздік 
дақылдар),  дақылдардың  өсіп-жетілу  кезеңінде  түскен  ылғалды  және 
қалдық ылғалды негізге ала отырып жиынды су пайдалану (Ж
с
) мен НМӨ 
есептеледі.  Есептеу  анықтамасы  жоғарыда  келтірілген  баланстан 
шығарылады: 
НМӨ = 
С
К
ЖШ
Т
К
Ы
Ы
Ы


, 
мұнда, НМӨ - астықтың, құрғақ биомассаның нақты мүмкін немесе 
нақты өнімі, кг, ц, т; 
К
с
    —    су  пайдалану  коэффициенті,    мм/ц,    м
3
/ц,    м
3
/т  астық 
биомасса. 
Егістіктің  нақты   су   пайдалану   коэффициенті   нақты  танапта 
шындығындағы  жиынды  су  пайдалану  мен  дақыл  өніміне  негізделе 
отырып мына анықтама бойынша есептеледі: 
 
О
Ы
Ы
Ы
К
К
ЖШ
Т
С



, 
 
Сонымен  су  пайдалану  коэффициенті  өсіп-жетілу  кезеңінде 
егістіктің  транспирация  мен  топырақ  бетінен  булануын  қоса 
есептегендегі  бір  өлшем  өнімнің  (ц,  астық,  құрғақ  биомасса,  немесе 
түйнектер,  тамыржемістер  т.б.)  нақты  шығындалған  ылғал  мөлшерін 
(мм,  м
3
)  сипаттайды.  Есеп  шығарғанда  дақылдардың  жасыл  балауса 
өнімін  құрғақ  затқа  айналдыру  керек,  оның  құрамын  орташа  жасыл 
балауса өнімінің 20% деп қабылданады. 
Іссаналық  есептеулер  үшін  24-кестеде  келтірілген  анықтамалық 
жадығаттарды  пайдалануға  болады,  олардың  көпшілігі  Қазақстан 
жағдайында  жүргізілген  далалық  тәжірибелерден  алынған.  Келтірілген 
жадығаттарда  көрсеткіштер  кең  көлемде  өзгереді,  сондықтан  есеп 
шығарғанда мыналарды ескерген жөн: 
1. Агротехника дәрежесі неғұрлым жоғары болса және сыртқы орта 
факторларымен  жақсы  қамтамасыз  етілгенде,  оның  ішінде  қоректік 
заттармен,  солғұрлым  ылғал  үнемді  жұмсалады,  ал  су  пайдалану 
коэффициентінің мәні төмен болады. 
2.  Ылғалдану  жағдайлары  жақсы  аудандарда  немесе  суармалы 
жерлерде жұмыс істегенде су пайдалану коэффициентінің шамасы төмен 
болады,  ал  ылғалмен  қамтамасыз  етілуі  төмен  болғанда  және 
қуаңшылықты жылдары бұл көрсеткіш ең жоғарғы шегіне жетеді. 
Солтүстік  Қазақстанда  1  м  топырақ  қабатындағы  көктемгі  өнімді 
ылғал  қоры  ауылшаруашылық  дақылдарының  өнімін  алудың  негізі 
болып табылады. 

 
53 
 
 
24-кесте – Екпе дақылдардың су пайдалану коэффициенттерінің орташа  
мәндері (Можаев Н.И., 1985, 1993) 
Дақылдар 
 
 
Өнім 
 
 
Су пайдалану коэффициенті, м/ц 
Суарылмаған және 
ылғалмен орташа 
қамтамасыз етілгенде 
Суармалы жерлерде 
және ылғалмен 
жақсы қамтамасыз 
етілгенде 
1 
2 
3 
4 
Жаздық бидай 
Астық 
      120-200 
70-120 
Күздік бидай 
-//- 
180-230 
- 
Күздік қара бидай 
-//- 
110-170 
- 
Сұлы 
-//- 
130-180 
- 
Арпа 
-//- 
110-150 
- 
Тары 
-//- 
150-270 
- 
Қарақұмық 
-//- 
170-300 
- 
Асбұршақ 
-//- 
150-250 
- 
Ноқат, ноғатық 
-//- 
140-250 
- 
Қызылша 
тамыр 
жемістер 
12-25 
7-14 
Картоп 
түйнектер 
10-30 
8-15 
Жүгері, шай 
жүгері (сүрлемге) 
құрғақ зат 
60-120 
35-80 
Күнбағыс 
сүрлемге 
-//- 
85-150 
40-70 
 
 
 
 
Жоңышқа, түйе 
жоңышқа мал азығына, 
2-4 жыл 
-//-
 
80-120 
35-85 
Эспарцет, 2-4 жыл 
-//-
 
60-110 
40-70 
Еркекшөп, 2-4 жыл 
-//-
 
80-110 
 
Қылтықсыз арпабас,  
2-4 жыл 
-//-
 
60-100 
30-70 
Судан шөбі мал 
азығына 
-//-
 
45-65 
35-50 
Итқонақ, қонақтары  
мал азығына 
-//-
 
50-75 
40-55 
Арпа, сұлы мал 
азығына 
-//-
 
65-100 
40-60 
 
Топырақтағы тұрақты солу ылғалдылығынан жоғары ылғалды өнімді 
(пайдалы) ылғал деп есептейді. Карбышев А.Д. (1964) деректері бойынша 
ең  төменгі ылғал  сиымдылықтың  топырақтың 1  м  қабатындағы өнімді 
ылғал  мөлшері  25-кестеде  келтірілген.  Іс-санада  оны  су  қабатының 
қалыңдығымен  (мм)  немесе  әр  гектарға  куб  метрмен,  тоннамен 
өрнектеледі.  Миллиметрді  куб  метрға  ауыстыру  коэффициенті  (әр 
гектарға тоннамен) 10-ға тең. 
 

 
54 
 
25-кесте – Ең төменгі сиымдылықтың топырақтың 1 м қабатындағы 
өнімді ылғал мөлшері, мм (А.Д. Карбышев, 1964) 
 
Көптеген  екпе  дақылдар  үшін  өнімді  ылғал  қорының  қолайлы 
мөлшері  ең  төменгі  ылғал  сиымдылығының  80-90%  шамасында, 
сондықтан  оны  әр  бір  нақты  топырақ  үшін  білу  қажет,  өйткені  ол 
механикалық құрамы мен қара шіріктілігіне байланысты өзгереді. 
Солтүстік  Қазақстан  жағдайында  дала  жұмыстарының  басталуы 
қарсаңында  (сәуірдің  III  онкүндігі  1  м  топырақ  қабатындағы  өнімді 
ылғал қоры, әдетте, ең төменгі ылғал сиымдылық мөлшерінен аз болады. 
Себу  жұмыстарының  басталуы  алдында  ол  тағы  10-15  мм  және  одан 
жоғары мөлшерге азаяды. 
Көпжылдық  орташа  қоры  110-150  мм  аралығында  өзгереді,  алайда 
көпжылдық орташа ылғалдану мүмкіндігі 50%-дан аспайды. 
Шаруашылық  жағдайында  нақты  танап  үшін  себу  алдында 
топырақтың  1  м  қабатындағы  өнімді  ылғалдың  нақты  қорын  көпшілік 
таныған  (салмақтық)  тәсілмен  анықтап  және  осы  көрсеткіштер  арқылы 
НМӨ-ді  есептеу  керек.  Бұл  көрсеткіштер  болмаған  жағдайда  бағыт 
көрсету  үшін  Қазақстанның  негізгі  аймақтарына  мамыр  айының  ІІ-ІІІ 
онкүндігінде  топырақтың  1  м  қабатындағы  мүмкін  өнімді  ылғал  қоры 
бойынша анықтамалық жадығаттарды қолдануға болады (26-кесте). 
 
26-кесте – 15-25 мамыр кезеңінде 1 м топырақ қабатындағы мүмкін 
өнімді ылғал қоры, мм 
Аймақ 
 
 
Орташа 
көпжылдық 
қоры 
 
 
Жекеленген жылдардағы мүмкіндігі, % 
10 
15 
45 
20 
10 
Орманды дала 
120-135 
70-80 
65-110 
130-145 
150-170 
160-180 
Қуаңшылықты 
дала 
110-150 
65-90 
85-125 
120-160 
135-185 
145-200 
Құрғақ дала 
110 
65-85 
85 
120 
135 
145 
 
Топырақ типі және 
механикалық құрамы 
 
 
Топырақ қабаты бойынша (см) өнімді ылғал 
мөлшері, см 
0-20 
       0-50 
       0-100 
Қара топырақтар 
Сазды 
40 
98 
177 
Ауыр балшықты 
47 
110 
202 
Орташа балшықты 
46 
107 
198 
Жеңіл балшықты 
43 
91 
171 
Қара-қоңыр топырақтар 
Ауыр балшықты 
38 
95 
185 
Орташа балшықты 
35 
102 
188 
Жеңіл балшықты 
37 
89 
172 
Құмдақ 
26 
60 
117 

 
55 
 
Топырақтың 1 м қабатындағы өнімді ылғалдың орташа қоры 110-нан 
(құрғақ  дала)  120-150  мм-ге  дейін  (орманды  дала,  қуаңшылықты  дала) 
өзгереді, бірақта 10 жылда бір рет 65-90 мм-ге дейін төмендейді және 10 
жылда бір рет 145-200 мм-ге дейін көтеріледі, ал орташа ылғал қоры мен 
жылдар саны 10-нан 4-5 және 1-2 жыл аралық орташа мен максимальды 
немесе минимальды ылғал қоры да орын алады. 
Мұның  бәрі  жаздың  екінші  жартысындағы  және  өткен  жылдың 
күзіндегі ылғалдану жағдайына, қыста түскен жауын-шашын мөлшеріне, 
қардың  көктемде  еруіне  және  көктемгі  жауын-шашын  мөлшеріне 
байланысты.  Осы  жағдайларды  есептей  отырып  себу  алдындағы 
топырақтың  мүмкін  ылғал  қорының  көрсеткіштерін  болжауға  болады, 
оларды  НМӨ  шамамен  алынған  есептерді  шығару  үшін  қолдануға 
болады. 
Жалпы   суару   мөлшерін   есептеу.    Бұл   көрсеткіш   жоғарыда 
келтірілген анықтама негізінде жиынды су пайдалану (Ж
с
) табылады:  
 
Ы
с
 = ПӨ * К
с
 – Ы
т
 – Ы
жш
 + Ы
қ
 
 
Бұл жағдайда жиынды су пайдалануды потенциалды мүмкін өнімге 
(ПӨ)  шығындалатын  жалпы  суару  мөлшері  мен  табиғи  ылғалды  ескеріп 
мына анықтамамен есептейді: 
Ж
с
=ПӨ * К
с
, 
мұнда, К
с
 -суармалы  жағдайдағы дақылдың  су пайдалану коэффициенті. 
Егер  ылғал  кіріс  табиғи  ылғалдану  арқылы  болса  есеп  2  тәсіл 
бойынша  (бет )  жүргізіледі, оңда  есеп жүргізу  анықтамасы келесі түрде 
болады:     
                       Ы
с
 = ПӨ * К
с
 – Ы
кө
 – Ы
бу
 + Ы
қ.
 
 
Бақылау сұрақтары 
 
1.  Транспирация 
коэффициенті  туралы  түсінік  және  әртүрлі 
дақылдар тобына осы көрсеткіштің орташа параметрлері. 
2.  Су 
пайдалану 
коэффициенті 
туралы 
түсінік 
және 
бұл 
көрсеткіштің  агротехника  дейгейіне,  ылғалмен  қамтамасыз  етілуі 
жағдайына, дақылға, сортқа тәуелділігі. 
    3.  Жиынтық  су  пайдалану  туралы  түсінік  және  бұл  көрсеткішті 
есептеу әдістемесі. 
    4.  Себу  алдында  өнімді  ылғал  қоры  бөлгілі  және  белгілі  емес  жағдайда 
ылғалмен қамтамасыз етілуіне қарай НМӨ-ді есептеу әдісмтемесі. 
5. Су пайдалану коэффициентін есептеу әдістемесі. 
    6.  Бағдарламаланған  өнім  деңгейіне  және  қалыптасқан  ылғал 
жағдайына байланысты жалпы суландыру және суару мөлшерін есептеу 
әдістемесі. 
  7.  П.Г.Кабанов  бойынша  қуаңшылықты  бағдарламалау  (болжау) 
әдістемесінің мәні. 

 
56 
 
ЕГІН ЖИНАУ АЛДЫНДАҒЫ ОҢТАЙЛЫ САБАҚ  ЖИІЛІГІНЕ 
СЕБУ МӨЛШЕРІН ЕСЕПТЕУ ӘДІСТЕМЕСІ 
 
Т А П С Ы Р М А  
 
1.  Негізгі  екпе  дақылдардың  қолайлы  жиілігіне  тұқымның  себу 
мөлшерін есептеу әдістемесін меңгеру. 
2.  Жоспарланған  сабақ  жиілігіне  есептелген  себу  мөлшерін 
ұсынылған  шамамен  салыстыру  және  көрсеткіштердегі  ауытқу 
себептерін негіздеу. 
Нақты  танапқа  тиімді  ылғал  қорын,  өсіп-жетілу  кезеңіндегі 
ылғалдану  жағдайларын,  топырақ  құнарлығын,  арамшөптермен 
ластануын т.б. факторларды ескере отырып дұрыс себу мөлшерін анықтау-
агрономнан  үлкен  білгірлікті  талап  етеді,  өйткені  сабақ  жиілігі  жапырақ 
беті  ауданына,  фотосинтетикалық  потенциалға,  егістіктегі  дақылдың, 
сорттың  таза  өнімділігіне  тікелей  байланысты,  ал  сондықтан  алынатын 
өніммен де байланысты. 
Бұл  көрсеткіштің  ең  қолайлы  мәні  топырақ-климат  аймағындағы 
ылғалдану  жағдайларына,  нақты  танапта  белгілі  бір  дақылға 
қалыптасқан нақты жылдың ылғалдануына тікелей байланысты, өйткені 
қолайлы  жапырақ  беті  ауданына  егістіктің  қалыпты  транспирациясын 
топырақ  ылғалымен  қамтамасыз  етілетін  мөлшері  алынады.  Сондықтан 
ойсаналық  (теориялық)  негізде  айтсақ-ылғалмен  қамтамасыз  етілуі 
неғұрлым нашар болса, соғұрлым жапырақ беті ауданы төмен болуға тиіс. 
Соның  нәтижесінде  бір  өлшем  егістікте  сабақ  жиілігі  да  азаюға  тиіс. 
Кейде  агрономдардың  кемшілігін  табиғат  өзі  түзейді:  тым  тұқым  көп 
себіліп,  егістік  жиілігі  жоғарылап  кеткенде  қуаңшылықтың  әсерінен  көп 
өсімдіктер  опат  болады,  немесе  олар  нашар  түптенеді,  массасы  азаяды, 
басқаша айтқанда сабақ жиілігі мен жапырақ беті ауданының қалыптасуы 
өздігінен  реттеледі.  Пәрменді  өсіру  технологиясын  қолданғанда 
ылғалдылыққа  байланысты  жиіліктің  өздігінен  реттелуіне  жіберуге 
болмайды,  оның  үстіне  ол  артық  тұқым  шығынына  әкеліп  соғады  және 
өнім төмендейді. 
Тұқым себу мөлшерін есептеуде екі негізгі әдісті қолданады. 
1.  Тәжірибелер  негізінде  алынған  және  аймақ,  облыс,  аудан  үшін 
ұсынылған гектарына млн. өнгіш тұқым (себу мөлшерінің коэффициенті). 
Салмақтық себу мөлшерін есептеуге мына анықтама пайдаланылады: 
 
С
Н
=М * К * 100 : С
ж 
, 
мұнда, С
н
 - тұқымның себу мөлшері, кг/га;  
    М -
 
1000 тұқымның массасы, г; 
    К - ұсынылған себу мөлшері, млн/га өнгіш тұқым;  
                    С
ж 
- тұқымның себу жарамдылығы, %. 
Бұл әдістің кемшілігі – өсімдіктің өсіп-жетілу кезеңіндегі тұқымның 
далалық  өнгіштігі,  өсімдіктердің  сақталуы  мен  тірі  қалуы  жеткіліксіз 

 
57 
 
ескеріледі,  басқаша  айтқанда,  сабақ  жиілігінің  қалыптасуы  процесінде 
агрономның рөлі айтарлықтай емес. 
2.  Егін  жинау  қарсаңындағы  қолайлы  сабақ  жиілігін  тұқымның 
далалық  өнгіштігін,  өсімдіктердің  сақталуы  мен  себу  жарамдылығын 
ескере  отырып  тұқым  себу  мөлшерін  есептеу.  Бұл  жағдайда  әрбір 
танапты, дақылды, сортты көктемгі қалыптасқан жағдайларға бейімдеп, 
ылғалдану  және  агротехниканың  басқа  шараларын  ескеріп,  бірінші 
тәсілдегідей, бұрынғы дағдымен емес, өсімдіктің өсу жағдайларын үлгілеп, 
тұқымның  далалық  өнгіштігі  мен  өсімдіктердің  сақталу  мүмкіндіктерін 
болжау арқылы себу мөлшерін анықтайды. 
Себу  мөлшерін  есептеуде  дәнді  және  мал  азықтық  дақылдарда 
бірқатар  ерекшеліктер бар. 
Дәнді  дақылдар  үшін  себу  мөлшерін  нақты  аймаққа  бейімдей 
отырып,  егін  жинау  қарсаңындағы  1  м
2
  егістіктегі  қолайлы  сабақ 
жиілігіне 
есептеу 
қажет. 
Қолайлы 
сабақ 
жиілігінің 
мәнін 
шаруашылықтың  топырақ-климат  жағдайлары  мен  алғы  дақылға 
байланысты  алады.  Есеп  жүргізгенде  тұқымның  далалық  өнгіштігін, 
өсімдіктердің сақталуын, өнімді түптенуді және тұқымның себу сапасын 
болжаған дұрыс. Есептеу мына анықтамамен іске асырылады: С
н
= (С * М 
* 100) : (К * В * С
ж
), мұнда С
н
 – себу мөлшері (нормасы), кг/га; С  – егін 
жинау қарсаңындағы 1 м
2
 алаңдағы сабақ саны, дана; М – 1000 тұқымның 
массасы,  г;  К  –  өнімді  түптену  коэффициенті,  дана;  В  –  тірі  қалу 
көрсеткіші,  тұқымның  далалық  өнгіштігі  мен  өсімдіктің  сақталуын  қоса 
есептегендегі байланыс, %; С
ж
 – тұқымның себуге жарамдылығы, %. 
Солтүстік Қазақстанда өсірілетін жаздық дәнді дақылдарда өнімді 
түптену  1,2-1,3  деңгейінде  және  әр  жылдары,  әртүрлі  танаптарда 
ылғалдануға,  алғы  дақыл,  өсіру  технологиясы,  дақыл  және  сортқа 
байланысты 1-ден 2,5-3,0 шамасына дейін өзгереді. 
Орта есеппен тұқымның далалық өнгіштігі 70-90%, өсімдіктің тірі 
қалуы 65-70%, бірақ 50-ден 85%-ға дейін өзгеруі мүмкін. 
Егін жинау қарсаңында 1 м
2
 егістікте дәнді дақылдардың сабақ саны 
ылғалмен  қамтамасыз  етілуіне  қарай  200-360  дана  аралығында  болуы 
мүмкін. 
Мал   азықтық   дақылдар   егістігінде   қолайлы   сабақ   жиілігін 
құрастыру  біздің  зерттеулеріміздің  деректері  негізінде  іске  асырылуға 
тиіс, олар 27-кестеде келтірілген. 
Ең   жоғары   өнім   алу   үшін   ылғалмен   қамтамасыз   етілуіне 
байланысты  дақылдың  немесе  дақылдар  тобының  ең  қолайлы  сабақ 
бітіктігі  жиілігін  бағдарлаған  дұрыс.  Соңынан  тұқымның  себу 
жарамдылығына,  далалық  өнгіштігіне,  өсімдіктердің  сақталуына  және 
шығындалуына (егін көгін тырмалағанда, қатараралықты өңдегенде ж.б.) 
түзету енгізіледі. Өсімдіктің тірі (сақталып) қалуын пайыздық көрсеткішті 
пайдаланып  себілген  тұқым  арқылы  мына  анықтамамен  есептеуге 
болады: 
С
ө 
= П
в
 * В
ө
 : 100, 

 
58 
 
мұнда, С
ө
 - өсімдіктің тірі қалуы,  %; 
                       П
в
 - тұқымның болжалуы далалық өнгіштігі, %; 
                       В
ө
 - өсімдіктердің болжауы тірі қалуы, %. 
 
27-кесте – Солтүстік Қазақстанда ең жоғары өніммен қамтамасыз 
ететін мал азықтық дақылдардың егін жинау алдындағы өсімдік  
жиілігі (дана/м
2
)
 
Дақылдар 
Ылғалмен қамтамасыз етілу дәріжесі 
суару немесе табиғи жақсы 
ылғалдану 
суармасыз және 
қанағаттанарлық ылғалдану 
Көпжылдық шөптер тіршілігінің 2-4 жылдарында 
Жоңышқа 
80-90 
60-80 
Эспарцет 
90-100 
70-100 
Қылтықсыз 
арпабас 
120-160 
100-120 
Еркекшөп 
60-90 
60-90 
Біржылдық шөптер 
Судан шөбі 
110-140 
100-120 
Сұлы, итқонақ 
ж.б. 
 200-300 
150-200 
Кең қатарлап себілген сүрлемдік дақылдар 
Жүгері, 
күнбағыс 
15-18 
8-12 
Шай жүгері 
35-40 
15-25 
Сақталған  өсімдіктің  табылған  мәні  егін  жинау  қарсаңындағы 
бағдарланған қолайлы өсімдік санына сәйкес келеді. 
Себу мөлшерін (нормасын) төмендегі анықтама бойынша есептейді: 

жүктеу/скачать 15,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: